Легенды

2014/06/09 // Ваш отзыв »

Michał Federowski. Lud Białoruski na Rusi Litewskiej. Materyały do etnografii słowiańskiej. Tom II. Baśnie, przypowieści i podania ludu y okolic Wołkowyska, Słonima, Lidy, Nowogródka i Sokółki. Cz. I. Baśnie fantastyczno-mityczne. Kraków, 1902.

C.318. Гнезна

Старажытны касцёл пад імям св. Міхала.

Паказываюць старыя, што наш касцёл вельмі даўняшні, што яшчэ яго стаўлялі велькалюды, бо косьці іх яшчэ і цяпер людзі знаходзяць па агародах, у полі, усюдачкі (Міхал Алендар).

С.319. Кукалкі.

Моліцы. (даволі высокі пагорак). У нас ёсць гара Моліцы, то анно як пажануць туды напаску, то з пад зямлі чутнюсенька бы то плачуць, крычаць, енчаць; а іншым разам пакажацца на ёй, што нешта ў белым ходзіць, а пасля зноў згіне. Старыя людзі кажуць, што тамака даўней нехрышчаных дзяцей хавалі. (Бусял).

Краснае Сяло-Падрось.

Піскаўшчына (стромы пагорак на р.Рось). Гэта паночку таму завуць Піскаўшчына, што было як тудака хваюць нябошчыкаў (на самай горцы знаходзіцца курганны могільнік), то жонкі такі падымуць лямант, піск, што на цэлую акалічнасць чуваць. А іншыя зноў кажуць, што тут ось пад гарою незмерана біліся за ваян, то гэтыя Шведы пішчалі надта як свіння ў плоці і затым так гару празвалі. А ось на балоце, як была паводка, то ні жарты што касцей вымыла, вазоў нешта колькі. (Чырвонік).

Michał Federowski. Lud Białoruski na Rusi Litewskiej. Tom III. Baśnie, przypowieści i podania ludu y okolic Wołkowyska, Słonima, Lidy, Nowogródka i Sokółki. Cz. II. Tradycye historyczno-mejscowe, oraz powieści obyczajowo-moralne. Kraków, 1903.

ПАДАННЯ ГІСТАРЫЧНЫЯ

С. 11. Пра Касцюшку.

Яка Касцюшку злавілі, то зараз прывялі перад цара, дай казалі яму, каб ён прысягнуў Расіі. Та ён сказаў: “На чыёй зямлі стаю, таму прысягаю і за таго галаву палажу”. А ён уперад пабраў зямлі ў чобаты, як з Польшчы выязджаў і на той зямлі прысягаў. От таму то ён не зневерыўся. От калі хітры быў ды разумны. (БЕНАДЫКТ ЧАБЁЛКА, в. АЗЕРАНКІ МАЛЫЯ, Субачскі с/с).

С.12. Пра 1812 год і французаў.

І. Аднаго разу надышло шмат галоднах пранцузаў, а людзі паўкопывалі паграбы, дый і пахавалі адзетак. А яду, дзе хто мог там і хаваў. Ены ўляцелі да хаты, усё гергечуць да поруць на падлавічу; поруць нічога не знайшлі, так адзін схапіўся на гару, а там ляжаў некісь асмалак. Ён думаў, што кумпяк, ды давай яго грызці. От вайна.

ІІ. Як пранцузы надышлі, так людзі ўсе паўцякалі да лесу, забраўшы набытак і яду, пазагароджвалі загарады і там жылі. У сяло ўже пранцузы прыдуць, угледзяць, што нікога няма, так ходзяць каля лесу, да ўсё клічуць: “Крысь, Марысь! Ідзеце да хаты, бо ўжо непрыяцель пайшоў!” Хвароба мы да цябе пойдзем – не дурныя”. (Апавядала ГАНУЛЯ ЛЯСОЦІХА, якая ў 1882 г. мела 90 год., з в. АСТРОЎЧЫЦЫ, шылавіцкай парафіі).

ПАДАННЯ МЯЙСЦОВЫЯ.

С.21. Мсцібава.

Наша Інсцібава, то нежарты, якое колісь было вяліка месца. От на што, каля ляску дый за тры вярсты каля Галавага лугу, то яшчэ цяпер брук выгорваюць. А на гэтуе гарэ, усь дзе балота, паміж трыма рэкамі стаяў замак, яле як была вайна шведская, той і места сплюндраваў і разам замак спалілі. (ЮЗЭФА АСЛАЎСКАЯ з Мсцібава).

НАЦЫЯНАЛЬНАСЦЬ І ПЛЯМЁНЫ

БЕЛАРУСЫ

С.186. Як баба з ахфіцэршаю разгаварыліся.

Раз на тарг баба прывезла смятанку, малако, яйца, дай і прадае на рынку. Ажно як раз падходзіць ахфіцэрча некая, дай і пытае “Матушка, нет лі у тебя слівок ?”. “Не пані залаценька, няма, анно ў мяне яйца, масла, дай смятанка.” – “А жаль, мне нада слівок!”. От і разгаварыліся. (БЕНАДЫКТ ЧАБЁЛКА, в.АЗЕРАНКІ МАЛЫЯ, Шылавіцкай парафіі).

С.186. Як расеец разгаварыўся.

Зышоўся мужык з расейцам, да той расеец надта хвалько быў, да ўсё кажа: “Знаеш дурная галава, я і там быў і там быў, і там быў”. Усё талкуе яму, як называюцца тыя месцы, сёла…, а мужык хоць знае, што ён ілжэ, да ўсё яшчэ дзвіцца, да ўсё патурае яму. Як ужо той скончыў так кажа: “Ну,ну, праўда, што вы ўсюдачкі былі!” А расеец: “Нет земляк, я ва Усюдачках не быў, пожалуйста, скажі какой это губерніі?”

(ДВАРЧАНЫ. ШЫЛАВІЦКАЯ ПАРАФІЯ. Аляксандр Савіцкі).

ЦЫГАН

С.188. Цыганскае гартаванне.

Адзін мужык малаціў зімою жыта, да-й ляжала салома на дварэ, а цыган прыйшоў, усадзіў сваё дзіця ў тую салому, да-й сам пашоў на сяло. Потым калі мужык гляне, ля ажно дзіця ў саломе! – так гэта хутчэй узяўшы яго, занёс да хаты і стаў чакаць. Ажно прыходзіць цыган да-й пытае: “Ці не бачыў ты тут маго дзіцяці?” – “А тож – кажа- я ўзяў з саломы, чыста здубянела, вось ляжыць на печы”. Так цыган кажа:” А што ты гэта мне зрабіў? Я загартоўваў, а ты адпусціў – забірай яго сабе цяпер, на што здыхляк мне здаўся”! Так гэта мужык даў яму яшчэ добру асьміну жыта, анно каб ён забраў і адчапіўся.

(АД ГНЕЗНА І ШЫЛАВІЧАЎ. КУСІНЦЫ. Тадэўш Мацвейчук).

МАЗУР

С.197. Як мазур абцька хаваў.

Адзін мазур павёз хаваць бацька, а надта ні хацелася яму за месца плаціць, так давай перад ксяндзом выхваляць, які гэта яго бацька быў добры, які ўдзенчны. А ксёндз кажа: “Хвалі не хвалі, а за месца заплаці!” – Што – кажа – я за гэту чарнату яшчэ буду плаціць? – тфу! Каб яму так хварэла, колькі я плаціць буду.”! – ды-й та кінуўшы рынуўшы пайшоў.

(АД ШЫЛАВІЧ. В.КУКАЛКІ. Міхась Бусял)

НЕМЕЦ.

С.207. Як немец жарабя высядзеў.

Адна баба прадавала гарбузы, аж падходзіць немец ды-й кажа: “Што то такого?” – Ля! – кажа, — а тож кабыліны яйца: трэ на ім сядзець дзве нядзелі, то жарабя будзе.” – А кулко за его просіш?” – “Два рублі.” Ну, так гэта выняўшы грошы, заплаціў і панёс гарбуза да хаты. Адсядзеўшы дзве нядзелі, калі гляне, аж там мала чэрві не завяліся! – “От – кажа – шэльма, баба ашукала!. Дый-то узяшы гарбуза, як дасць аб корч, а заяц з пад карча калі ні выскочыць, каліне пуйдзе!. Заяц у лес а немяц за ім, ды-й крычыць “Ксю! Ксю!ксю! – я твуй матка!” Аж там стаяў стралец, ды-й бэц і забіў зайца. Немяц да яго:” На цо ты псякрэў забіў муй жрэбец?” – “Дурны ты – кажа- немча, а тож гэта заяц! – што табе? – “А то было – кажа – заяц – я шкода заплаціць!” Так то стралец з немца выткпіў, дый то прывязаўшы да торбы, пашоў да хаты

(ВІЛЬЧУКІ, КАЛЯ МСЦІБАВА. Міхась Лясота).

РАСІЯНІН.

С.217. Пашлі дурнога а за ім другога.

Быў сабе адзін ахвіцер каталік, дэ-й яму ўслугоўваў нейкісь маскаль. Ну так аднае нядзелі, ахвіцэр хацеў пайсці да касцёла, так кажа да яго: “пайдзі, абач, ці ўжо Імшано?! – “Слушаюсь!”. Пайшоў да касцёла, стаў каля сцяны, палядзеў, дэ-й кажа “Імшано не імшано, а як гладка ебі іх маць злепана!”. Прыйшоў ды-й кажа “Нет ваше бродіе, не імшана!”. Той паслаў яго другі раз, трэйці, а той усё прыйшоўшы “не імшана” кажа. Бо ён думаў, што пытаюцца, ці мох ёсць на сцяне. Так урэшце той сам пайшоў: глядзіць ажно ўже ксёндз выйшаў з касцёла. Отпраўду людзі кажуць “Пашлі дурнога, а за ім другога!”.

(Ад ГНЕЗНА І ШЫЛАВІЧ. Кусінцы. Аўгустын Кухарэц).

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске

Храналогія галоўных падзей у гісторыі і культуры Ваўкавыскага раёна

// Ваш отзыв »

13 стагоддзе

1252 г. (1248/1249 г.) – першая ўзгадка пра Ваўкавыск у летапісах (Іпацьеўскі летапіс)

1254 г. другая ўзгадка пра Ваўкавыск у Іпацьеўскім летапісу

1256 г. – удзел Ваўкавыскага князя Глеба ў паходзе на яцьвягаў

канец 50-х гадоў ХІІІ ст. – захоп Ваўкавыска Данілам Раманавічам і палон Глеба Ваўкавыскага

1277 г. – чарговая узгадка пра Ваўкавыск у Іпацьеўскім летапісу

1289 г. – апошняя ўзгадка пра Ваўкавыск у Іпацьеўскім летапісу

14 стагоддзе

12 студзеня 1386 г. – Ваўкавыскі з’езд, дзе канчаткова прынята рашэнне аб абранні Ягайлы польскім каралём

15 стагоддзе

16 сакавіка 1410 г. (?) – захоп і знішчэнне Ваўкавыска вялікім магістрам Тэўтонскага ордэна Конрадам Юнінгенам

15 ліпеня 1410 г. – удзел Ваўкавыскай харугвы ў Грунвальдскай бітве

1430 г. – фундацыя Вялікага князя Літоўскага Вітаўта на будаўніцтва каталіцкага касцёла Св. Мікалая ў г.Ваўкавыску

з XV ст. – Ваўкавыск цэнтр гаспадарскага староства ў Троцкім ваяводстве

1478 г. – заснаваны каталіцкі касцёл у Воўпе

16 стагоддзе

1503 г.(?) – атрыманне  магдэбурскага права г.Ваўкавыскам

1507 г.-  пацвярджальны прывілей Жыгімунта Старога мяшчанам г. Ваўкавыска на Магдэбурскае права

з 1507 г. – цэнтр Ваўкавыскага павету Троцкага ваяводства

з 1536 г. – першая вядомая ўзгадка пра праваслаўную Прачысценскую царкву

снежань 1572 г., чэрвень 1576 г., 1607 г. – сеймы магнатаў і шляхты Вялікага княства Літоўскага ў Мсцібаве

ліпень 1577 г., 19-21.01. 1582, чэрвень 1587 г. – генеральные з’езды шляхты Вялікага княства Літоўскага ў Ваўкавыску

17 стагоддзя

1643 г. – м.Воўпу наведаў кароль Рэчы Паспаліта Уладзіслаў ІV.

1654 г. (?) – бітва аб’яднанага войска Вялікага княства Літоўскага і Кароны Польскай са шведамі. Карл Х захапіў Ваўкавыск

1655 г. (?) — Ваўкавыск захапілі Маскоўскія войскі

1662 г. (?) – моцные разбурэнні Ваўкавыска ад Маскоўскіх войскаў. Вызваленне  г.Ваўкавыска.

18 стагоддзя

1794 г. – у Ваўкавыску знаходзіліся паўстанцы Тадэуша Касцюшкі

8 жніўня 1796 г. – Ваўкавыск уездны горад Слонімскай губерніі

6 лютага 1797 – Ваўкавыск уездны горад Літоўскай губерніі

19 стагоддзе

9 верасня 1801 і 28 жніўня 1802 г. — Ваўкавыск уездны горад Гродзенскай губерніі

чэрвень 1812 г. – Ваўкавыск захоплены і разбураны французскімі войскамі Напалеона Банапарта

3-4 (15-16) лістапад 1812 г. – Ваўкавыская бітва паміж расійскімі і французкімі войскамі. Вызваленне горада ад французаў.

1885 г. – праз Ваўкавыск прайшла чыгунка Баранавічы – Беласток

20 стагоддзе

1905 г. – хваляванні навабранцаў і салдат у Ваўкавыску

1915 г. Ваўкавыск акупаны нямецкімі кайзераўскімі вайскамі

снежань 1918 г. – у Ваўкавыску адбыўся І-ы павятовы з’езд сялянскіх дэпутатаў, які выбраў выканаўчы камітэт

8 лютага 1919 г. — Ваўкавыск захоплены польскімі войскамі

24 ліпеня 1920 г. – Ваўкавыск вызвалены Чырвонай Арміяй, створаны павятовы рэўком

27 верасня 1920 г. – Ваўкавыскі павет заняты польскімі войскамі

1935 г. – заснаваны па ініцыятыве г.Пеха Ваўкавыскі краязнаўчы музей

1935 – у г. Ваўкавыску забастоўка рабочых і служачых чыгуначнага вузла

верасень 1939 г. – Ваўкавыскі павет заняты вайскамі Чырвонай Арміі

лістапад 1939 г. – Ваўкавыскі павет у складзе БССР

15 студзеня 1940 г. – створаны Ваўкавыскі раён Беластоцкай вобласці

28 чэрвеня 1941 г. – Ваўкавыск акупаваны нямецкім войскамі

з лютага 1942 г. па люты 1944 г. – у Ваўкавыску дзейнічала раённая антыфасцкая арганізацыя

14 ліпеня 1944 г. – Ваўкавыск вызвалены часткамі 2-га Беларускага фронта

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске

Ордэн Езуітаў.

// Ваш отзыв »

Місія езуіцкая ў Ваўкавыску была ўфундавана айцом Юрыям Ліноўскім, шматгадовым праўным пракуратарм літоўскай правінцыі ў Вільні, з дазвалення генерала ордэна айца Францішка Рэтца, у 1736 г. Забяспецыў місію сваімі ўласнымі маёнткам. Ужо ў наступным 1737 г. працавала там 2 місіянеры, пры гарадскім фарным касцёле: ён сам і айцец Станіслаў Карвацкі, з гродзенскага калегіума. Да ліквідацыі езуіцкага ордэна на тэрыторыі ВКЛ у 1773 г., звычайна ў Ваўкавыскай рэзыдэнцыі знаходзілася ад 2 да 5 манахаў. Вядомы прозвішчы некаторых з іх: у 1759-1760 гг Юзаф Станіслаўскі, Юзаф Стэфаньскі, Лукаш Строша, Міхаэль Рушкоўскі і Павел Піскоўскі (апошні памёр у Ваўкавыску 12 лютага 1767 г.); у 1769-1770 гг. Юзаф Вауфал, Андрэй Віхерт, Ян Студзені, Юзаф Смыкоўскі, Казімір Балікоўскі; у 1773 г. Адам Клакоцкі, Мрцін Ігнатовіч, Андрэй Скіндар і Казімір Балікоўскі.

Першапачаткова езуіты ў Ваўкавыску займаліся місіянерскай дзейнасцю: катэхізацыяй, адукацыяй сярод мясцовага насельніцтва, дамапамагалі свецкаму святарству. У 1753 г. рэктар Слонімскай езуіцкай рэзідэнцыі айцец Казімір Станкевіч распачынае будаўніцтва ўласна езуіцкага касцёла ў Ваўкавыску, праз два гады быў скончаны, а ў 1757 г. асвечаны віленскім біскупам Янам Зенковічам. Захавалася апісанне касцёла і кляшторных будынкаў  з канца 18 ст. “Касцёл драўляны новы, з дзумя дужымі вежамі пры фасадзе касцёла, а трэцыя малая з купалам над алтаром, гонтамі пакрыты. Выходзячы з касцёла, ідучы да могілкаў, палевай руцэ стаіць званніца, дзвух павярховая новая. Вакол касцёла і званіцы паркан мураваны са слупамі, ад зямлі напалову мураваны, а паміж слупамі да верху драўляны; у тым паркане ад кляштара на могілкі ідучы калітка на завесах. Паркан каля кляштара стары з дрэва, у якім ідучы ад вуліцы паміж кляштарам і касцёлам калітка і брама драўляныя, гонтамі пакрытыя. Дзверы ў браме на завесах з унутранным замком, ствараюць уваходна на дзядзінец кляшторны. На тым дзядзінцу стаіць мураваны кляштар, гонтамі пакрыты, з аднаго канца мае ўваход на карыдор, з падвойнымі дзвярамі. ККаля гэтага новага кляштара стаіць будынак драўляны старога, у якім першы пакой з двумія каморамі. На тым жа дзядзінцу ззаду мураванага будынку размешчана кузня з пякарней пад адным дахам драніцамі пакрытыя. Далей стаіць шпіхлеж новы двух павярховы з ганкам. На другім дзядзінцу брама ад вул. Віленскай падвойная на бегунах з металічнай куніцай для закрывання дронгай. На тым та дзядзінцу студня з камянёў мураваная з помпай, дошкамі адгароджанаі гонтамі пакрытая; за гэтай помпай стаіць бровар добры гонтамі пакрыты, да якога сенті, уваходзячы з падворка падвойныя дзверы. За гэтым броварам валоўнік драніцамі пакрыты, за тым валоўнікам ў адзін шэраг стайня і вазоўня пад адным дахам, часткова гонатамі і саломай пакрытыя.” Дакуметы падаюць, што пры езуіцкай рэзыдэнцыі існавала школа. Маёнтак езуітаў складаўся з  Мадзейкаў, Дунікоўкі і Крапіўніцы, а таксама гарадскіх пляцаў купленных і атрыманых у падарунак ад розных людзей: уніяцкага святара ў Росі Дамініка Асухоўскага (1740 г.), падкаморага Ваўкавыскага Міхала Хлусовіча (1746 г.); Антоні Ажэшка і Ян Марцішэўскі (1746 г.); падкаморы старадубаўскі Фларыян Стравіньскі (1747 г.); бурмістр Ваўкавыскі Аўгустын Семеновіч (1748 г.); войскія Ваўкавыскія Юзаф і Кацярына з Сененьскіх Качаноўскія (1750 г.); Антон Шышмановіч з племяннікамі Янам, Якубам і Дамінікам; браты Уладзіслаў і Ян Чарташэўскія (1753 г.); абывацелі Ваўкавыскія Адам і Матэўш Ружанскія (1756 г.); Юзаф і Агата з Цыдзікаў Лантоўскія-Чарташэўскія і Багуміла Чарташэўская (1759 г.); Ян і Моніка з Зеліньскіх Гараінавы (1760 г.); Міхал і Францішак Шушчэвічы (1764 г.). План г. Ваўкавыска з 1798 г. дазваляе лакалізаваць езуіцкі касцёл і кляштар ў раёне скрыжавання сучасных вуліц Савецкая, перамогі і Карла Маркса. На месцы касцёла размешчаны кінатэатр, а на месцы кляштара пошта.

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске

Генеалогия Булгариных

// Ваш отзыв »

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске

Артыкул 4

2014/05/27 // Ваш отзыв »

У першай палове Х1Х ст. на Беларусі адбываліся агульныя для Расійскай імперыі працэсы, якія вялі да распаду феадальна-прыгоніцкай сістэмы. Узнікалі адносіны новага капіталістычнага тыпу. Пра гэта сведчылі поспехі прамысловасці, узрасла колькасць мануфактур, на многія з іх пачала выкарыстоўвацца вольнанаемная праца.Найбольш распаўсюджанымі былі прадпрмыемствы па перапрацоўцы сельскагаспдаарчай сыравіны: вінакурныя, суконныя, палатняныя, цукровыя, мукамольныя. У сярэдзіне Х1Х ст. пачынаецца ўжыванне паравых рухавікоў.

Наяўнасць дармовай рабочай сілы і значныя запасы сыравіны стваралі ў нетрах буйной памешчыцкай гаспадаркі спрыяльныя ўмовы для арганізацыі і развіцця вотчынных мануфактур.

На Беларусі звычайна існавала два тыпы мануфактур, радзей дзяржаўная (пасял банкруцтва памешчыка, калі маентак з мануфактурай пераходзіў у казну). Аднак гэтымі прадпрыемствамі, як і маенткамі урад доўгі час не валодаў, а прадаваў.

Купецкая мануфактура звычайна зараджалася двумя шляхамі: па-першае, купцы бралі ў арэнду мануфактуру ў памешчыкаў, а затым накапіўшы сродкаў, выкуплялі яе.Так узнікла мануфактура Файнзільберга ў Ваўкавыску.Па-другое, яны вырасталі з з рамесных майстэрняў (суконная фабрыка  ў Пінеса ў Ваўкавыску).Абсалютная большасць беларускіх купцоў складалася з яўрэяў.

У канцы другой чвэрці Х1Х ст. з 42 гарадоў Беларусі прадпрыемствы мануфактурнага тыпу мелі толькі тры: Слонім, Ваўкавыск і Магілеў.

Такім чынам мануфактурная прамысловасць з,яўлялася ў большасці “вясковай”. Асноўная доля мануфактур размяшчалася ў памешчыцкіх маентаках..

Царызм тармазіў адкрыцце на Беларусі прадпрыемстваў палякамі, забараняў яўрэям мець вінакурні, купляць зямлю, будаваць па-за гарадамі і мястэчкамі прадпрыемствы, выязджаць “за мяжу” аседласці”. Таму, магчыма і прадпрыемствы ў Ваўкавыскім павеце ўзнікалі толькі ў горадзе, або ў мястэчках, калі яны належалі купцам.

Аналізуючы галіновы склад прамысловасці Ваўкавыскага павета трэба адзначыць, што амаль кожная галіна вытворчасці была прадстаўлена адным-двумя прадпрыемствамі .Большасць прадпрыемстваў была дробнай ( у сярэднім ад 20 да 50 рабочых).

У Ваўкавыску ў перыяд з 1795 па 1861 год існавала 5 суконных мануфактур. Усе яны належалі купцам. Буйная суконная мануфвактура, якая дзейнічала ў 1826-32 гадах у Ваўкавыску належала купцу Файнзільбергу. Выпускала сукна, байку. Дзейнічалі 2 ткацкіх станкі, 45 прадзільных, 8 часальных, 3 стрыгальныя машыны, 6 фарбавальных катлоў, 2 прэсы. У 1828 годзе тут працавала 259 рабочих.Майстрамі былі іншаземцы, выраблена 36 аршынаў сукна. У 1832 годзе працавалі 234 рабочыя. На першай публічнай выставе расійскіў мануфактурных вырабаў мануфактура прадстаўлена 5 гатункаў сункнаў. Астатнія мануфактуры былі больш дробнымі.Так, у 1813-50 гг. гэтаму ж купцу належала яшчэ адна суконная мануфактура ў горадзе, якая вырабляла сукна, байку, коўдру. У  1815 г. бло 2, у 1828 г. –6 ткацкіх станкоў. У 1815 г. працавалі 63 чалавека.Астанія тры мануфактуры належалі Пінесам. Адна з іх дзейнічала х 1795-1844 гг. у горадзе. Узнікла яна з рамесных майстэрняў. Вырабляла рознаколерныя сукна, байку. У 1828 годзе было 6 ткацкіх станкоў, і іншыя гады – 2. У 1832-1840 гг. працавала 59 чалавек.Яшчэ адна мануфактура працавала з 1826  па 1861 гады. Уладальнікам яе быў купец Я.Пінес. Вырабляла рознаколерныя сукна і байку. У 1828 г. было 6, у 1850 – 3 ткацкія станкі. У 1830 годзе працавала 50 чалавек. Трэцяя суконная мануфактура  працавала ў Ваўкавыску з 1827 па 1884 год. Вырабляла розныя сукны, а таксама трыко. На ей працавала ад 32 ( у 1828г.) да 94 (у 1880г.) рабочых. У 1832 г. было – 6, у 1870 – 26 ткацкіх станкоў, 4 часальныя апараты, 8 прадзільных машын на 660 верацел. У пвеце з гарадскімімануфактурамі маглі спрачацца толькі дзве памешчыцкія прыгонныя мануфактуры. Адна знаходзілася ў маентку Зямновічы (Зеляневічы). Выпускала сукны коштам ад 45 капеек да 4,2 рублі за аршын, было 10 станкоў, працавала 54 чалавека. За год вырабляла 5 тысяч аршынаў сукна на 16 тысяч рублеў. Адной з першых суконных мануфактур узнікла Ізабелінская мануфактура у 1819 годзе.Знаходзілася яна ў маентку. У 1819 г. вырабляла байку, з 1827 г. – рознаколерныя сукны. Размяшчалася ў мураваным і двух драўляных будынках. Было 8 вадзяных рухавікоў, у 1873 – паравы рухавік ( 16 конных сіл). У 1858 годзе дзейнічала 6 ткацкіх станкоў, працавала 46 чалавек, у 1873-50 гг. ткацкіх станкоў, 2 валяльныя, 10 прадзільных і 31 іншая машына, працаваў 51 рабочы. Воўну набывалі ў навакольных памешчыкаў. З вышэй адзначанага можна зрабіць вывад, што суконная мануфактура развівалася найбльш хуткім і тэмпамі.Гэтаму спрыяла:1) суконная мануфактура не патрабавала значных сродкаў на першым этапе свайго станаўленн, 2) неабходную сыравіну можна было закупіць на месцы ў памешчыкаў, 3) збыць прадукцыю сваей вытворчасці было значна лягчэй менавіта ў вытворчасці тканіны.Вытворчасць тканіны вымушала перабудоўваца на вырошчванне авечак памешчыцкія гаспадаркі.

Другой буйной галіной прамысловасці з,яўлялася вінакурная. Развіцце гэтай галіны цалкам залежала ад мясцовых памешчыкаў. Уся справа ў тым, што прыводзіць сыравіну здалек было немагчыма, таму што цана гарэлкі ўзрастала. У п.п.Х1Х ст. на тэрыторыі Беларусі выпускалася амаль 15% агульнарасійскай гарэлкі.Асабліва шмат яе выпускалася ў Ваўкавыскім павеце (звыш 219 тыс. ведзер). На вытворчасці гарэлкі павет займаў другое месца ў губерніі. Найбольш буйнымі былі вінакурныя заводы, якія належалі Красніцкаму (23 тыс. ведзер) і Бялінскаму (18 тыс. ведзер). Значнымі былі вінакурні ў Самуйловічах, Крамяніцы, Зеляневічах.

На тэрыторыі павета атрымалі развіцце тытуневая, свечнасальная, цагельная. Вапняковая, жалезная, папяровая і металургічная вытворчасці.

У 50-х гадах Х1Х ст. у Ваўкавыску было 2 тытуневых прадпрыемствы, аднак гэта былі не мануфактуры, ці факбрыкі. У 40-50 гг. у Ваўкавыску таксама працавала 2 свечнасальных прадпрыемствы.

Кафельная і ганчарна-фаянсавая вытворчасць ў дарэформенны час развівалася ў павеце марудна. Найбольш буйнымі прадпрыемствамі, якія налічваліся ў сярэднім ад 6 да 10 працоўных, былі кафельныя прадпрыемствы, якія ўтвараліся звычайна памешчыкамі ( у Ваўкавыску), радзей купцамі. У горадзе ўзнікла прадпрыемства такога тыпу, таму што была магчымасць блізка здабываць гліну. З гэтай жа прычына тут узнікла і вапняковая вытворчасць. Вапняковыя прадпрыемствы, таксама дробныя, напярэдадні рэформы развіваліся куды хутчэй. Гэта тлумачыцца ўростам попыту на вапняк для узвядзення каменных забудоў.. Больш за ўсе выпняковых заводаў мелася ў наваколлі Ваўкавыска. Асноўным месцам развіцця гэтай вытоврчасці ў павеце з,яўлялася мястэчка Рось. Менавіта тут былі знойдзены залежы вапняку. У будучым на месцы дробных ввапняковых прадпрыемстваў узнікне вялікі цэментны завод.

З 1828 па 1845 год мануфактуры, як і ўсе капіталістычныя прадпрыемствы, раслі марудна. За гэты перыяд дабавілася толькі 1 капіталістычная мануфактура ў Ізабеліне. Яна належала купцу і насіла дробны характар.

Большасць папяровых прадпрыемстваў дарэформеннай Беларусі адносіцца да тыпу дробных, пераважна прыгонных мануфактур з перавагай ручной вытворчасці. Наемныя рабобчыя на такіх прадпрыемствах складалі ад 1/3 да 2/5 ад агульнай колькасці. Тлумачыцца гэта тым, што большасцю такіх мануфактур валодалі памешчыкі, у якіх мелася дармовая рабочая сіла – пргонныя сяляне. Усе рабочыя былі наемнымі толькі на прадпрыемствах, якімі валодалі замежныя грамадзяне. У мястэчку Свіслач Ваўкавыскага павета такой мануфактурай валодаў француз Ф.свамбер.

Невялікая металургічная мануфактура да пачатку 30-х гадоў была ў гродзенскіў уладаннях Сапегі. Яна знаходзілася ў 14 вярстах ад вескі.Воля Ваўкавыскага павета, на беразе р.Зяльвянкі.На ей было 2 вадзяныя колы, завадская печ была зроблена з цэглы, а на руднях печы рабіліся з камяню і гліны і пры кожнай выплаўцы ламаліся. Можна зрабіць выснову, што  прадукт вытворчасці быў невысокай якасці. Ускосна аб гэтым сведчць і тое, што да завода было прыпісапна толькі 14 сялянскіх гаспадарак. Такая колькасць людзей не магла забяспечыць якаснай выплаўкі металу. Існавала яшчэ і медзеплавільная мануфактура ў маентку Пацэвічы.За год яна выпускала да 765 пудоў металу.

Размяшчэнне прамысловасці ў павеце было абумоўлена прыватнакапіталістычнымі мэтамі: для атрымання найбольгшага прыбытку прадпрыемствы будаваліся бліжэй да крыніц сыравіны ў рынкаў збыту прадукцыі.Таму на тэрыторыі павета атрымала свае развіцце тэкстыльная і вінакурная прамысловасць. У 1860 годзе Грозенская губернія давала 22% прамысловай прадукцыі Беларусі. У губерніі Ваўкавыскі павет займаў другое месца па выпуску прамысловай прадукцыі.

Уладальнікамі большасці мануфактур і фабрык былі памешчыкі, кіравалі прадпрыемствамі іх давераныя асобы або арандатарыТолькі асобныя з землеўладальнікаў сталі буйнымі прамыслоўцамі. Частка прамысловай  буржуазіі фарміравалася з купцоў пасля выкупу імія арандаваных памешчыцкіх прадпрыемствах. Памешчыкі заставаліся ўладальнікам пераважна вінакурных, мукамольных, папяровых манцфактур, сыравіна для іх была ў мантку.Значная частка прамысловай буржуазіі вырасла з мяшчан.

Рабочы клас у дарэформеннай Беларусі рос даволі марудна. Ні на воднай з фабрык не пераважалі рабочыя выхадцы з мяшчан. На многіх мануфактурах, у першую чаргу на цукровых, шкляных і папяровых, большасць наменых рабочых складалі былыя сяляне. Мяшчане пераважалі толькі ў  талесных і некаторых суконных  мануфактурах у Ваўкавыску. Становішча рабочых, асабліва на вотчынных прадпрыемствах было вельмі цяжкім. Працоўны дзень перавышаў 13 гдзін, заробак быў вельмі малы.

З усяго вышэй адзначанага бачна, што ў канцы 50-х гадоў Х1Х ст. у прамысловасці павета пераважал дробная вытворчасць з колькасцю рабочых да 20 чалавек. Гэта сведчыць аб слабым першапачатковым накапленні капіталу.Асновай мануфактуры павета была дробная з выкарыстаннем працы прыгонных сялян. У павеце атрымалі развіцце толькі тыя галіны вытворчасці, якія маглі працаваць на масцовай сыравіне, што ў некаторай ступені абумовіла спецыялізацыю сельскай гаспадаркі павета. Для павета ў гэты перыяд характэрна і наяўнасць ў прамысловасці вытворчасць замежнага капіталу. Гэта абумоўлена выдатным геаграфічным становішчам павета, магчымасцю хутка дастаўляць тавар за межы беларусі. Тут таксама была пракладзена сетка каналаў, шасейных дарог.

Новыя з,явы ў эканоміцы, выкліканыя фарміраваннем капіталістычных адносін, адзначаліся ў беларускай весцы. Сельская гаспадарка павета усе больш звязвалася з рынкам, павялічвалася плошча ворыўных зямель, пашыраліся пасевы тэхнічных культур (льну, канапелі) значна ўзрасла ўдедбная вага больбы і цукровых буракоў, узнікла  танкарунная авечкагадоўля. У шэрагу памешчыцкіх гаспадарак пачалі выкарыстоўвацца селськагаспадарчыя машын. Памешчыцкіх маенткаў, у якіх гаспадарка, перабудаваная на новых пачатках, вялася удала, у 40-50–ыя гады налічвалася вельмі мала. Па звестках канцылярыі гродзенскага губернатара ў губерніі з агульнай колькасц 1700 маенткаў у 4-ыя гады “благоустроенных” было ўсяго 23. Сярод іх Зеляневічы памешчыка Сегеня ў Ваўкавыскім павеце.

Памешчыцкія сяляне былі самай шматлікай групай насельніцтва. У пачатку Х1Х ст. яны складалі па Ваўкавыскім павеце 81%, а у канцы 50-х гг. – 52% ад усяго насельніцтва адпаведна. У адносінах да вясковага насельніцтва памешчыцкія  сяляне складалі ў пачатку стагоддзя па Ваўкавыскім павеце – 83%, а ў канцы 50-х гадоў – 74%.

Асновай гаспадаркі павета было ворнае земляробства з з перавагай трохпольнай сістэмы. Адсюль  — монакультурны характар паляводства, нізкая ўраджайнасць. Пры недахопе сенажаццяў, рэглярным выкарыстанні сялянскай жывелы на цяглавых работах у фальварках, пастаянна і дастаткова ўгройваліся толькі прысядзібныя ўчасткі з агульнай плошчы павета у 355,5 тыс. дзесяцін, ворыўнай зямлі было 188,5 тыс. дзесяцін.

Пры вузкасці ўнутранага рынку і нізкай плацежаздольнасці сялн самым надзейным спосоабам збыту ўраджаю для памешчыкаў было вінакурэнне. Развівалася яно шляхам перапрацоўкі збожжа і бульбы. У 1841 г. кіраўнік дваранства Ваўкавыскага павета пісаў, што ў павеце бульба разводзіцца “от давности времен и что в настоящее время она составляет половину питания крестьян”.

Акрамя памешчыцкіх сялян на тэрыторыі павета жылі таксама дзяржаўныя сяляне, якія  на УП рэвізіі (1831г.) складалі 4253 чалавекі, або 13,9%. На УШ рэвізіі (1833г.) колькасць сялян павялічваецца амаль у два разы. Гэта тлумачыцца тым, што пасля падаўлення паўстання 1830-1831 гг. частка сялян, якая была канфіскавана ва ўдзельнікаў паўстання, перайшла ў катэгорыю дзяржаўных. Так у павеце былі канфіскаваны ўладанні Сапегі і Мышкевіча. На тэрыторыі павета жылі сяляне, якія  належалі духавенству і вольныя людзі – непрыгонныя сяляне, якія мелі права пераязджаць і не належалі нікому. Па данных УШ рэвізіі сялян, якія належалі духавенству, было 3139, або 10,2%, а вольных людзей – 855 чалавек, або 2,8%. Неабходна адзначыць, што абедзве гэтыя катэгорыі сялян вельмі хутка скарачаюцца. На Х рэвізіі (1843г.) колькасць гэтай часткі насельніцтва складала адпаведна 0,2% і 0,07%.

Звесткі аб колькасці дваран, як людзей не абкладаемых падаткамі, не вельмі верагодныя, тым больш, што У рэвізіяй (1827г.) дваране, якія мелі прыгонных сялян, зусім не ўлічваліся. Затым указам ад 19 кастрычсніка 1831 года збяднелая частка шляхты выдзялялася ў асобнае саслоўе, з яе пачалі складваць новы  разрад насельніцтва – аднадворцы ў весках і грамадзяне заходніх губерній у гарадах. Асноўным матывам, на  які шляхта выключалася з дваранства, быў палітычны. Усе грамадзяне і аднадворцы былі абкладзены асаблівай дыферанцыраванай падаткавай сістэмай, якая пачала называцца  “падымнай”. Аднадворцы з зямлей павінны былі плаціць 3 рублі з гаспадаркі (“Дыма”) незалежна ад памераў іх гаспадаркі. Аднадворцы, якія жылі на памешчыцкіх і дзяржаўных землях, а таксама аседлыя грамадзяне плацілі 2 рублі, адзінокія і неаседлыя аднадворцы і грамадзяне – на аднаму рублю з кожнай душы мужчынскага полу. На гэтыя групы людзей пачала распаўсюджвалася рэкруцкая павіннасць.

Найбольш цяжкай формай эксплуатацыі прыгонных сялян была паншчына.Яна пераважала на тэрыторыі павета на працягу першай паловы Х1Х ст..Працэнт паншчынных сялян у гэты перыяд павялічваецца. Гэта можна растлумачыць тым, што расце таварнасць памешчыцкай гаспадаркі, тамупавялічваецца памешчыцкая запашка з мэтай вытворчасці большай колькасці таварнага хлеба. У Ваўкавыскім павеце ў гэты перыяд былі паншчыннымі 87% прыгонных сялян.

Аброчнымі ў Беларусі былі толькі сяляне буйнейшых маенткаў, ўладальнікі якіх хацелі перайсці да больш рацыянальных метадаў гаспадарання.

У канцы ХУШ – пачатку Х1Х ст. давоі шырока была распаўсюджана так званая “змешаная” сістэма падаткаабкладання павіннасцямі .сяляне, выконваючы паншчыну, плацілі таксама натуральны або грашовы аброк – “чынш”. Такая змешана сістэма была больш распаісюджана там, дзе ў сялян было менш замлі і дзе была магчымасць мець заробак з боку, асабліва паблізу гарадоў  і сплаўных рэк. Пераважала яна і ў буйных маентках разам з аброчнай сістэмай. У маентку Дабрадзелы  памешчыка Хадакоўскага Ваўкавыскага павета з сялян, надзеленных 11 дзесяцінамі замлі, тэба было ў тыдзень прыгонаў: 2 дні пешых, 2 згоны з душы у год і 6 дзен пешых у год з двара.

Асновай земляробства была вытворчасць збожжавых, у тым ліку жыта. Архіўныя дакументы паказваюць, што ва ўездзе сеялі азімых болей, чым яравых. У фальварку Александрыя (Ваўкавыскі павет) у 1829-1830 гг сеялі (1 чвэрць= 8 чацвярынам, 1 чацвярын = 26,24 літра): жыта 170,5 чвэрцей, пшаніы – 3,5 чвэрцей, ячменю – 28 чвэрцей. Аўсу –128,5, грачыіх – 5. Як бачым. Акрамя жыта шмат  сеялі аўсу, што можа тлумачыцца наяўнасцю значнай колькасці сялянскай жывелы.

У Свіслацкай воласці Ваўкавыскага павета пасля раскарчоўкі глебы два першыя гады запар сеялі азімыя (хутчэй усяго пшаніцу), затым авес, пасля чаго поле на 8-9 гадоў закідвалі. Гэты факт сведчыць аб тым, што на тэрыторыі воласці земляробства вялося экстэнсіўным спосабам. Такую  выснову ўскосна падцвярджае пашырэнне плошчаў ворыўнай зямлі ў воласці у перыяд з 1838 па 1848 на 1,5 тыс. дзесяцін. Аднак у цэлым  па павеце колькасць зямлі, якая знаходзілас ў карыстанні сялян і амешчкаў, была нераўнамернай. Усяго прыдатнай замлі было 161 тыс.221 дзесяціна, астатняя – гэта плошча лясоў, няўдобіцы і непадпарадкаваныя землі. Гэта ўся зямля размяркоўвалася паміж 19107 прыгоннымі сялянамі і 1282 памешчыкамі.

Паводле абавязковых інвентараў у 1847 годзе ў прыгонных сялян было: коней – 3704, валоў – 9905, кароў – 6111, авечак – 27920, свіней – 12457 галоў. Такім чынам, забяспечанасць прыгонных сялян павета жывелай у сярэднім была такой: коней – 0,7 на двор, валоў – 2,2 , кароў –1,2, авечак – 5,6. Свіней – 2,5 на двор. Як сведчаць дадзеныя лічбы, забяспечанасць рабочай жывелай давала магчымасць сялянам адпрацоўваць зямлю, асноўнай рабочой жывелай у павеце былі валы.

У гэты ж час адбываюцца земены і ў самым прыгонным сялянстве. Выяўляюцца сярод памешчыкаў павета больш перадавыя, у гаспадарцы якіх пачынаецца ўжыванне сельскагаспадарчай тэхнікі і мімеральных угнаенняў. Да такіх адносяцца маенткі Свіслач, Зэльва, Зеляневічы,Магілеўцы. У гэтых гаспадарках пачынаецца паступовае змяншэнне колькасці прыгонных сялян. Яно было выклікана тым, што памешчыцкія сяляне займаліся адыходжанымі промысламі і ўсе больш звязаліся з таварна-грашовымі адносінамі.Буйныя памешчыкі разумелі, што ў прыгоннай працы селяніна ў сучасных умовах не было эфектыўнасці. Для павелічэння прыбытковасці сваіх маенткаў яны пачынаюць задоўга да рэформы паступова вызваляць ад прыгоннай працы сялян. Гэта было безумоўна крокам наперад у Расійскай імперыі. У гэты ж час вызваленне сялян вяло да таго, што рабілася магчымым выдзяленне заможных сялян, бо ў першую чаргу яны мелі магчымасць выкупіць сябе і сваю сям,ю на волю. Так было ў памешчыка Андрэйковіча.Сяляне Крэчка, Заблуда па архіўных дакументах выкупілі сябе і свае сем,і на волю ў 1847-1849гг. Выкарыстанне працы беззямельных сялян заможнымі сведчыць аб паглыбленай маемаснай дыферэнцыяцыі. Гэта прывяло да крайняга збяднення часткі сялян і ператварэння іх у вясковых пралетарыяў. Працэс у хуткім часе стаў перерастаць у сацыяльны фактар.

Абеззямельванне вяло джа голаду і павелічэнне колькасці бабылеў. Акрамя гэтых бед у 1830 г. у Ваўкавыскім павеце каля мястэчка Падароск з,явілася саанча. Паляпшэнню становішча не спрыялі і цяжкія падаткі з сялян. Ваўкавыскі павет меў самую высокую колькасць зямлі на адну рэвізскую душу, прыкладна 4,5 дзсяціны, аднак падаткі не былі дэферэнцыраваны. У шматзямельным Ваўкавыскім павеце надзелы часцей за ўсе былі памерамі ад 16 да 20 дзесяцін зямлі, павіннасці ж за іх, амаль незалежна ад надзелаў, былі аднолькавымі: 3 дні конных, 3 пешых і 12 згонаў.

Акрамя памешчыцкіх сялян на тэрыторыі павета жылі дзяржаўныя сяляне. Іх колькасць павялічылася  з 4,5 да 8 тысяч чалавек. Усе яны былі раскіданы на тэрыторыі павета і пастаўлены у даволі складаныя ўмовы. Казенныя сяляне плацілі дзяржаве феадальную рэнту ў выглядзе грашовага аброку, што замяніў паншчыну у 1844-1857 гг. Яны былі асабіста вольныя. Але павінны былі падпарадкоўвацца паліцыі і дзяржаўным чыноўнікам.

Іх маглі падараваць дваранам разам з дзяржаўнымі землямі, на якіх яны пражывалі. Між тым дзяржаўныя сяляне складалі асаблівую катэгорыю залежнага насельніцтва Расіі. Іх прававое і гаспадарчае становішча адрознівалася ад прыгонных сялян. Дзяржаўныя сяляне мелі большую прававую і гаспадарчую самастойнасць. Паншчына ў дзяржаўных маентках вызначалася на аснове  інвентароў, складзеных на люстрацыі 1798 г. і складала напачатку 40-х гадоў 2-3 дні ў тыдзень з рабочай душы мужчынскага і жаночага полу. Там, дзе яе  памер вызначаўся ў залежнасці ад зямельнага ўчастка, паншчына складала 4 дні з  валокі. Акрамя таго, захоўваліся замацаваныя ў інвентарах розныя прадуктовыя і грашовыя даніны і традыцыйныя па даўнаму звычаю адпрацоўкі.

27 лютага 1939 года быў зацверджаны падрыхтаваны пятфым аддзелам, які узначальваў П.Д.Кісялеў, праект закона аб змяненні сістэмы кіравання дзяржаўнымі сялянамі. Услед за тым 28 снежня 1939 года было выдадзена “учреждение об управлении государственными имуществами в Западном крае” і “Положение о люстрации государственных имуществ западных губерний и Белостокской области”.

Рэформа праводзілася  па трох асноўных кірунках: перабудова кіравання, арганізацыя “апякунства” і люстрацыя 1840-50-х гадоў. Была арганізавана харчовая дапамога сялянам праз спецыяльныя пабудаваныя запасныя хлебныя магазіны. Для арганізацыі пачатковага навучання дзяцей дзяржаўных сялян у сельскіх грамадах адкрываліся прыходскія школы. Рэформа праводзлася ў 2 этапы: да 1844 года пры захаванні фальварачна-паншчынай сістэмы, з 1844 – шляхам паскоранага пераводу дзяржаўных маенткаў на аброк, знішчэння фальварачна- прыгонніцкай сістэмы. Да 1857 г. на аброк пераведзены ўсе дзяржаўныя маенткі Гродзенскай губерніі. У 1858 годзе новы міністр дзяржаўных маемасцей М.Н. Мураўеў незадаволены вынікамі  папярэдняй люстрацыі, пачаў праверачную (завершана у 1863г.) мэтай якой было стварэнне вольных замель, якія аддаваліся б у арэнду сялянам, фермерскіх гаспадарак. Гэта люстрацыя не дала жаданых вынікаў, бо сяляне былі не здольны плаціць такі падатак. Таму у 1867 г. пачалі другую праверачную люстрацыю, задачай якой было выправіць памылкі першай . Сялянам часткова былі вернуты адобраныя раней землі, казенныя землі, якія засталіся, раздаваліся асобам рускага паходжання и бабылям, адстаўным салдатам, праваслаўнаму духавенству.

Такім чынам, падводзячы вынік развіцця сельскай гаспадаркі ў дарэформенны час, трэба адзначыць, што для Ваўкавыскага павета былі характэрны тыя ж з,явы, што і для ўсей беларускай вескі. Тут пераважала буйное  памеснае землеўладанне, асноўная частка насельніцтва належала да прыгонных. Становішча гэтай катэгорыі было вельмі складаным. Аднак з,яўляюцца гаспадаркі, у якіх праца вядзецца па-новаму. Перш за ўсе, гэта буйныя гаспадаркі, якія ўсе больш звязваюцца з рынкам.

У хуткім часе з,яўляецца заможнае сялянства і вясковы пралетарыят, які паступова пачынае адыхдзіць у горад. Ужо у 30-40 гады Х1Х ст. найбольш буйныя памешчыкі пачынаюць прыяняць угнаенні. Такім чынам паступова ў павеце фарміруюцца перадумовы для адмены прыгоннага права.

У дзяржаўнай весцы таксама адбываліся даволі значныя зрухі ўперад, да перадавой гаспдаркі. Праведзеная рэформа значна палепшыла становішча гэтай  катэгорыі сялян. Аднак, як і ўсе папярэднія спробы рэфармавання сельскай гаспадаркі, яна не была даведзена да канца. Менавіта яна не дала тых вынікаў, наякія разлічвала дзяржава. І ў першую чаргу, большасць казенных сялян не змагла падняцца да катэгорыі  чяглых. Акрамя таго, у хуткім часе былі прыняты ўсе меры для правядзення кантррэформы. Значна пагоршыла стан казенных сялян і паўстанне 1831 года, за ўдзел у якім многія былі пакараны, што не магло адбіцца на далейшым рэфармаванні вескі. Аднак, акрамя адмоўных бакоў былі і станоўчыя  перш за усе, зямельны фонд сялян павета павялічыўся на 9,7%, на 15% знізіўся падатковы ўціск, за дзяржаўнымі сялянамі прызнавалася грамадзянская свабода.

Усе гэтыя мерапрыемствы дазвалялі памешчыкам і дзяржаве адпрацаваць усю сістэму рэфармавання сельскай гаспадаркі ў дзяржаве. У выніку гэтых эксперыментаў і было выдадзена  палажэнне 19 лютага 1861 года аб адмене прыгоннага права, у выніку якога сяляне сталі “свабоднымі”.

Развіваўся на Ваўкавышчыне  ў Х1Х ст. і гандаль. Актыўнай формай тавараабароту ў 30ыя гады Х1Х ст. былі кірмашы. У гэты перыяд яны адпавядалі феадальна-прыгонніцкаму ладу,  садзейнічалі першапачатковаму накапленню капіталаў, уцягвалі ў таварна-грашовыя адносіны памешчыкаў і сялян, мяшчан і гандлева-купецкія слаі.

Большасць кірмашоў адбывалася з канца вясны да пачатку восені. Менш усяго іх  збіралася зімой. На такое нераўнамернае правядзенне кірмашоў удзельнічаў шэраг фактараў: 1) надвор,е, ад яго залежала колькасць народу на кірмашы;2) наянаўнасць таварных мнікаў і патрэбнасць у грошах і таварах ў асноўнага ўдзельніка  кірмашоў – селяніна;3) нераўнамернасць рэлігійных святаў; большасць кірмашоў былі караткачасовай і ў асноўным мясцовага значэння. У Ваўкавыскім павеце да такіх кірмашоў адносіліся Лыскаіскі, Ялаўскі, Росянскі,Поразаўскі. У гэты  перыяд адбываецца паляпшэнне стану шляхоў зносін. Гэта паскарала прыбыцце купцоў і пакупнікоў на кірмаш і скарачала час на арганізацыйныя моманты. Тым самым гандлевыя дні памяншаліся і  патрэба ў доўгатэрміновых кірмашах адпала.

Але на Ваўкавышчыне праводзіліся і буйныя кірмашы. На такія буйныя кірмашы, як Анненскі ў мястэчку Зэльву і Успенскі ў мястэчку Свіслач пасылаліся спецыяльныя ваінскія і пажарныя каманды.Так, напрыклад, для гаспадарчага кіравання Зэльвенскім кірмашом ствараўся часовы камітэт, у абавязкі якога ўваходзіла сачыць за парадкам і арганізацыяй, а таксама правядзеннем кірмашоў. Выкананню гэтых функцый садзейнічала наяўнасць ваеннай каманды і некалькшх жандармаў. Гродзенская лячэбная ўправа выдзяляла на кірмаш урача.

Працягласць кірмашоў залежала галоўным чынам ад яго  маштабаў: тавараабароту і колькасць народа, які прыбыў для гандлю і пакупкі. Чым большы авараабарот кірмашоў, тым  больш ен адбываўся на часе. У гэтым сэнсе самым значным быў Анненскі, які збіраўся ў Зэльве. Гэты кірмаш быў адкрыты Сапегамі па прывілею. АўгустаП ад 20 мая 1721 года, працягваўся цэлы месяц, з 25  ліпеня па 25 жніўня, на даволі добрым гандлевым двары, недалека ад ракі Зяльвянкі. Наведвальнікі з,яджаліся сюды з суседніх Віленскай, Мінскай, Валынскай і Ковельскай губерній. Частымі гасцямі былі купцы з Украіны (Кіеўскай, Харкаўскай, Чарнігаўскай і інышых губерній), расійскіх гарадоў (Калугі, Масквы. Тулы, Курска,Смаленска). Сярод удзельнікаў кірмашоў былі купцы з Аўстрыі, Прусіі, Італіі, Даніі, Швецыі,, гандляры, памешчыкі і сяляне з Царства Польскага. Такім чынам Анненскі кірмаш меў агульнарасійскае, міжнароднае прызнанне, з,яўляўся сувязным звяном паміж велькарускімі губерніямі і замежжам.

Мяркуючы па спісах наведвальнікаў, самы актыўны ўдзел прымалі купцы Ш гільдыі, сяляне, дваране. Тавары на кірмашу былі самыя розныя: расійскія, еўрапейскія (замежныя), “азіяцкія” (каланіяльныя). З паветаў Гродзенскай губерніі дастаўлялася цяглавая жывела і коні. Галоўным прадметам гандлю (54%) у 1830 –1850гг. было сукно розных сартоў, якое дастаўлялася са слонімскай, косаўскай, ружанскай, заблудоўскай і кнышанскай фабрык, а таксама з Масквы. Віленскія, гродзенскія і мінскія купцы забяспечвалі кірмаш прадметамі спажывання (цукар, гарбата, цыгарэты, табак, мыла і інш.), слонімскія і віленскія – галантарэяй, расійскія – металам,вырабамі яз яго, футрам, школом,крышталем, люстрамі.

Абароты Анненскага кірмашу былі значныя. У 1830-1840 гг. яны мелі ўзрастаючую тэндэнцыю: калі і 1831-1835 гг. прывоз складоў суму ў 731806 рублеў, то у 1846-1850 г – 6511227 руб. З 1852 года абароты сталі змяншацца: 1851 –185 – 3812454 руб, 1856 –1860гг – 3366075 руб. Гэта знайшло адлюстраванне і ў продажы тавараў. Сума прададзенага ад сумы прывозу выглядала наступным чынам: 48%, 55%,53%.40% і 40%.

Росквіт Анненскага кірмашу прыпадае на п.п. Х1Х ст. ( у 1845 г. купцы хадайнічалі аб адкрыцці другога кірмашу). На Зэльвенскі кірмаш прыязджалі акцеры, музыканты, ставілі драматычныя і оперныя спектаклі, у 1850 г. існавала спецыяльная сцэна і зала для вячэрніх сходаі і танцаі простаганароду. Пасярод рынку існаваў гасцінны двор з 200 крамамі. Такіми чынам Анненскі кірмаш быў адным з буйнейшых на Беларусі.

Другім буйным местачковым кірмашом быў Успенскі ў мястэчку Свіслач Ваўкавыскага павета. Праводзіўся спачатку як двухтыдневы, затым як месячны, з 25 жніўня па 25 верасня. Заснаваў кірмаш уладальнік Свіслачы Тышкевіч, які атрымаў прывілей Станіслава Аўгуста ад 16 студзеня 1783 года. У п.п. Х1Х ст. у мястэчку меўся гасцінны двор з 40 крам, якія размешчаны прамавугольнікам па 14 ў даўжыню і 6 у шырыню.  З абодвух бакоў двара меліся вароты, пасярэдзіне – пляц,дзе ставілі на час гандлю да 8 балаганаў, ды яшчэ 4 размяшчаліся ўнутры двара. Ва ўсіх лаўках было па тры пакоі, у якіх маглі размясціцца да 30 чалавек. Такое становішча было ў канцы 1830 г., а ў 1850 г. ваўкавыскі іспраўнік  даносіў губернатару, што «каменные казенные лавки по своему прочному со всеми выгодами для купечества прежнему устройству, ныне приведены в такое состояние ветхости, что в прежних и нынешнем году некоторые купцы  потерпели убыток от замочки товаров, ибо крыша на лавках совершенно ветхая, в случае дождя, лавки водою заливает». Гэта абставіна стала адной з прычын падзення абаротаіў кірмашу.

На гандаль у м. Свіслач прыязджалі жыхары навакольных весак, суседніх губерній, купцы і сяляне вялікарускіх гарадоў з Аўстрыі і Прусіі, а таксама з Францыі і Італіі, Даніі, Турцыі і іншых краін.  Пастаяннымі наведвальнікамі былі людзі з Каралеўства Польскага. Усіх збіралася да 3-4 тысяч чалавек. Пачынаючы з др. паловы 1840ых гадоў колькасць удельнікаў стала скарачацца, што сведчыць аб падзенні ролі кірмашу.

Гандлявалі тут тымі ж таварамі, што і на Зэльвенскім кірмашы,Пераважнае значэнне адыгрывалі расійскія вырабы: у 1830 г., напрыклад іх прывезлі на 172200 руб. (84%). З еўрапейскіх тавараў можна было набыць сукно, фарбу, інструменты, напоі, кнігі і інш. З «усходніх» тавараў мелася кітайская гарбата, бухарскія і персідскія хусткі. Неад,емнай часткай гандлю з,яўляліся коні, авечкі,буйная рагатая жывела.

Абароты Успенскага кірмашу былі меншыя, чым Анненскага. У 1830-1845 гг. агульная сума аднак з  1846 года стала паступова памяншаецца і вышэй 75830 руб. не падымалася, а ніжэйшая мяжа складала 10970 руб. Продаж таварў па пяцігоддзям раўняўся: 1830-1835 гг. – 48% ад усей яго вартасці, 1936 –1940 гг. – 34, 1841-1845 и 1846-1850 гг. на 22%, 1851-1855 г. – 17%, 1856-1860 гг. – 35%. Такім чынам з 1830 да 1855 гг.  звыш скарачаўся, а у другой палове 1850 г  у 2 разы павялічыўся. Гэта тлумачыцца тым, што памешчыкі свае гаспадаркі усе мацней звязвалі з рынкам, як ўнутраным, так і знешнім.

Галоўным прыродным багаццем краю быў лес, які знаходзіўся пераважна ва уладаннях памешчыкаў. Лес і прадукты яго перапрацоўкі (попел, паташ, смала) ішлі ў асноўным на экспарт у вялікай колькасці ўжо ў ХУ1 ст. і да сярэдзіны Х1Х ст. лясныя багацці краю былі моцна вычарпаны. Паташ вырабляўся ў вельмі нязначных  колькасцях, а на попел лес ужо не спальваўся..Аднак сяклі і прадавалі лес яшчэ даволі шмат, асабліва ў Ваўкавыскім павеце.

Неад,емнай часткай унутранага рынку з,яўляецца базарны гандаль. Базары розных ведаў меліся ва ўсіх гарадах і мястэчках Беларусі і нават вялікіх селах. У даведцы гродзенскага губернатара за  1824 г. гаварылася, што кожную нядзелю гандаль «бывает в каждом уезде по городу и местечкам» гандлююць тут у асноўным прадуктамі харчавання, жывелай, селськагаспадарчымі прыладамі працы. З даўніхчасоў існавалі базары ў мястэчках Ваўкавыскага павета, у РосіЮ Зэльве, Свіслачы,Ялаўцы, Поразаве і іншых. У асноўным базары збіраліся па выхадных днях і рэлігійных святах. У горадзе базар збіраўся 3 разы на тыдзень.

У функцыю базараў уваходзіла задавальненн гараджан, а таксама рабочых местачковых мануфактур прадуктамі харчавання. Сяляне ж атрымоўвалі грашовыя сродкі, неабходныя ім для аплаты падаткаў, павіннасцей, даігоі і для набыцця сельскагаспадарчых прылад працы і іншых мануфактурных тавараў.

Аднак базарны гандаль характарызуецца, як  нязначны. Ен адыгрываў ролю толькі ва ўнутраным гандлі, дапаўняючы кірмашы. Забяспечваў больш цесную сувязь паміж горадам і вескай, паміж сельскагаспадарчай вытворчасцю і прамысловасцю. Базары былі адным са сродкаў мабілізацыі капіталу дробных купцоўю

Развіцце прамысловасці, рост гарадоў і мястэчак, а таксама іх насельніцтва складалі ўмовы для пашырэння сеткі стацыянарнага гандлю. У Ваўкавыску стацыянарны гандаль узрастаў на працягу ўсяго дарэформеннага перыяду, так ў 1833 г. тут было 30 лавак стацыянарнага гандлю, у 1861 годзе ўжо 100 лавак, як бачым, ост у 3 разы.

У мястэчках такі від гандлю атрымаў меншае распаўсюджванне, таму што сялянскае, на большай частцы, насельніцтва займалася земляробствам, а мяшчане – рамяством, дробным гандлем. У канцы 1840 г. у Гродзенскай губерніі налічвалася па гарадах 1133 лаўкі, вінных і іншых падвалаў, а ў мястэчках – 294. Лаўкі звычайна адчыняліся на перыяд кірмашу, а пасля яго зачыняліся і дзеючых заставалася няшмат – 2-3.Так, было напрыклад, у мястэчках Зэльва і Свіслач. Такім чынам унутраны гандаль на Беларусі развіваўся ў трох формах:

1.перыядычнай (кірмашовай і базарнай);

2.развозна-разноснай

3.стацыянарнай (лавачнай, магазіннай)

Для перыяду 30-50 гадоў характэрна тое, што кірмашы паступова перараджаюцца, саступаючы месца пашыранаму базару, а той у сваю чаргу – магазіннаму гандлю.

Унутраны гандаль у пач. І сярэдзіне Х1Х ст. забяспечваў абмен таварамі паміж вытворцамі і пакупнікамі беларускіх губерній. Аднак ен не могпакінуць усю выпускаемую прадукцыю (галоўным чынамсельскагаспадарчую), таму вялікую ролю адыгрывалі для Беларусі межрыгеанальныя і знешнегандлевыя сувязі.

1820-1850 гг Беларусь уваходзіла ў склад Заходняга эканамічнага рэгіена і з,яўлялася складанай часткай усерасійскага рынку. На Анненскі кірмаш у Зэльву і Успенскі ў Свіслач прыязджалі купцы з 8 расійскіх губерній, Пецярбургскай, Маскоўскай, Ніжнягародскай, Калужскай, Смаленскай, Уладзімірскай, Кіеўскай і Чарнігаўскай. Агульны кошт прывеі\зеных імі тавараў складаў у сярэднім 10-14 % ад агульнага кошту, акрамя таго, тут гандлявалі купцы Царства Польскага: Варшаўскай, Аўгустаўскай, Люблінскай, Радамскай губерній.Беларусы гандлявалі ў Расіі. На кірмашы ў павет прыязджалі купцы з замежных краін: Аўстрыіі, Прусіі, Швейцарыі.

Такім чынам, знешнегандлевыя сувязі Ваўкавыскага павета былі даволі развітымі. Існавалі даволі моцныя міжрэгіянальныя сувязі ў гандлевым тавараабароце. На ўнутраны ранак паветпастаўляў сельскагаспадарчыя тавары, лес, мануфактурныя вырабы, сюды ішлі прылады працы, каланіяльныя тавары, біжутэрыя. Вялікае мсца ў гандлі павета меў знешні гандаль. Ваўкавыскі павет меў сувязі з многімі дзяржавамі Еўропы.Асаблівыя ўмовы меў гандаль з Каралеўствам Польскім. Яго  блізкасць, а таксама тое, што яно ўваходзіла ў склад Расійскай імперыі, давала магчымасць праводзіць вельмі інтэнсіўныя гандлевыя кантакты з ім. Польскія купцы былі частнымі наведвальнікамі Ваўкавыскага павета.

Значнае месца ў развіцці гандлю належыць і развіццю шляхоў зносін. Па спецыяльным прызначэнням дарогі  раздзяляюцца на паштовыя, гандлевыя, прасеелачныя, па спосабу пабудовы – на чыгуначныя, шашы і грунтовыя. На тэрыторыі павета праходзіў паштовы Слонімскі тракт, які выходзіў на Маскоўска-Варшаўскую шашу. На тэрыторыі павета было тры станцыі: Вярэйкі, Ваўкавыск, Падароск. Акрамя гэтага існавала два гандлевыя шляхі, гэта Свіслацкі тракт, праз Свіслач на Рудню і Мінскітракт праз Зэльву, Ваўкавыск, Свіслач, Ялаўку. У мірны час у якасці гандлевых шляхоў выкарыстоўваліся і ваенныя дарогі ад Свіслачы да Поразава, Лыскава да Ружан і ад Падароска на Зэльву, Дзярэчын. З прыведзеных дадзеных бачна, што развіцце кірмашнага гандлю ў Свіслачы і Зэльве спрыяла развіццю шляхоў зносін ў павеце. Усе тракты, якія праходзілі праз павет, праходзілі і раз гэтыя населеныя пункты, звязваючы іх з іншымі месцамі, што спрыяла прыезду купцоў на мясцовыя кірмашы, і забяспечвала доўгае існаванне апошніх.

Першая палова Х1Х ст. была багатая на падзеі культурнага жыцця. У гэты перыяд змянялася сістэма асветы, нараджаліся новыя жанры выяўленчага і тэатральнага мастацтваў, пачыналі гучаць на сцэнах і ў музычных салонах новыя формы музычных твораў, культура набывала ўсе больш дэмакратычны характар. На гэты час прыпадае першая хваля беларускага нацыянальнага адраджэння, дзейнічаюць выдатныя асобы – ачынальнікі беларускага  мастацтва і літэратуры. Ваўкавышчына ў гэты час не была на ўзбоччы культурнага працэсу. Тут таксама адбывалася пабудова новай сістэмы асветы, дзейнічалі тэатральныя калектывы, фарміраваліся мастацкія таленты.

Па колькасці і значнасці навучальных устаноў Ваўкавышчына у п.п. Х1Х ст. вылучалася сярод іншых рэгіенаў заходняй Беларусі. Перабудова адукацыі на Ваўкавышчыне пачалася з канца ХУШ ст. Гэта было звязана з дзейнасцю Адукацыйнай камісіі, а затым рэформы працягвалі дзеячы заснаанай расійскім урадам Віленскай навучальнай акругі. Адным з першых у рэчышчы рэформаў было заснавана вучылішча каталіцкага закону місіянераў  у Лыскаве. Гэта было адзінае на Беларусі вучылішча, якое ўтрымліваў гэты каталіцкі закон. Існаванне вучылішча было пацверджана камісіяй часовай пад кіраўніцтвам Літоўскага губернатара Рэпіна ў 1797 г. Місіянеры здаўна, яшчэ Грыдэнскага сабору, пачалі сваю дзейнасць у галіне асветы, але не надавалі ей, у адрозненні, напрыклад, ад ізуітаў ці даменіканцаў значнай ролі ў жыцці свайго закону. Вучылішча ў Лыскаве не адрознівалася высокім узроўнем выкладання, што неаднаразова выклікала папярэджванні Віленскага універсітэта, які  наглядаў за дзейнасцю вучылішча цераз сваіх візітараў і наглядальнікаў. Доўгі час  ганаровым  наглядчыкам Лыскаўскага вучылішча быў памешчык Біенінг, які  падтрымліваў вучылішча грашовымі субсідыямі. Хоць вучылішча і лічылася сярэдняй –навучальнай установай, але фактычна яно давала адукацыю толькі крыху вышэй за пачатковую. Тут выкладаліся  свяшчэнная гісторыя, прыродазнаўства, мовы ( польская, замежныя, класічныя) і іншыя прадметы. Нягледзячы на тое, што закон місіянераў быў адным з заможных каталіцкіх законаў, фінансаванне Лыскаўскага вучылішча было надзвычай слабым. Не было нават дастаткова грошай на набыцце падручнікаў. Недастатковае фінансаванне ўрэшце прывяло да закрыцця Лыскаўскага вучылішча. Дарэчы, справа з яго ліквідацыяй вельмі добра характэрызуе становішча, якое склалася ў сістэме навучання на Беларусі ў канцы першай чвэрці Х1Х стагоддзя.

У гэты перыяд стагоддзя сістэма навучання на Беларусі знаходзілася пад наглядам Віленскай навучальнай акругі. Кіраўніцтва яе начале з папячыцелем Адамам  Чартарыйскім праволзіла палітыку  паланезацыі гэтых земляў, рупліва прапагандуючы ідэі польскага нацыянальна-вызваленчага руху цераз курсы гісторыі, літэратуры і іншых дысцыплін. Пад уплывам гэтых ідэй гадавалася моладзь у Віленскім універсітэце, гімназіях, вучылішчах. Гэты працэс не абмінуў і Лыскава. Тайныя таварыствы філарэтаў і філаматаў, захаран і іншыя студэнцкія і вучнеўскія саюзы з,явіліся вынікам гэтага выхавання. Расійскія ўлады спачатку закрывалі вочы на характар і змест навучання ў Віленскай навучальнай акрузе, у 20-я гады паступова пачынаюць выказваць заклапочанасць ходам падзей. Пасля разгрому Навасільцавым Віленскага ўніверсітэта, які быў наступствам раскрыцця тайных таварыстваў, пачынаецца працэс паступовай русіфікацыі навучальных устаноў акругі. Новы папячыцель Навасільцаў праводзіць рэвізію зместу навучання і ставіць адной з галоўных задач увядзенне выкладання рускай мовы і рускай гісторыі ў навучальныя праграмы і наданне гэтым прадметам статусу найважнейшых. У Лыскаве  ў гэты час руская мова не выкладаецца, не было настаўнікаў, каб праводзіц поўнавартасныя хзаняткі па новых праграмах. Колькасць настаўнікаў увогуле была малая 3-5 чалавек. У 1825 годзе згодна з новым статутам вучылішчаў, які быў  распрацаваны Навасільцавым, у Лыскаўскім вучылішчы было  прадпісана ўвесці выкладанне рускай, нямецкай і французскай моваў і значна палепшыцьвыкладанне мовы польскай. Але дырэктар вучылішча не быў у стане  наняць настаўнікаў па гэтых прадметах – не хапала школьнага фундушу. Да таго ж улады пачынаюць вельмі падазрона ставіцца да школ, якія ўтрымліаюцца каталіцкімі законамі. Удэпартамент па справах рэлігіі трапляе скарга некалькіх пратэстанцкіх вучняў з яшчэ адной школы місіянераў —  у Ілукштах каля Паняветыса, дзе каталіцкія святары робяць захады па схіленню пратэстанцкіх і праваслаўных вучняў да каталіцтва. Марны фінансавы стан, скаргі вучняў перадвырашылі лес місіянерскіх школ – згодна з распараджэннем Навасільцава яны былі запынены. Ў 1825 годзе. Нягледзячы на суплікі кіраўніцтва закону, якое робіць усе магчымае, каб нанова адкрыць вучылішча яго прашэнне засталося без увагі з боку ўлад. Справа аб аднаўленні вучылішчаў, цягнулася да пачатку 30-х гадоў, калі паўстанне і надыіоўшая па ім гвалтоўна русіфікацыя гэтых земляў  перакрэслілі ўсе спадзяванні місіянераў.

Буйнейшай навучальнай установай на Ваўкавышчыне ў першай  трэці Х1Х ст. была свіслацкая гімназія. Як вядома, гімназія была адной з васьмі адкрытых на тэрыторыі Беларусі і Літвы згона з планам утварэння Віленскай навучальнай акругі, распрацаваным кіраўніцтвам Віленскага універсітэта на чале з рэктарам Снядэцккім. Гімназія была адкрыта ў 1805 годзе на правах губернскай і была галоўным асяродкам навучання і выхавання дзяцей мясцовай шляхты. Свіслачская гімназія была дастаткова буйнай навучальнай установай – тут ў розныя гады вучылася ад 200 да 300 вучняў. Вядома, у Свіслачскую гімназію прыязджалі не толькі дзеці мясцовай ваўкавыскай шляхты, але навучэнцы з розных куткоў Гродзенскай губерніі. Для іх, дзякуючы дабрачыннасці Мышкевіча, быў зроблены інтэрнат. Сам будынак гімназіі быў пабудаваны напярэдадні афіцыйнага адкрыцця таксама на сродкі В.Мышкевіча. Першым дырэктарам гімназіі працаваў доктар філалогіі Г.Крусінскі. У 20- гады гімназіяй кіраваў  А.Сухадольскі, а ў часы пераўладкавання яе ў вучылішчы – Грауэрт. Праграма гімназіі была вельмі шырокая і разнастайная. Тут вывучаліся  матэматычныя навукі, гісторыя, мовы. У тым ліку польская, руская фрацузская і маляванне (з 20-гадох тапаграфічны малюнак, чарчэнне), геаграфія, прыродазнаўчыя навукі, літэратура. Тэрмін навучання ў гімназііскладаў сем гадоў. Узровень выкладання ў ей быў высокі. Магчымасць забяспечыць гімназію падручнікамі і стварыць лабараторыі і іншым чынам уладкаваць навучальны працэс  далі грошы графа Мышкевіча, які ў 1816 годзе згодна з тэстамэнтам перапдаў на гімназічны фундуш 20 тыс. руб. серабром. Склад настаўнікаў у гімназіі даволі часта змяняўся. Гэта было звязана, як з жаданнем узмацніць педагагічны калектыў ( з гэтымі мэтамі былі зроблены перастаноўкі ў 1807 г.), так і з  палітычнымі мэтамі (па гэтых прычынах мянялі настаўнікаў у 20-я гады) У гімназіі працавалі людзі розныя па перакананнях, і па адносінах да сваей работы. Многіх з іх любілі і паважалі выпускнікі гімназіі. Віктар  Гельтман пісаў у 1823 годзе : «Возвращаясь из лагеря в Шерешове “(Гельтман у гэты час знаходзіўя на ваеннай службе) рота наша проходила через Свислочь и там имела дневку. Получив дозволение посетить старых профессоров моих был я у Вольского, Якубовича и Крусинского. Все сии профессора женаты, они первую юность мою образовали, их жены имели попечение обо мне, когда я был мал …» Дарэчы, Крусінскі ведаў аб таварыствах вучнеўскай моладзі ў гімназіі, ен карыстаўся вялікім  даверам у вучняў і яны нават падняслі яму да зацвярдэння адзін са статутаў сваіх згуртаванняў. Але былі  і другія настаўнікі, асабліва пасля пераўладкавання гімназіі ў 20-ыя гады.Тады для ўзмацнення “русского духа” у гімназію былі прызначаны кандадатам тэалогіі, выкладчык рускай мовы і Свяшчэннага Пісання Яўхім Пашаагерскі і выкладчык гісторыі студэнт тэалогіі Іван  Саўевіч. Гэтыя настаўнікі, па сведчанню навальнікаСвіслацкага этапа жандарма Малеява, у час паўстання 1831 г. “отличили себя особой приверженностью престолу и бдительносью в своих обязанностях. И в бытность мятежников, и в отсутствии их они оказывали мне помощь в важных делах, коих никому иному кроме  них не мог я тогда перепоручить…”неоднократно за свой счет ездили  по моей просьбе за важными делами в Гродно и Волковыск. Своим характером, своейственным русскому, обезоруживали буйство мятежников, приезжавших в Свислочь из Беловежской пущи, нарекая себя на непримиримую злобу от  злонамеренных…”

Свіслацкая гімназія некалькі разоў перажывала  карэннае пераўладкаванне, выкліканае, найперш, палітычнымі прычынамі. Моцны ўдар па гімназіі быў нанесены рэпрэсіямі ў сувязі з адкрыццем тайных таварыстваў. Быў не толькі значна зменены настаўніцкі калектыў, але ўведезны экстраардынарныя сродкі і метады нагляду за  навучальным працэсам, выкладчыкамі і вучнямі. Не маючы магчымасці ў гэтай невялікай рабоце правесці цалкам цікавейшы дакумент аб мерах, прадпрынятых уладамі ў дачыненні Свіслацкай гімназіі, знойзены ў Расійскім дзяржаўным гістарычным архіве ў Пецярбургу,  засяродзім увагу толькі на некаторых яго  момантах. Перш за ўсе быў зменены вучэбны план гімназіі. Замест правазнаўства і палітычных навук, якія былі цалкам выкрэслены з плана, павялічылася колькасць гадзін на класічныя мовы, а таксама рускую мову, якая становіцца адным з важных прадметаў. Змест заданняў для вучняў акрэсліваўся цяпер не самымі настаўнікамі, а Праўленнем універсітэтаў Вільні, якое знаходзілася пад кантролем Навасельцава. Ва ўсіх класах, інтэрнаце ўводзіліся пасады штатных назіральнікаў, якія наглядалі як за паводзінамі вучняў, так і за настаўнікамі і гувернерамі. Такім чынам, стваралася сваеасаблівая вучылішчная паліцыя. Спісы ўсіх вучняў гімназіі  належала штогод адпраўляць ў паліцыю. Усе жыцце вучняў было жостка  рэгламентавана: вызначана, калі трэта было ўставаць, маліцца, харчавацца, гуляць і класціся спаць. На прагулкі за мястэчка выходзіць не дазвалялася, акрамя тых выпадкаі, калі гэта  дазваляў дырэктар і даў даглядчыка. Больш таго, у пазакласны час дзецям нават не дазвалялі без дазволу выходзіць з ватэр, а калі і дазвалялі – толькі на паўгадзіны.Безумоўна, нельга было збірацца разам, а тым больш абмяркоўваць прачытанае, або мроіць аб будучым. Свіслацкая гімназія стала больш падобна на турму. Гэта яшчэ больш  паглыблялася  той акалічнасцю, што ў Свіслачы “по велению… Цесаревича (г. зн. Вялікага князя Канстанціна, які кіраваў ваеннымі сіламі)  помещена в Свислочи одна рота солдат при штаб-офицере, который  иметь будет наблюдение за спокойствием учеников сей гимназии…» У будучым, меры, прадпрынятыя ў дачыненні  да Свіслацкай гімназіі дзеля ўтаймавання некаторых дзяцей, былі распаўсюджаны і на іншыя гімназіі Віленскай навучальнай акругі.

Наступны ўдар па гімназўў быў нанесены ў 30-я гады, калі ўлады перакрайвалі ўсю сістэму навучання ў Літве і  Беларусі. Рашэнне аб закрыцці Свіслацкай гімназіі пачало разглядацца яшчэ ў 1832 годзе, калі ў Гродна вырашылі адкрыць новую гімназію на месцы закрытай дамініканскай. У гэты час у Свіслачы было, акрамя дырэктара, інспектара і чыноўнікаў канцэлярыі па штату два настаўніка Свяшчэннага Пісання (праваслаўны і каталіцкі), шэсць старэйшых настаўнікаў (рускай  мовы і літаратуры, лацінскай мовы, матэматыкі і фізікі, гісторыіі статыстыкі) пяць малодшых (яны выкладалі польскую, нямецкую і французскую мову, дапамагалі старэйшым настаўнікам). Быў таксама настаўнікмалюнку і чыстапісання. Праўда, гтую пасаду часцей займаў хто-небудзь з настаўнікаў іншых прадметаў. Згодна з планам пераўладкавання ў 1835 годзе меркавалася перанесці гумернскую гімназію ў Слонім. Паступова сталі скарачаць колькасць вучняў у Свіслачы, ладзіць навульчную базу Ў Слоніме. Але, як аказалася, перавесці Свіслацкую гімназію ў іншае месца не так проста: тут склалася добрая матэрыяльная база, на перанясенне яе ў іншае месца проста няма грошаў. Нарэшце вырашылі  пакінуць гімназію на месцы, а ў Слоніме стварыць вучылішча. Праўда, статусу губернскай яна быа пазбаўлена а значыць, паменшыліся штаты, фінансаванне, колькасць вучняў. Канчаткова Свіслацкая гімназія была закрыта ў 1851 годзе, калі яе перавялі ў Шаўлі (сучасны Шаўляй).

Статыстычныя дадзеныя аб колькасці навучальных устанох ў Ваўкавыскім павеце і ўзроўні адукаванасці за 1829 годпаказваюць тут * навчальных ўстаноў: 1 гімназію, 2 уездных вычулішчы, 15 прыходскіх школ. Ва ўсх гэтых навучальных ўстановах у гэты час вучылася 396 чалаек, з іх 41 – са святарў, 1- з мяшчан, 33  сялянскага паходжання, астатнія – шляхта. Пісьменных сялян ва ўездзе было 383 і па колькасці пісьменных ен займаў трэцяе месца ў губерніі. У далейшым колькасць навучальных устаноў значна зменьшылася, што было звязана з пераўладкаваннямі канца 50-х гадоў.Але аб гэтым пазней.

У першай  трэці Х1Х ст. жадаючы працягваць сваю адукацыю юнакі маглі ў Віленскім універсітэце. Для дзяўчат шляхецкіх сем,яў існавала толькі адна навучальная ўстанова – Свіслацкі прыватны дзявочы пансіен Арлоўскага, дзе выкладанне праводзілі настаінікі Свіслацкай гімназіі. Далей дзяўчынкам  вучыцца было нельга. Ва .ўініверсітэт  іх не прынімалі. Віленскі ўніверсітэт у першай трэці Х1Х ст. быў буйнейша вышэйшай навучальнай установай ва ўсей Расійскай імпері. Па ўзроўню адукацыі ен не саступаў лепшым еўрапейскім універсітэтам. Тут выкладалі прафесара з сусветнай славай у розных галінах навукі. Шмат жыхароў Ваўкавышчыны атрымалі выіэйшую адукацыю ў гэтай навучальнай установе. Сярод іх – Канстанцін Малубінскі, Мечыслаў Ясінскі, Францішак Вайцецкі, Антоні Сержбенцкі і многія іншыя. У Віленскім універсітэце працягвалі сваю вучобу і тыя юнакі, якія не з,яўляліся ўражэнцамі Ваўкавышчыны, былі звязаны з ей у час знаходжання ў сценах Свіслацкай гімназіі. Некаторыя ваўкавышчане вучыліся і за межамі Беларусі. Да 1830 года большасць тых, хто меў магчымасць выехаць за мяжу, адпраўляліся ў германскія ўніверсітэты,або, як Адам Ельскі – ў Варшаўскі ўніверсітэт. Але з другой трэці стагоддзя гэтыя ўніверсітэты па загаду расійскіх улад становяцца забароненымі навучальнымі ўстановамі для вучнеўскай моладзі з Беларусі.

Структура навучальных устаноў і іх колькасць на Ваўкавышчыне з цягам часу змянялася. У 1835 годзе статыстыка падае наступныя навучальныя ўстановы: Свіслацкая гімназія, Лыскаўскае ўезднае духоўнае вучылішча, пансіен прыватны для дзяўчынак у Свіслачыякі належаў Арлоўскай. Як бычым, колькасць прыходскіх вучылішчаў значна скарацілася. Гэтыя вучылішчы, прызначаны для дзяцей падатных саслоўяў, давалі толькі самую прымітыўную пачатковую адукацыю.Усіх часцей за ўсе працавалі 1-2 настаўніка. Але, безумоўна, нават  гэтакіх прымітыўных вучылішчаў не хапала. Асабліва адчувальным стаў недахоп сярод сялянства напярэдадні адмены прыгоннага права. Ланкастарскія школыЯ. Якія спрабавалі час ад часу давесці ў сваіх маентках найбольш асветленыя і прагрэсіўныя памешчыкі, не вырашалі праблемы. Дзяржаўная сістэма ланкастарскіх школ, якую спрабавалі стварыць у 20-ыя , а затым 3—я гады, у хуткім часе развалілася. Сялянам жа адукацыя была патрэбна, паколькі яны, вызваліўшыся ад прыгону, станавіліся грамадзянамі і павінны былі выступаць і як уласнік, і як грамадзянін і ў судзе, і ў фіскальных інстанцыях.

Неадменна ўставала пытанне стварэння школ пісьменнацсці для сялянскіх дзяцей. Гэтыя школы, павінны былі несці яшчэ адну вельмі важную функцыю – праводзіць выхаванне сялянства на прынцыпах “самаўладдзя, праваслаўя і народнасці”, ствараючы базу для русіфікацыі, а таксама      для барацьбы з польскім нацыянальным рухам. Таму менавіта, у 50-я гады пачынаецца масавае стварэнне народных школ на тэрыторыі Беларусі, у тым ліку і на Ваўкавышчыне.Школы гэтыя былі малакамплектныя, вучыў у такой школе адстаўны салдат, дзячок праваслаўнай царквы, студэнт, які скончыў курса, ды і ўвогуле любы пісьменны чалавек, які лічыўся ўладамі “добранадзейным” і рускім. Грошы на ўтрыманне гэтых школ давала часткова дзяржава, і часткова іх утрымлівала праваслаўная царква і нават самі сяляне. У Ваўкавыскім павеце на працягу двух год – з 1860 на 1861 гг было адкрыта 23 такіх школ.Архіўныя дакументы дазваляюць пералічыць іх. Школы былі адкрыты ў наступных весках: Ізабелін, Саймуловічы, Свянціны, Гудзевічы, Кузьмічы, Белавічы, Пескі, Калантаева, Лыскава, Івашкевічы, Славатычы, Харашэвічы, Новы Двор, Падароск, Лапеніца, Сядзельнікі, Поразава, палонка. Многія з гэткіх чынам створаных школ працавалі толькі на паперы, другія існавалі нядоўгі час. Але сам факт існавання гэтых школаў сведчыў аб зрухах у сістэме асветы.

Сярод педагогаў, якія працавалі на Ваўкавышчыне ( у 30-ыя гады іх было каля 30 чалавек), акрамя вшэй названых прафесароў Свіслацкай гімназіі і яе настаўнікаў, варта згадаць яшчэ двух. Першы з іх – Станіслаў Радавіцкі. Ураджэнец і жыхар Ваўкавышчыны, шляхціц, ен быў актыўным удзельнікам паўстання 1830-1831 г.  У сістэме адукацыі Радавіцкі займаў вельмі важны пост. Ен з,ўляўся да 1832 г. ганаровым наглядчыкам вучылішчаў Ваўкавыскага павету. За ўдзел у паўстанні ен быў пазбаўлены ўсіх пастоў і права служыць на дзяржайнай службе. Але паколькі Радавіцкі не эмігрыраваў, а трапіў пад амністыю, ен быў пазбаўлены больш жорсткага пакарання.

Цікава склаўся лес яшчэ аднаго ўраджэнца Ваўкавышчыны, які працаваў на педагагічнай службе – Францішка Ашмянца. Яшчэ ў канцы  ХУШ ст. ен пачынаў працу ў Дынабургу, затым працаваў ў Віцебску, Воршы, Полацку, каменцы, Раманаве, выкладаючы рускую мову. У 1810 г. лес закінуў Ашмянца ў Курск, а ў 1813 мы сустракаем яго ў Арле.Тут гэты  гадаванец польскай культуры выдаў некалькі нумароў польскамоўных выданняў: “Арлоўскі дзеннік або сябра расіян” і  “Запіскі Бацькаўшчыны”, якія былі прысвечаны польска-расійскаму сяброўству.

Кніжная справа на Ваўкавышчыне ў п.п. Х1Х ст.  на жаль, пакуль што засталася па за ўвагай даследчыкаў. Ды ў крыніц па гэтай  праблеме існуе нямала. Кніга ў гэты час пачынае іграць вельмі важную ролю ў жыцці не толькі шляхты, але нават і прадстаўнікоў падатных саслоўяў. Шляхі набыцця кніг былі розныя. Часцей за ўсе заможныя людзі выпісвалі іх з кнігарняў Завадскага ў Вільні, Някчынскага ў Гродне, Шарашэўскага ў Броэсце і другіх буйных мясцовых крамаў, а таксама з-за граніцы. У гэтым чытачам дапамагалі каталогі. На падпісцы атрымлівалі таксама і часопісы. Найбольш папулярнымі на той час былі часопісы “Кур,ер  Літэвекі” і “Дзеннік Віленскі”.Іх атрымлівала (з 1837г.) бібліятэка гімназіі, а газету “Гродзенскія гуьернскія ведамасці” – усе ўездныя дзяржаўныя ўстановы. Сярод прыватных падпісчыкаў удалося пакуль што выявіць толькі памешчыка падканюшага Тулгарына, які ў 1822 г. падпісаўся на  “Тыгоднік Віленскі” Але безумоўна, што часопісы павінны былі выпісваць і Мышкевіч, і Біспінг, і Кіркіла і іншыя адукаваныя памешчыкі Ваўкавыскага павета. Да канца  адзначанага перыяду на ваўкавышчыне не было ніводнай кнігарні. У 1846 г. мясцовы спраўнік пісаў: “В Волковыском уезде книгопродавцы  никогда не проживали и ныне не находятся, бывают они только один раз в год на Зельвенской и Свислочской ярмарках… В городе Волковыске ни одной книжной лавки нет”.Але такое становішча было ў той час звычайным для ўездных цэнтраў і ўвогуле правінцыі.  Кнігарні на той час існавалі на Гродзеншчыне ў губернскім цэнтры, у Брэсце і Беластоку. Але жыхары Ваўкавышчыны, у адрозненні ад другіх мясцін, маглі набываць кнігі на кірмашы.

Сярод бібліятэчных збораў вылучалася бібліятэка Свіслацкай гімназіі. Рошы на яе заснаванне і далей        шае пашырэнне даў  вышэй ўжо згаданы Вінцэнт Мышкевіч, уладальнік Свіслачы. У гэтай бібліятэцы аснову кнігазбору складала навучальная літаратура. Больш каштоўная  бібліятэчная калекцыя была ў Адама  Браніцкага ў Росі, дзе меліся не толькі сучасныя, на той час кнігі, але таксама манускрыпты і рэдкія выданні.

У Браніцкага, акрамя каштоўнага кнігазбору, захоўваліся таксама творы мастацтва, атыкварныя рэчы. Гістарычная калекцыя – музей была таксама ў Косіне, а ў Песках  у  Пуслоўскіх – выдатная калекцыя зброі.

Адным з найбольш дэмакратычных відаў мастацтва ў п.п. Х1Х ст. быў тэатр. У гэты час галоўнай формай функцыянавання тэатральнага мастацтва на беларусі былі камерцыйныя тэатры, або тэатры прыватнай антрэпрызы. Час ад часу спектаклі ставіліся аматарамі, але гэта былі эпізадычныя прадстаўленні звязаныя з якой-небудзь нагодай. Пастаяннай тэаральнай трупы ў той час на Ваўкавышчыне не было. Але ўездны цэнтр, а таксама Свіслач і Зэльва вельмі часта  прымалі аб,яднаныя трупы, якія затрымліваліся тут на адзін-два  месяцы. Асабліва  прывабліваў вандроўныя трупы Зельвенскі кірмаш, дзе можна было за пару тыдняў зарабіць добрыя грошы.За права выступаць у Зэльве на пачатку стагоддзя моцна пасварыліся дзве жанчыны-антрэпрэнеркі: утрымальніца Віленскага тэатра Мараўская, якая  атрымала тэатральны калектыў па нябожчыку-мужу, і першая дырэктарка Гродзенскага тэатра, былая зорка Варшаўскай сцэны Саламея Дзешнер. Права выступаць у Зэльве ўрэшце атрымала трупа Гродзенскага тэатра: Саламея мела вельмі высокіх патронаў, у тым ліку прыхільнасць самаго Аляксандра 1. Сярод шматлікіх труп, якія выступалі на Ваўкавышчыне, акрамя вышэй згаданай трупы Дзешнер, варта назваць яшчэ трупу Станіслава Навакоўскага – аднаго з буйных дзеячоў на тэатральнай ніве,стваральніка першага  дырэкцыйнага руска-польскага  тэатра ў Гродна. Навакоўскі ўпершыню прыехаў на Гродзеншчыну ў пачатку 40-х гадоў. Ягоная трупа выступала ў Ваўкавыску, а затым дала некалькі паказаў у Свіслачы. Дарэчы, рэпертуар труп, якія давалі паказы ў Свіслачы, абавязкова цэнзурыраваў дырэктар мясцовай гімназіі, каб пазбегнуць псавання нораваў і выхавання  недобранадзейнасці ў мясцовых жыхароў. На Ваўкавышчыне, акрамя згаданых труп, выступалі трупы Маеўскага, Шыманскага, Вержбіцкага і іншых  антрэпрынераў.

Бадай, што найбольш вядомым мастаком , жыцце якога звязана з Ваўкаваышчынай, быў Напалеон Орда, які вучыўся ў Свіслацкай гімназіі і шмат малаваў гэтыя мясціны. Акрамя Орды тут працаваў і яшчэ адзін мастак, пакуль увогуле невядомы даследчыкам. Гэта Жан дэ Няваль. Як сведчаць дакументы Віленскага архіва, дэ Нявіль, француз па паходжанню, хутчэй за ўсе з эмігрантаў часоў Вялікай рэвалюцыі, атрымаў адукацыю ў Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў. Нарадзіўся ен у 1779 або  1778 годзе. У 1810 г., пасля заканчэння Акадэміі быў запрошаны ў Свіслацкую гімназію, дзе выкладаў малюнак і, як гэта не дзіўна,  рускую мову. На пасаду выкладчыка Свіслацкай гімназіі мы сустракаем яго яшчэ ў 1824 годзе. На жаль, пакуль што больш падрабязных звестак аб гэтым чалавеку няма. Але можна канстатаваць, што дэ Нявіль быў, бадай што, першым выпускніком Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў, які  настала прыехаў на Беларусь.

Людко Павел

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске

ВАЎКАВЫСК 19 СТАГОДДЗЯ

// Ваш отзыв »

Грамыка С.М.

Нацыянальны гістарычны архіў

Беларусі ў г.Гродна.

Горад Ваўкавыск – адзін з самых старажытных гарадоў Беларусі. Першы ўспамін пра гэты горад датуецца 1-ай паловай      13 стагоддзя.¹ Таму Ваўкавыск, бясспрэчна, з’яўляецца сведкам  многіх падзей і дасягненняў, якія адбываліся на яго тэрыторыі, пра што і апавядаюць дакументы Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі ў г.Гродна. Тэрыторыя,  на якой размешчаны Ваўкавыск, у сярэдзіне 19 стагоддзя займала каля 2-х квадратных верстаў.² Павятовы горад Ваўкавыск Гродзенскай губерні быў пабудаваны ў даліне, з усіх бакоў акружаны вельмі высокімі і крутымі пагоркамі. Размешчаны пры рацэ Ваўкавыя, якая працякала праз  горад і  ўпадала ў раку Рось. Пагоркі ва ўсходняй частцы горада мелі форму акопаў і называліся “шведскімі горкамі”, якія ўзніклі ў выніку шведскіх войнаў.³ За вярсту ад горада размяшчаліся фарштаты Заполле і Залессе.⁴

Як і любы павятовы горад Ваўкавыск меў гарадскую думу, спрошчанае  грамадскае ўпраўленне, свайго павятовага прадвадзіцеля дваранства, дваранскую апеку, павятовае  паліцэйскае ўпраўленне, казначэйства, сірочы суд і іншыя ўстановы.

Пра насельніцтва Ваўкавыска Баброўскі ў сваей кнізе “Материалы для географии и статистики России” пісаў наступнае: “Уездный город  Волковыск – один из беднейших в уезде по численности народонаселения и по составу городского общества”.    І сапраўды, у 1815 годзе пражывала 818 чалавек, у 1857 годзе ў Ваўкавыску ўжо 3310 чалавек, і ў 1890 годзе насельніцтва горада складала 8006 чалавек. Нягледзячы на тое, што насельніцтва значна павялічылася, Ваўкавыск у параўнанні з іншымі гарадамі Гродзенскай губерні займаў адно з апошніх месцаў.⁵

Па веравызнанню насельніцтва горада Ваўкавыска ў 1890 годзе размяркоўвалася наступным чынам: праваслаўных – 2250 чал., католікаў – 2659 чал., яўрэяў – 3058 чал., пратэстантаў – 18 чал., магаметан – 21 чал.  Па саслоўям карціна выглядала так: галоўную масу насельніцтва складалі ўласна гарадскія саслоўі, якія  ў тым жа годзе займалі прыкладна 76% усяго насельніцтва, ваенныя саслоўі – 18%, дваране — 3,5 %, сельскія  саслоўі, якія часова жылі ў гарадах і значыліся ў розных таварыствах, разам з духавенствам – 2,5%.⁶

У канцы 50-х гадоў 19 стагоддзя ў горадзе знаходзілася плошча, рынак, 7 вуліц ( Гродзенская, Шырокая, Крэмяніцкая, Рынкавая, Віленская ці Хондаўская, Касцельная і Новая), на якіх размяшчаліся 58 крамаў, 2 карчмы, 12  заездных дамоў, кандытарская, аптэка, 3 лазні і яшчэ 3-е могілак (праваслаўныя, каталіцкія і яўрэйскія).⁸ У 1864 годзе адбылося перайменаванне некаторых вуліц, і ў  1894 годзе ў Ваўкавыску налічвалася ўжо 13 вуліц, 8 завулкаў і плошча. ⁹ У гэты час значна павялічылася і колькасць дамоў у горадзе. Калі ў 1817 годзе было толькі 156 дамоў, з іх 2 мураваныя,¹⁰ то ў 1890 годзе – 395  мураваных дамоў і 920 драўляных.¹¹ І гэта  нягледзячы на тое, што Ваўкавыск моцна быў знішчаны ад пажараў, асабліва пасля  спусташальнага пажару ў  1886 годзе, калі  згарэла 123 жілыя дамы.¹²

Характэрнай рысай горада стала спалучэнне праваслаўных храмаў, каталіцкіх касцелаў, іўдзейскіх сінагог. У 1815 годзе ў Ваўкавыску знаходзіліся каталіцкая царква, яўрэйскі малітвены дом. Праз 20 гадоў гораду належалі 2 драўляныя царквы: праваслаўная і каталіцкая.¹³ Каталіцкі касцел Святога Вацлава, мураваны, будаваўся з 1841-1848 гады дзякуючы ксяндзу Яну Лэнтоўскаму і  ваўкавыскім прыхаджанам. Асвечаны быў 13 жніўня 1850 года біскупам віленскім Вацлавам Жылінскім.¹⁴ У шматканфесійным Ваўкавыску к 1890 году існавалі 2 праваслаўныя царквы, рымска-каталіцкі касцел і  капліца, сінагога і 9 малітвеных школ.¹⁵

Таксама ў горадзе было некалькі адукацыйных устаноў. У 1815 годзе існавала павятовае вучылішча,¹⁶ у 1841 годзе пачало  дзейнічаць гарадское прыхадское вучылішча з жаночаю зменаю,¹⁷ а к 1891 году былі двухкласная павятовая школа , пачатковая школа і некалькі яўрэйскіх хедараў.¹⁸ З 1880 года ў горадзе пачала працаваць публічная бібліятэка.¹⁹

Стан аховы здароўя ў Ваўкавыску характарызаваўся наступным чынам: у 1836 годзе дзейнічалі бальніца і яўрэйская багадзельня,²⁰ а ў 2 палове 19 стагоддзя існавалі аптэка, лазарэт і ўжо 3 бальніцы: гарадская, турэмная і яўрэйская.²¹

Прамысловасць горада ў пачатку стагоддзя  была развіта слаба. У 1815 годзе існавала толькі 3 фабрыкі: байкавая і 2 папяровыя,²² а ў 1837 годзе фабрык і заводаў было 4 (цагельны, гарбарны і 2 суконныя фабрыкі).²³ Увогуле, прамысловае развіцце горада бярэ свой пачатак з сярэдзіны 19 стагоддзя , і ўжо ў 1891 годзе ў Ваўкавыску існавала 19 фабрык, дзе знаходзілася ўсяго        54 рабочых: тытуневая, 2 фарбавальныя, піўны завод, 2 медаварныя заводы, 2 млыны, 2 фабрыкі па вытворчасці свячэй, 3 гарбарныя заводы, 4 цагляныя заводы і 2 кафельныя фабрыкі.²⁴

Дакументы па гісторыі гандлю апавядаюць, што ў сярэдзіне 19 стагоддзя жыхары горада, а менавіта мяшчане-хрысціяне, займаліся хлебаробствам, яўрэі – гандлем, падрадамі і продажам напіткаў.²⁵ Яшчэ ў пачатку 60-х гадоў у Ваўкавыску не было нават кірмашу, яго заменьвалі базарныя дні па нядзелях, аўторках і чацвяргах, на якія з сельскімі таварамі, коньмі і іншай жывелаю з’ўлялася каля 500 сялянскіх павозак.²⁶ І толькі з канца 19 стагоддзя ўжо праводзіўся кірмаш штогод, 29 чэрвеня, у дзень Святых Пятра і Паўла.²⁷ Тут гандлявалі коньмі, мануфактурнымі вырабамі мясцовых жыхароў і тых, хто прыязджаў з суседніх паветаў. Галоўнымі прадметамі гандлю з’яўляліся зерневы хлеб, лес, шэрсць і невырабленыя скуры.²⁸

Але гарадскія даходы  не зусім адпавядалі патрабаванням горада. Грашовыя сродкі горада былі вельмі мізэрныя, у выніку чаго дзейнасць гарадской управы ва ўпарадкаванасці горада абмяжоўвалася толькі тым, без чаго нельга было крайне абысціся.

Вось так выглядаў горад Ваўкавыск на працягу ўсяго 19 стагоддзя.

____________

1. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі ў г.Гродна  (НГАБ у г.Гродна),  фонд 1, вопіс 18, справа 40, аркуш 14 адв.
2. Тамсама, ф.1, воп.28, спр.1031, а.91
3. Slownik geograficzny Krolestwa  Polskiego. — t.13.- Warszawa,      1893 – s.876.
4. Бобровский П. Материалы для географии и статистики России. Гродненская губерния. – СПб, 1863. – ч.П. Приложение, с.61.
5. Тамсама. – ч.П, с.919.
6. НГАБ у г.Гродна, ф.14, воп.1, спр.612, а.3.
7. Бобровский П. Материалы для географии и статистики  России. Гродненская губерния. – СПб, 1863. – ч.П. Приложение, с.61.
8. Бобровский П.  Материалы для географии и статистики России. Гродненская губерния. – СПб, 1863. – ч.П. с.916.
9. НГАБ у г. Гродна, ф.1562, воп.1, спр.1, а.93-110 адв.

10. Slownik geograficzny  Krolestwa Polskiego.-t.13. – Warszawa, 1893 – s.876.

11. НГАБ у г. Гродна, ф.14, воп.1, спр.612, а.3.

12. Обзор Гродненской губернии за 1886 год. – Гродно, 1887 – с.34.

13. Бобровский П. Материалы для географии и статистики России. Гродненская губерния. – СПб, 1863. – ч.П. Приложение, с.64.

14. Slownik geograficzny Кrolestwa Polskiego . – t.13.- Warszawa, 1893 – s.876.

15. НГАБ у г. Гродна, ф.14, воп.1, спр.612, а.3.

16. Бобровский П. Материалы для географии и статистики России. – СПб, 1863. – ч.П. Приложение, с.64.

17. Памятная книжка Виленского учебного округа на 1885/1886 учебный год. – Вильна, 1886 – с.16.

18. Slownik geograficzny Krolestwa Polskiego. – t.13. — Warszawa, 1893 – s. 876.

19. НГАБ у г. Гродна, ф.2, воп.13, спр.104, а.10.

20. Бобровский П. Материалы для географии и статистики России. – СПб, 1863. – ч. П. Приложение, с.64.

21. Обзор Гродненской губернии за 1882 год. – Гродно, 1883. –          с. 14-14об.

22. Бобровский П. Материалы для географии и статистики России. – СПб, 1863. – Приложение, с.64.

23. НГАБ у г. Гродна, ф.1, воп.19, спр.1300, а.17 адв.

24. Slownik geograficzny Krolestwa Polskiego. – t. 13. – Warszawa, 1893. – s.876.

25. НГАБ у г. Гродна, ф.1, воп.29, спр.329, а.88.

26. Боборовский П. Материалы для географии и статистики России. – СПб, ч.П, с.916-917.

27. НГАБ у г. Гродна, ф.14, воп.1, спр.612, а.4.

28. Тамсама, ф. 14, воп.1, спр.429, а.52.

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске

ТАК ЗАРОЖДАЛАСЬ СВЕТОПИСЬ В ВОЛКОВЫСКЕ.

// Ваш отзыв »

Т.Ю.Афанасьева

Национальный исторический

архив Беларуси в г.Гродно

Фотография (в точном переводе с греческого означает «светопись») – гениальное изобретение, обогатившее в своем развитии науку, технику, искусство. Датой изобретения считается 1839 год.  Долгое время слишком несовершенны были способы фотографирования, первым мастерам светописи трудно было подчинить технику своим творческим замыслам. Но и в то время одаренные люди создавали снимки, которые и ныне сохраняют свои достоинства. Лишь в самом конце девятнадцатого века фотография уверенно   заявила о себе как новое искусство и прочно вошла в нашу повседневную жизнь.

В Национальном историческом архиве Беларуси в г.Гродно хранятся документы, рассказывающие об открытии фотоателье в Гродненской губернии. Сохранились  прошения лиц, желающих открыть фотоателье, и свидетельства, выданные гродненским губернатором на право их открытия. Городские и уездные полицейские управления осуществляли за ними контроль на местах. Который год полицмейстеры и уездные исправники составляли ведомости о фотографических заведениях в городах и уездах губернии, сводную ведомость  за подписью губернатора отправляли в Главное управление по делам печати при МВД. Существовала так же должность «наблюдающего за типографиями, литографиями и т.п. заведениями в Гродненской губернии».¹ Вот в это «т.п.» и входили фотоателье.

Первые фотоателье в нашей губернии появились в 1863 –64 годах. В Гродно фотоателье были открыты  Менцелем, Запольским-Довнаром, Тубянским, Штуманом, Садовским, в Слониме – Лагосом, в Бресте – Аугортеном, Миллером, Штуманом, Кринским. Первые фотоателье были открыты без разрешения  местной администрации, их владельцы не имели свидетельств, поэтому проработав несколько месяцев, закрывались.

Не остался в стороне и  Волковыск. Первое упоминание о фотоателье  в Волковыске отмечено в ведомости о фотографических заведениях в Гродненской губернии за 1880 год. Открыто оно было  Сраговичем, свидетельство получено 5 ноября 1880 года,  но просуществовало оно недолго.² В 1881 году было открыто фотоателье дворянином Виленской губернии, жителем Вильно Янушкевичем Казимиром Михайловичем, который несколько  лет занимался  фотографированием в фотоателье Страуса. В мае 1886 года он  подал прошение губернатору о разрешении фотографировать в местечке Ружаны Слонимского уезда и Пружанском уезде, так как «при малочисленности в этом городе жителей, занятие мое приносит столь незначительный доход» и в сентябре того же года он повторил свою просьбу: «во время пожара 26 августа сгорела квартира с помещением, где проводились съемки, и оставаться в Волковыске тем более неудобно, что ввиду постигшего этот город несчастья, я не могу рассчитывать на запрос в моей работе.»³ Его просьба была удовлетворена, но через некоторое время он возобновил работу своего фотоателье в Волковыске. В 1893 году он умер, но в этом же году его вдова Феодора  Феодоровна просит губернатора о разрешении ей открыть фотоателье, продолжить дело своего мужа. В январе 1894 года она получает свидетельство.⁴ В ведомости за 1898 год ее фотоателье еще упоминается.⁵

В 1884 году жителем Сувалковской губернии Маргулиусом Исааком временно было открыто фотоателье в Волковыске.⁶

В 1890 году было открыто фотоателье крестьянином местечка Славуты Волынской губернии Выбрановским Францем Карловичем.⁷ Просуществовало оно до 1900 года ⁸, в 1901 году его владелец умер ⁹.

В 1893 году запасной унтер-офицер 9 Летучего  артиллерийского парка в городе Курске Миллер Яков в своем прошении на имя губернатора просит разрешение на открытие фотоателье в Волковыске, упоминает, что «много лет работал в фотоателье города Санкт-Петербурга и специально изучал это дело». В 1894 году оно было открыто ¹⁰. В 1900 году в Волковыске было два фотоателье: Миллера и Выбрановского, а всего в губернии – тридцать¹¹. В 1901 году работало только фотоателье Миллера¹².

Жительница Гродно Шклярская – Райхштейн Евгения, дочь гродненского фотографа, фотографическому делу училась у владельца фотоателье в Гродно Карасика. В свидетельстве об окончании учебы в 1890 году было записано: «была у меня в обучении фотографическому делу и показала прекрасные успехи, так, что она вполне знает по всем отраслям фотографическое искусство, в чем и удостоена настоящим аттестатом и званием «женщина фотограф». В 1893 году она получает второе свидетельство от Карасика, у которого проработала более 4 лет ретушеркой. В 1894 году ею в Гродно было открыто фотоателье¹³, а в 1901 году она просит разрешение открыть фотоателье в Волковыске ¹⁴,  так как на  это время существовало только одно фотоателье. С 1902 по 1905 годы  в Волквыске было три      фотоателье ^15.

В основном все фотоателье в Волковыске  открывали не жители города. Но в 1907 году житель Волковыска Езерский Михель просит дать ему разрешение на открытие фотоателье в городе  вместо закрывшегося заведения Райхштейн. В октябре этого же года ему выдано свидетельство с правом производить снимки как одиночные, так и групповые, но без права снимать виды местности¹⁶.

В самом Волковыском уезде фотоателье было открыто в местечке Зельва в 1895 году поручиком 3-го батальона 118 пехотного Шуйского полка Закржевским Владиславом  Игнатьевичем. Ему было разрешено работать только с сентября по май месяц, так как в остальное время он должен был следовать за батальоном в место лагерного расположения ¹⁷.

Фотопортреты, сделанные в фотоателье губернии, встречаются в фондах  нашего архива. Они позволяют судить о неплохом качестве фотомастерства. Все портреты  наклеены на толстый картон, где напечатаны данные владельца фотоателье.  Упакованы фотографии в конверты, что позволило им хорошо сохраниться.

Если жители Волковыска и близлежащих деревень посмотрят старые семейные альбомы, то  наверняка найдут фотографии своих родных, сделанные фотомастерами того времени. И если поднять этот большой пласт нашей истории, то насколько мы обогатим себя новыми знаниями о жизни людей нашего края.

ИСТОЧНИКИ:

1. Национальный исторический архив Беларуси в г.Гродно.

(НИАБ в г.Гродно), фонд 1, опись 8, дело 2424, лист 61.

1. Там же, ф.1, оп.8, д.379, л.205об.
2. Там же , ф.2, оп.13, д.227.
3. Там же, ф.1, оп.9, д.33.
4. Там же, ф.1, оп.9, д.890, л.131.
5. Там же, ф.1, оп.8, д.1265, л.31.
6. Там же, ф.1, оп.8, д.2424, л.61.
7. Там же, ф.1, оп.9, д.1062, л.289.
8. Там же, ф.1, оп.9, д.1385, л.1.

10.  Там же, ф.1, оп.9, д.35.

11.  «Обзор Гродненской губернии за 1900 год» — Гродно, 1901, — с.147.

12.  «Обзор Гродненской губернии за 1901 год» — Гродно, 1902г. –с.114

13.  НИАБ в г. Гродно, ф.1, оп.9, д.197.

14.  Там же, ф.1, оп.9, д.1385.

15. См. «Обзоры Гродненской губернии» за 1903-1905 годы.

16. НИАБ в г. Гродно, ф.1, оп.9, д.1594.

17. Там же, ф.1, оп.9, д.210.

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске

Віталь Карнялюк (Гродна) Ваўкавышчына у гады першай сусветнай вайны.

// Ваш отзыв »

У гады першай сусветнай вайны Ваўкавыскі павет апынуўся ў самым гушчары падзей звязаных з ваеннымі мерапрыемствамі расійскіх дзяржаўных улад і вайсковага кіравання ў 1914 – пачатку 1915 гг. і падзей, так званага Вялікага адступлення расійскіх войск, летам-восенню 1915 г.

На час з канца 1915 г па 1918 г тэрыторыя Ваўкавыскага павету, разам з усёй астатняю часткаю Гродзенскай губерні трапіла пад акупацыю кайзараўскіх войск.

З самога пачатку вайны на тэрыторыі павету было абвешчана ваеннае становішча. Яно цягнула за сабою шэраг абмежаванняў і абавязкаў для насельніцтва. Уводзілася цэнзура, ускладнялася перамяшканне па тэрыторыі павету і губерні, пачаліся прымусовыя працоўныя мабілізацыі і рэквізіцыі, звязаныя з забяспячэннем войска. Згодна з ваенным раскладам Ваўкавыскі павет уваходзіў у склад Дзвінскай ваенай акругі, якая адносілася у пачатку вайны да Паўночна-Заходняга фронту. Адпаведна гэтаму ішло забяспячэнне насельніцтвам Ваўкавышчыны расійскіх войск, што дыслацыраваліся на яе тэрыторыі.

Хоць Ваўкавыскі павет не быў часткаю крэпаснога раёну Гродзенскай крэпасці, насельніцтва яго вёска і мястэчак не абыйшоў цяжар фартэфікацыйных работ на пазіцыях гродзенскіх фортоў. На працягу будаўніцтва Гродзенскай крэпасці штомесяц накіроўваліся ўсё новыя і новыя каманды сялян і мяшчан, з фурманкамі і без — з  ваўкавыскіх, ізабелінскіх, свіслачскіх, дабравольскіх і іншых мясцовасцяў. Колькасць рабочых вяла лік на тысячы.  Так, у адзін дзень 13 ліпеня 1915 г. на крэпасных пазіцыях працавала з Ваўкавыскага павету 10238 чалавек і выкарыстоўвалася 4264 фурманкі (НГАБ г. Гродна, ф.18.воп.1.адз.зах.2552, арк.161.).

На пачатк вайны, у 1914 г. насельніцтва Ваўкавыскага павету налічвала 181698 чалавек, у тым ліку мужчынскае 91735 і жаночае 90963 чалавекі (НГАБ г.Гродна. ф.14, вап.3, адз.зах.71, арк.113.). Адною з найбольш цяжкіх ваеных марапрыестваў стала мабілізацыя ў войска. За перыяд з абвяшчэння першай мабілізацыі ў 1914 г. да моманту акупацыі Ваўкавышчыны ўвосень 1915 г. сярод яе мужчынскаго насельніцтва прызыўнога ўзросту ад 22 да 49 год была праведзена 9 мабілізацый салдат апалчэння І і ІІ разрадаў, а таксама кастрычніцкая 1914 г. мабілізацыя навабранцаў. Няма агульнай лічбы прызваных з Ваўкавыскага павету за ўвесь час вайны, але ўжо да 28 кастрычніка 1914 г. з Ваўкавыскага павету было прызвана ў дзеючую расійскую армію 4506 чалавек (НГАБ г. Гродна ф.1, воп.9, адз.зах.1765, арк.58.) .   У мабілізацыі 2 студзеня 1915 г. з Ваўкавыскага павету пайшло на вайну яшчэ 206 мужчын (НГАБ г.Гродна, ф.2, воп.30., адз.зах.1155, арк.129.) . Мабілзацыі праводзіліся і далей, у 1916, 1917 гг. калі частка насельніцтва, і , у прыватнасці, усе павятовыя дзержаўныя службы, былі эвакуіраваны ўглыб Расіі.

Пагроза эвакуацыі існавала з самога пачатку вайны. Гэта тлумачылася тым, што тэрыторыя Ваўкавыскага павету, як і ўсёй Гродзенскай губерні складала перадавы рубеж заходняй часцы Расійскай імперыі. Аднак памеры, маштабы і тэмп эвакуацыі і бежанства насельніцтва з Ваўкавыскага павету і праз яго, з больш заходніх зямель імперыі, перасягнулі ўсе чаканні. Найбольшым бежанства стала падчас наступлення войск Паўночнага  Саюзу ўлетку і ўвосень 1915 г.

Пасля здачы Гродна 21 жніўня 1915 г., у наступныя, бліжэйшыя дні 22-28 жніўня, ў раёне Ваўкавыска ішлі жорсткія, крывапралітныя баі паміж наступаючымі кайзараўскімі часкамі і ар’яргардамі рускіх. Вось як гэта адлюстравана на старонках афіцыйнага “Историко-литератерного журнала” за 1915 г.:

23 жніўня: “На фронце ад Нёмана вышэй Гродна і да ракі Ясельды ля Картузнай Бярозы нашыя (расійскія – В.К.) войскі паспяхова адбівалі на шмат якіх участках у ноч на 22 жніўня і на наступны дзень неаднаразовыя атакі праціўніка, аднак апошняму стала магчымым паціснуць нас у накірунку да Ваўкавыска.”

24 жніўня: “Вярхоўны Галоўнакамандуючы паведаміў, што ад Нёмана… нашыя арміі займаюць тыя ж пазіцыі, найбольш значныя спробы да наступлення праціўнік прапрыймаў зранку 23-га у раёне Ваўкавыска ўздоўж чыгунцы з Сядлеца…Усе гэтыя спробы стрымліваліся нашымі войскамі.”

23-24 жніўня: “Зранку 24-га нашым ар’яргардам прыйшлося стрымлівайць асабліва ўпарты бой у раёне Ваўкавыска і на паўдзень па ўсім фронце да шашы Ружаны-Слонім.”

26 жніўня: “На поўдзень ад Нёмана звыш упартыя атакі праціўніка вядуцца ў раёне Ваўкавыска на абодва бакі чыгунцы на Слонім.”

26 жніўня: “Уздоўж левага берага Нёмана , у раёне вусціша р. Рось нашы войскі упартымі баямі стрымлівалі наступленне праціўніка”.

28 жніўня: “ На фронце на поўдзень Нёмана упарты бой вёўся на рацэ Зяльвянка ля м. Пяскі і Зэльва. У раёне Пяскоў нашай артылерыяй зробленя некалькі атак. Каля Зэльвы негледзячы на агонь з атрутнымі газамі намі на працягу 28 –га таксама адбіта шэраг неаднаразовых атак немцаў. Мы захавалі свае пазіцыі на правым беразе Зяльвянцы, і такім чынам вызвалілі ад праціўніка ўвесь гэты бераг.”

31 жніўня: “На шляху ад лініі Ваўкавыск-Картуз-Бяроза на ўсход праціўнік асцярожна рухаецца наперад.”.

У гэтых баях на Ваўкавышчыне былі занятыя з расійскага боку 10-я армія і 4-я армія. У верасні 1915 г. на адрэзку фронта Ваўкавыск-Баранавічы, як раз 4-я расійская армія, ў складзе 12 пяхотных дывізій і 2 ½ кавалерыйскіх дывізій, стрымлівала ціск 12-арміі групы Леапольда Баварскага, якая, таксама, мела ў разліку 9 пяхотныя і 3 левафлангавыя дывізіі і, яшчэ, ініцыятыву агульнага наступлення немцаў на ўсім Усходнім фронце.

Як вядома, найбольшая колькасць бежанцаў з Беларусі была з Гродзенскай губерні. Галоўны змест эвакуацыі насельніцтва ў 1914- першай палове 1915 г.  быў звязаны з падрыхтоўчай дзейнасццю розных улад, а таксама з вывадам ва ўсходнія раёны імперыі немцаў-каланістаў. Сярод тысяч выганцаў гэтай нацыянальнасці былі тыя, хто пакінуў Ваўкавыскі павет. Спіс рускіх поданых немецкай нацыянальнасці выведзеных з гэтага павету на люты 1915 г. склаў 99 чалавек (НГАБ. Г.Гродна ф.1, воп.9, адз. зах.1878, арк. ) .

Для прыняцця ў ўладкавання бежанцаў, якія рушылі з тэрыторыі так званага Прывісленскага края планавалася стварыць рознага кшталту пункты: харчавання, ізаляцыйна-прапускныя, начлежныя і г.д. Разлік быў на размеркаваны рух бежанцаў сфарміраванымі групамі па 25-30 чалавек. Таму разлічаныя на 20 кравацяў станцыя прыёму бежанцаў за кошт ваеннага ведамства ў Ваўкавыску бачылася эфектыўнай (НГАБ г. Гродна ф.2, воп.36., адз.зах.2626, арк.7,8.). Да таго ж, справаю прыняцця і забяспячэння і ачольвання бежанцаў займаўся шэраг павятовых філій розных грамадскіх і дзяржаўных арганізацый: расійскіх, польскіх, яўрэйскіх. Але натоўп бежанцаў парушыў гэтыя планы. Няма дакладных лічбаў аб колькасці бежанцаў з Ваўкавыскага павету. Але ўлічваючы 1) пераважна праваслаўнае насельцтва павету, святары якога наўмысна і мэтанакіравана цягнулі за сабою прыхажан ва ўнутранія губерні Расіі; 2) уваходжанне павету ўсклад Гродзенскай губерні, з якой бежанцамі стала больш за 750 тысяч (39,7%) ад агульнай колькасці 1909, 8 тысяч чалавек на 1914 г., можна ўявіць, што бежанцамі з Ваўкавышчыны было не менш 70 тысяч чалавек.

Вайна прынесла насельніцтву велізарныя страты. Абставіны баявых дзеянняў на тэрыторыі павета, удзел часцы мужчын у дзеючай расійскай арміі, жахлівыя ўмовы бежанскага бадзяння і жыцця зменшылі колькасць насельніцтва Ваўкавыскага павету. Прстае параўнанне колькасці насельніцтвапавету,  высветленнага польскім перапісам 1921 г – 115261 чалавек з перадваеннаю лічбаю сведчыць аб гэтым. У матэрыялах НГАБ г. Гродна ёсць некаторыя звесткі аб стратах насельніцтва. Фрагментарныя звесткі такога кшталту змешчаюць фонды 161 «Мсцібалаўскае валасное паліцэйскае праўленне  Ваўкавыскага павету», 227 «Ізабелінскае валасное праўленне Ваўкавыскага павету», 165 «Зельвенскае валасное праўленене Ваўкавыскага павету», 674 “Гродзенскай гарадское паліцэйскае упраўленне”. Матэрыялы страт насельніцтва маюць і накірунак выкарыстання.  Справа ў тым, што звесткі аб стратах – гэта спісы забітых, параненых, і без вестак загінуўшых. Акрамя характару страты, спісы змяшчаюць імя, прозвішча, месца адкуль прызываўся, час, калі загінуў. Тыя спісы, што захоўваюцца ў гродзенскім архіве ахопліваюць час вайны з 4 жніўня па 22 студзеня 1915 г. У іх імёны, прозвішчы, зрэдку імёны па бацьку, час страты, мясцовасць, скуль паходзіў вайсковец, вайсковае званне пазначанага. Усяго спісы налічваюць 311 чалавек з Ваўкавыскага павету (НГАБ г.Гародня. ф.165, воп.1, адз. зах.11, арк.1,2,3,5,7,10,11,14,16,20,23,28,33,36.) (гл. табліцу ніжэй).

У выпадку з матэрыялу ф. 165 воп 1, адз.заз.11 у спісе нагадываецца часць, у якой служыў чалавек і , у некаторых выпадках бой, пад час якога той быў забіты:

«Зельвенскае валасное праўленне Ваўкавыскага павету. Спісы павятовай па ваенай павінасці прысутнасці аб асобах, забітых і загіныўшых без вестак у І-ю сусветную вайну.  25 красавіка –24 снежня 1917 г. — 15 сакавіка 1917 г. забіты мл. унт.-аф. 268 п. Пашэхонскага палка Канстанцін Паўлавіч Аўдзейчык, в. Апелянавічы Зелв. пав.; 8 ліпеня 1915 г. загінуў без вестак у баю рад. 195 п. Оравайскага п. Іван Рагоравіч Дзеркач, прызваны 1911 г., в.Мелехавічы; 9 лістапада 1914 г. загінуў без вестак ў баю пры в. Гебло ратнік І разраду Антон Сямёнавіч Аўдзейчык, в. Галоўчыцы; 9 лістапада 1914 г. загінуў без вестак у баю пра в. Гебло Якаў Валер’янавіч Ярмак 297 п. Кавельскага палка, в.Апелянавічы ; 9 лістапада 1914 г. ротны апалч. І разраду Міхальчук Антон Іванавіч в. Ярашэвічы загінуў без вестак ў баі пры в. Гебло; 9 лістапада 1914 г. загінуў без вестак запасны ніжнега чына Пётр Іванавіч Панасік в. Маляткі; з 9 па 13 снежня 1914 г. у баі пры в. Стемплікава і Шебакава загінуў без вестак Александр Якаўлевіч Постнік, салдат запасу срока службы 1894 г. в. Галовічы; 3 жніўня 1917 г. памёр ад ран салдат ратнік запасу 1894 г. 6 арм корпусу Александр Міхайлавіч Шыркавец, в.Рачкі; 6 лістапада 1914 г. загінуў без вестак у баі Васіль Сямёнавіч Гаўрылік; 3 ліпеня 1917 г. пад Вейсаціном загінуў без вестак ратнік І разраду прызваны ў 1900 г. Ігнаці Іванавіч Пракашка; 9 ліпеня 1915 г. у баі загінуў без вестак каля в. Чэркасы і Папеляны Васіль Антонавіч Хмылко; 3 ліпеня пад Вейсаціном загінуў без вестак ратнік апалчэння І разраду прызыву 1912г. Осіп Канстанцінавіч Гусак; 9 лістапада 1914 г. у баі пры в. Гебло загінуў без вестак ратнік І разраду Кузьма Пракоф’евіч Хацько, в.Кузевічы; 8 ліпеня 1917 г. у баі каля в. Доусянка загінуў без вестак Васіль Сцяпанавіч Жук, 620 п. Львоўскі полк, в. Шпакі»[1]. Такі дакумент – падстава, каб займацца даследаваннем на ўзроўні рэгіянальнай, краязнаўчай гісторыі.

табліца

НГАБ Ф.227 воп.1. адз.зах.93 Арк.40.

табліца

НГАБ Ф.227 воп.1. адз.зах.93 Арк.40.

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске

Паўстанне 1831г. на Ваўкавышчыне.

// Ваш отзыв »

А.Радзюк (Гродна)

Адной з галоўных прычын паўстання, якое распачалося ў Варшаве 17 лістапада 1830г. было імкненне далучыць землі былога ВКЛ да Каралеўства Польскага.  Натуральна, што ставячы перад сабой такую мэту, варшаўскія інсургенты імкнуліся распаўсюдзіць полымя ўзброенай барацьбы на ўсход ад Нёмана і Буга. На землях колішняга ВКЛ таксама было шмат прыхільнікаў ідэі адваявання незалежнасці са зброяй у руках. Дзеля каардынацыі дзеянняў па падрыхтоўцы паўстання, ў Вільні ў канцы1830-пачатку 1831г. быў створаны Віленскі цэнтральны камітэт. Аднак, гэты орган не адыграў значнай ролі ў арганізацыі паўстанскага руха на землях Літвы і Беларусі. Асноўны цяжар тут лёг на рэгіёны.

У межах тагачаснай Гродзенскай губерні зімой-вясной 1831г. сваёй актыўнасцю ў падрыхтоўцы паўстання выдзяляліся два цэнтры – непасрэдна Гродна і Белавежская пушча. Дзякуючы свайму выключнаму геаграфічнаму становішчу, аддаленасці ад месцаў дыслакацыі царскіх вайсковых сіл і наяўнасці сацыяльнай базы для ўзняцця паўстання ў асобе ляснічых, стражнікаў і інш. катэгорый служачых, пушча стала тым фактарам, які шмат у чым абумовіў асаблівасці разгортвання ўзброеннай барацьбы не толькі на Гродзеншчыне, але і Брэшчыне. У адрозненні ад іншых рэгіёнаў Беларусі і Літвы (асабліва Віленшчыны), у якіх паўстанскі рух звычайна разгортваўся ў межах аднаго павета, Белавежская пушча акамулявала ў сабе сілы ўсіх навакольных паветаў. Адным з такіх паветаў быў Ваўкавыскі.

Падрыхтоўка да паўстання ў Белавежскай пушчы вялася з зімы 1831г. У Гродна каардынацыяй дзеянняў і вярбоўкай дабраахвотнікаў займаўся брэсцкі маршалак дваранства Кароль Нямцэвіч (пляменнік Юльяна Нямцэвіча – пісьменніка і ад’ютанта Касцюшкі) і асабісты сакратар гродзенскага грамадзянскага губернатара Красоўскі. У гэты ж час пад кіраўніцтвам акружнога ляснічага дэ Ронкі ў белавежскіх лясах, у Зубрыным куце адбываліся патаемныя сходкі, назапашванне зброі і харчовых запасаў, канцэнтрацыя сіл. Змоўшчыкі павінны былі ўвесь час захоўваць асцярожнасць, бо праз тэрыторыю Гродзенскай губерні на працягу амаль што ўсяго 1831г. на захад рухаліся царскія войскі.

Нягледзячы на жорсткае  распараджэння галоўнакамандуючага рускай арміяй Дзібіча аб пакаранні за рабунак мясцовага насельніцтва 1000 шпіцрутэнам[1], паводзіны рускіх войск нагадвалі дзеянні акупантаў. Сведчаннем гэтаму з’яўляюцца шматлікія скаргі мясцовых жыхароў аб патраве палеткаў, катаваннях, масавых рэквізіцыях харчовых прыпасаў, падвод, цяглай сілы і т.п.. Справа дайшла нават да таго, што ў Свіслачы быў абрабаваны святар у якога праходзячыя рускія войскі адабралі свойскую жывёлу, птушку і нават пасквапіліся на кашулі, хусткі і спадніцы.[2] Не меншыя нараканні як з боку памешчыкаў так і з боку сялян выклікалі распараджэнні аб выкананні прымусовых перавозак рознага кшталту прыпасаў для патрэб рускай арміі. Найбольш пацярпелі ад такіх дадатковых павіннасцяў Ваўкавыскі і Гродзенскі паветы. У адпаведнасці з загадам, які выйшаў на пачатку красавіка азначаныя паветы павінны былі на працягу трох тыдняў забяспечыць перавозку ўсяго маючагася на складах правіанта ў дзеючую армію. Дзеля выканання гэтага распараджэння патрабавалася больш за 20 тыс. калёс. Зразумела, што такі аб’ём перавозак аказалася не пад сілам мясцовым жыхарам. Як вынік, суцэльнаму спусташэнню транспарных сродкаў былі падвергнуты не толькі сялянскія падворкі, але і гаспадаркі памешчыкаў. Пацверджаннем гэтаму з’яўляецца рапарт ваўкавыскага маршалка дваранства аб немагчымасці выканання перавозак у Беласток з тае прычыны, што “памешчыкі ў вазах цалкам спустошаны.”[3] Падобныя дзеянні вайсковых і цывільнай адміністрацыі не маглі не спрыяць росту незадаволенасці сярод усіх слаёў грамадства. А гэта незадаволенасць усё больш і больш пагражала перарасці ва ўзброенае выступленне.

Пасля прыбыцця ў Гродна на пачатку красавіка 1831г. дадатковых вайсковых сіл, найбольш “неблаганадзейным” раёнам губерні з’яўляўся г.Ваўкавыск. Менавіта туды былі накіраваны памкненні многіх жыхароў губерні “ў горад Ваўкавыск … павет каторага, з слоў многіх, рашуча рыхтуецца выбухнуць.”[4] Боязнь улад была небезгрунтоўнай. Вось як характаразаваў настроі, што панавалі ў гэтым павеце падпалкоўнік Прыклонскі : “Амаль усе жыхары гэтага павета невыключаючы і чыноўнікаў абавязаных прысягаю расійскаму прастолу гатовы яе парушыць пры малейшым поспеху напада мяцежнікаў на Ваўкавыск.” [5] А ў гэты час фарміруючыеся ў суседніх лясах атрады партызан вялі актыўную вярбоўку прыхільнікаў па ўсяму павету. Гэты факт быў устаноўлены ваўкавыскім земскім спраўнікам, які даносіў, што “у Белавежскім лесе знаходзіцца зборышча невядомых людзей, якія … раз’яджаюць і намаўляюць да сабе чэрнь і іншага кшталту асоб”.[6] Тут трэба ўдакладніць, што сялян у партызанскія атрады даволі часта адпраўлялі непасрэдна іх гаспадары, хаця значная часта сялян (у асноўным казённыя) далучаліся да паўстанцаў з уласнай ініцыятывы.

Нягледзячы на ўсе тыя папярэджанні, што паступалі з Ваўкавышчыны і іншых раёнаў Белавежскай пушчы, вестка аб пачатку там збройнага чына заспела губернскія ўлады знянацку. “Я быў уражаны”, — пісаў чыноўнік у Санкт-Пецярбург, — “весткай аб новым, бліжэйшым, і больш небяспечным бунце ў межах Гродзенскай губерні ў Ваўкавыскай Белавежскай пушчы”.[7] У даным выпадку чыноўнік памыляўся: паўстанне распачалося не ў ваўкавыскай, а ў кобрынскай частцы белавежскіх лясоў. Тым не менш, дзейнасць паўстанцаў далёка выходзіла за межы аднаго павета. Непасрэдным штуршком да пачатку ўзброенай акцыі, паслужылі ўцёкі з-пад нагляда ў Гродна К.Нямцэвіча і іншых змоўшчыкаў у 20-х чыслах красавіка. Менавіта брэсцкі маршалак дваранства, разам з акружным ляснічым дэ Ронка, узначалілі атрад, які па пазнейшым ацэнкам царскіх ўлад дасягаў 500 чалавек. У сваёй дзейнасці партызаны выкарыстоўвалі розныя формы барацьбы: захопы харчовых і іншага кшталту транспартаў расійскіх войск, спусташэнне паштовых станцый, напады на невялікія атрады і пікеты, заміналі камунікацыі паміж вайсковымі часткамі і населенымі пунктамі. Актыўныя дзеянні партызан Віленшчыны і Белавежскай пушчы паставілі пад пагрозу забеспячэнне дзеючай арміі неабходнымі прыпасамі.

На пачатку мая супраць паўстанцаў у пушчу былі накіраваны два расійскія карныя атрады пад камандваннем падпалкоўнікаў Горскага і Сарабіі.             Ім удалося захапіць у палон некалькі паўстанцаў, якіх вымушалі ў лесе паказваць патаемныя сховішчы і сцежкі. Акрамя таго, сярод мясцовых памешчыкаў  у наваколлі Ваўкавыска знайшлося некалькі асоб, якія з уласнай ахвоты згадзіліся дапамагчы ваеннаму камандванню выявіць сваіх суседзей па павету, каторыя далучыліся да інсургентаў. Дзеля большага застрашэння патэнцыяльных удзельнікаў паўстання і тых хто ўжо змагаўся са зброяў у руках, 22 сакавіка быў выдадзены царскі ўказ, якім прадугледжваўся цэлы комплекс рэпрэсіўных мерапрыемстваў супраць інсургентаў. Сярод іншага ў ім прадпісвалася ўсіх шляхціцаў і дваран якія будуць схоплены са зброяй у руках суддзіць ваенна-палявым судом з выкананнем прысуду на месцы.[8] Аб тым, што гэта былі не проста пагрозы сведчаць факты неаднаразовага выканання смяротных прысудаў над паўстанцамі ў межах Гродзенскай губерні і, між іншым, павешанне генерал-лейтэнантам Галавіным шляхціца Лядзінскага ў Свіслачы ў маі месяцы.[9]

Пры дапамозе такіх метадаў і якаснай перавагі рускім войскам даволі хутка ўдалося б згасіць полымя ўзброенай барацьбы у Белавежскай пушчы, калі б не дапамога рэгулярных польскіх войск генерала Хлапоўскага. У зыходным пункце свайга маршрута гэты корпус налічваў толькі 820 чалавек. Тым не менш з гэтымі сіламі генералу ўдалося выціснуць з Белавежскай пушчы атрады царскіх войск і узяць даволі вялікі палон. Тут жа яго корпус папоўніўся сотнямі добраахвотнікаў. Далучыўся да Хлапоўскага амаль што ў поўным складзе і партызанскі атрад дэ Ронка, у шэрагах якога сваімі доўгімі пер’ямі на капелюшах вылучаліся стальцы Белавежскай пушчы. У ноч з 13 на 14 мая асноўныя сілы польскага генерала спыніліся ў ваколіцах Свіслачы. Такі маршрут быў не выпадковы. Хлапоўскі ў суправаджэнні невялікага эскорта накіраваўся ў мястэчка каб праз пару гадзін вярнуцца разам з уладаром гэтай мясцовасці. Тыя пару гадзін, што былі праведзены Хлапоўскім у Свіслачы карэнным чынам змянілі яе лёс і лёс яе ўладара. На кароткай нарадзе, якая адбылася за гэты час, гаспадару мястэчка Т. Тышкевічу была прапанавана пасада цывільнага начальніка ўсёй Літвы. Выбар быў зроблены не выпадкова, бо на той час імя Т. Тышкевіча актыўнага ўдзельніка паўстання 1794г. і напалеонаўскага пахода 1812г. было вядома ва ўсёй Літве і Беларусі. Як адзначаў біёграф Т.Тышкевіча польскі даследчык В.Калінка такі выбар быў абумоўлены імкненнем “прыкрыць слабасць сваіх сіл імем вядомага чалавека”.[10] На наступны дзень значна павялічыўшыся корпус Хлапоўскага рушыў далей у кірунку Рудні пакідаючы ў пушчы значныя партызанскія сіла на чале з Я.Шрэцерам.

Месцам дыслакацыі новага атрада была абрана Светлічанская дача, што непадалёк ад Свіслачы. Тут партызаны адчувалі сабе поўнымі гаспадарамі аб чым сведчаць іх наступныя дзеянні. На прыканцы мая фарміраваннем Шрэцера былі здзейснены два напады на рускія войскі каля вёскі Галены. Падчас першай акцыі ў палон былі захоплены 2 радавыя царскіх войск. У другі раз партызаны сутыкнуліся з камандай улан, якая налічвала 25 чалавек. У бойцы 1 рускі афіцэр быў забіты, 10 чалавек трапіла ў рукі паўстанцаў. Палонных не сталі затрымліваць, а даўшы ім спецыяльнае прадпісанне накіравалі ў Свіслач. Паўстанцы самі даволі часта наведваліся ў гэтае мястэчка – папаўнялі прыпасы харчу, моцных напояў і лекаў, бралі з сабой майстаравых людзей і г.д. Падчас аднаго з візітаў імі быў захоплены і выгнаны з мястэчка этапны начальнік падпарутчык Мамлееў. Зразумела, што ўлады не маглі пакіцунуць дзейнасць гэтага атрада без увагі. На гэты раз у Белавежскія лясы былі накіраваны 3 спецыяльныя карныя корпусы пад кіраўніцтвам Галавіна, Болена і Ліндэна, якія мелі пры сабе нават гарматы. 26 мая атрад генерал-маёра Галавіна атакаваў Светлячанскую дачу. Партызаны аказалі ўпартае супраціўленне, праявіўшы не толькі мужнасць, але і разважлівасць (выявілася вывучка інстуктараў, якія былі пакінуты Хлапоўскім), чым нават выклікалі ўхваленне з боку ворага.[11] Страты рускіх у гэтай бойцы склалі 5 чалавек забітымі і 6 параненымі, страты ж паўстанцаў ацэньваліся рускімі прыкладна ў 30 чалавек, у палон трапіў толькі адзін чалавек. Усе прыпасы, што знаходзіліся ў Светлячанскай дачы былі рэквізаваны, а сама дача спалена. На наступны дзень рускія працягнулі пераслядоўванне партызан. Фактычна пасля гэтай акцыі атрад Шрэцера перапыніў сваю дзейнасць, распаўшыся на больш дробныя часткі. Узброеную барацьбу працягвалі далёка не ўсе з іх.

Наступны этап паўстання на Ваўкавышчыне звязаны з прасоўваннем праз тэрыторыю Гродзенскай губерні польскіх войск пад камандваннем Дэмбінскага і далучыўшыхся да яго  ў розных паветах Віленшчыны і Гродзеншчыны партызан. Пасля паражэння асноўных паўстанскіх сіл пад Вільняй у чэрвені 1831г., атрад Дэмбінскага быў адзінай рэгулярнай адзінкай, якая засталася дзейнічаць на тэрыторыі Літвы і Беларусі. Падчас свайго імклівага руха Дэмбінскаму ўдалося, нягледзячы на шматлікія сутычкі, не толькі захаваць свой атрад, але нават значна папоўніць яго шэрагі. Так, у Дзярэчыне да яго далучылася  фарміраванне слонімскіх партызан, сярод якіх было даволі шмат егераў з Белавежскай пушчы.[12] Далейшы маршрут Дэмбінскага ляжаў праз Зэльву, і Ізабелін (дзе ён правёў ноч з 14 на 15 ліпеня) Поразава і Новы Двор у кірунку мяжы з Каралеўствам Польскім.

Пасля адыходу асноўных сіл паўстанцаў за мяжу ўзбраеная барацьба ў Ваўкавыскім павеце не перапынялася. Але ў адрозненні ад папярэдняга этапу дзеянні партызан ужо не мелі такой яркай нацыянальна-вызваленчай афарбоўкі, а дзе-нідзе нават набывалі сацыяльны і антысеміцкі напрамак. Ход далейшай падзей у Ваўкавыскім павеце мы маем магчымасць прасачыць дзякуючы рапарту ваўкавыскага земскага спраўніка, што быў складзены ім на імя губернатара Мураўёва у маі 1832г. Так, згодна з гэтай крыніцай пасля таго як войскі Дэмбінскага пакінулі межы губерні, ў Ваўкавыскім павеце ў ваколіцах Поразава, Новага Двара і Лыскава дзейнічаў атрад князя Гедройца. Гэты атрад неаднаразова бываў ва ўзгаданых мясцовасцях, а ў Лыскаве забіў мясцовага ключвойта адстаўнога ўнтэр-афіцэра. Супраць партызан Гедройца накіроўваліся рускія войскі, каторымі князь і быў узяты ў палон[13]. Па-другое, у жніўні месяцы ў лясах каля Рудні і Добрай Волі неаднаразова з’яўляўся атрад пад кіраўніцтвам нейкага Бегальскага або Яловіча. Людзьмі з  гэтага атрада быў забіты эканом фальварка Добрая Воля. Па-трэцяе, у рапарце ўзгадваецца фарміраванне шляхціца Дабравольскага, якое ў ваколіцах Поразава і Новадвара пазбавіла жыцця некалькіх яўрэяў. Найбольшыя непрыемнасці, пэўна, даставіў царскім уладам атрад Курка (альбо Курыка), які ў Ваўкавыскім і Гродзенскім паветах захапіў некалькі поштовых станцый і тым самым нанёс значныя матэрыяльныя страты. Акрамя азначаных атрадаў у гэты час на Ваўкавышчынне земскім спраўнікам узгадваюцца атрад афіцэра польскай службы Лаўданскага і неклькі “безыменных” фарміраванняў.[14] З надыходам восені звесткі аб актыўных дзеяннях у Ваўкавыскім павеце знікаюць.

Пасля падаўлення паўстання царызм перайшоў да актыўных дзеянняў накіраваных з аднаго боку на пакаранне яго ўдзельнікаў, а з іншага на уніфікацыю “зямель ад Польшчы далучаных” з іншымі рэгіёнамі імперыі. Да першай групы такіх дзеянняў можна аднесці непасрэдныя рэпрэсіі супраць удзельнікаў паўстання якія ўключалі турэмныя заняволенні, высылку ў Сібір, аддачу ў дзеючую армію (часцей за ўсё на Каўказ), секвестр і канфіскацыю прыватнай ўласнасці, забарону вяртацца на Радзіму і г.д. З-за розных прычын даволі складана падлічыць дакладную лічбу канчаткова канфіскаваных маёнткаў. У Ваўкавыскім павеце  гэта лічба не перавышала 10 зямельных валоданняў (гл. табліцу ніжэй)

SДаходы з гэтага маёнтка паступалі на пакрыццё страт, якія панесла казна за разрабаваныя К.Гоўвальдам і яго атрадам у 1831г. вайсковыя транспарты

Секвестраваныя і канфіскаваныя маёнткі падвяргаліся цалкавітаму спусташэнню. Харчовыя запасы вывозіліся на патрэбы дзеючай арміі. Іншыя рэчы «непатрэбныя» ў гаспадарцы распрадаваліся на аўкцыёнах з малатка.  Самі канфіскаваныя маёнткі таксама з таргоў здаваліся ў арэнду тэрмінам ад 3 да 6 гадоў. У такіх буйных гаспадарках як Свіслач і Зэльва ў арэнду здаваліся асобныя артыкулы: сады, шынкі, дамы, гандлёвыя лавы, правы на рыбную лоўлі і нават знакаміты зэльвенскі кірмаш.[15] Усе каштоўныя рэчы з канфіскаваных маёнткаў згодна са спецыяльным прадпісаннем міністра фінансаў вывозіліся ў Санкт-Пецярбург. Тая мэбля, якая засталася ў магнацкіх рэзідэнцыях была выкарастана царскімі ўладамі на пачатку 40-ых гадоў для абсталявання інстытута шляхетных дзяўчат у Беластоку. Значная доля мэбельных артыкулаў паступіла са свіслацкага палаца Тышеквічаў.[16] Новая сістэма гаспадарання канфіскаванымі маёнткамі, накіраваная ў першую чаргу на атрыманне максімальных даходаў вяла да паступовага руйнавання былых  шляхецкіх  і магнацкіх сядзіб і гаспадарчых комплексаў. Ужо менш чым праз дзесяць год пасля канфіскацыі не надаваўся для жылля свіслацкі палац  “ ў якім столі пагражалі штохвіліным падзеннем”.[17] Яшчэ больш уравжваюць маштабы спусташэння Свіслачы праз 20 год : ”Звярынец высечаны, стаў разбураны, каналы пазарасталі, сад здзічэў, пазарастаў пустазеллем …у палацы, падпёртым і накрытым саломю жывуць чужыя людзі. Колішнію знесеную гімназію замяніла павятовая школа.”[18]

Значныя змяненні пасля падаўлення лістападаўскага паўстання адбыліся ў сістэме адукацыі на землях Беларусі. У 1831-35 гадах толькі ў Мінскай і Гродзенскай губерні былі зачынены 15 сярэдніх школ і гімназій пры кляштарах, сярод іх 1 (у Лыскаве) у ваўкавыскім павеце.[19] На месцы большасці зачыненых школ былі ўтвораны расійскія павятовыя школы, якія атрымалі новыя праграмы навучання. Паўстанне 1831г. паўплывала і на канфесійную палітыку царскіх улад. Небывалых памераў дасягнулі ганенні на уніяцкую царкву, якія скончыліся яе скасаваннем у 1839г. Згодна з царскім указам ад 17 ліпеня 1832г. распачаўся працэс закрыцця “некамплектных” каталіцкіх кляштараў. На тэрыторыі Гродзенскай губ. да ліквідацыі былі вызначаны 17 кляштараў, сярод іх былі зачынены францысканскі ў Лапеніцы, дамініканскі ў Канюхах  і канонікаў латэранскіх у Крамянцы, якія знаходзіліся ў ваўкавыскім павеце.[20] “Непатрэбная” маёмасць, каторая засталася пасля ліквідацыі кляштараў як гэта было і ў выпадку з канфіскаванымі маёнткамі, прадавалася з аўкцыёну. У гэтым плане больш пашанцавала кляштарным кнігазборам. Што праўда, іх лёс быў вызначаны толькі ў 1840г. і да гэтага часу колькасць кніг адчувальна зменшылася. Тым не менш, з трох зачыненых кляштараў у Ваўкавыскім павеце 1367 кніг было перададзена духоўнай семінарыі ў Вільна, 290 — школам, а яшчэ 22 кнігі ў губернскую публічную бібліятэку[21].

Паспрабаваў царызм таксама разабрацца з саслоўем шляхты, якое прыняло ў паўстанні самы актыўны ўдзел. У выніку так званага “разбору шляхты” ў 30-ыя гады ХІХ ст. шмат асоб якія раней належылі да гэтага саслоўя страцілі сваё ранейшае прывелігаванае становішча і былі далучаны да класу аднадворцаў і грамадзян. Згодна з дадзенымі 8-ай рэвізіі 1834г. у Ваўкавыскім павеце налічвалася 526 асоб мужчынскага полу, якія належылі да гэтых двух саслоўеў, што складала больш за 40 % ад лічбы дваран, якія прайшлі верыфікацыю.[22] Узмацніўся пасля паўстання і паліцэйскі нагляд. Як прыклад тут можна прывесці факт заснавання ў 1832г. у трох павятовых гарадах Гродзенскай губерні Ваўкавыску, Слоніме і Лідзе гарадской паліцыі, утрыманне каторай адбывалася за кошт гарадскога бюджэта.[23] Тым не менш, меры прадпрынятыя ўрадам па вырашэнню палітычных, саслоўных, канфісійных і інш. пытанняў пасля падаўлення паўстання 1831г. не дасягнулі той мэты, якая перад імі ставілася. У наступныя дзеяцігоддзі супярэчнасці ва ўсіх гэтых сферах жыцця толькі паглыбілася. Доказам гэтаму з’яўляецца паўстанне, якое выбухнула на гэтых землях праз 30 год.

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске

УРАДЖЭНЦЫ ВАЎКАВЫШЧЫНЫ І “ВЯЛІКАЯ ЭМІГРАЦЫЯ”

// Ваш отзыв »

Альшэўскі Напалеон – дваранін з Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ., брат Ціта. Дзейнічаў сярод паўстанцаў у 1831 г. Эмігрыраваў. Па рашэнню Гродзенскай губернскай следчай камісіі ад 24.8.1832 аднесены да 2 разраду злачынцаў.

Альшэўскі Ціт – дваранін з Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ., брат Напалеона. Дзейнічаў сярод паўстанцаў у 1831 г. Эмігрыраваў. Па рашэнню Гродзенскай губернскай следчай камісіі ад 24.8.1832 аднесены да 2 разраду злачынцаў.

Бабянскі Міхал (н. каля 1797) – дваранін з г. Ваўкавыска Гродзенскай губ., з’яўляўся кіраўніком трупы вандруючых акцёраў. 14.3.1831 далучыўся да паўстанцаў, дзейнічаў у чыне падпаручніка 19 палка лінейнай пяхоты корпуса Антонія Гелгуда, затым апынуўся ў складзе фарміравання Францішка Роланда, у складзе якога 15.7.1831 перайшоў межы Прусіі. Разам з жонкай і дзецьмі перабраўся ў Паўночную Амерыку. У 1832 г. пера­ехаў у Францыю. З 5.3.1834 да 23.7.1838 з’яўляўся членам Польскага дэмакратычнага таварыства. З лютага 1837 г. знаходзіўся ў Парыжы, лічыўся членам Таварыства Аб’яднанне польскай эміграцыі. Па рашэнню Гродзен­скай губернскай следчай камісіі аднесены да 2 разраду злачынцаў.  У 1858 г. атрымаў дазвол вярнуцца разам з жонкай Саламеяй і дачкой Ка­мілай на месца сталага жыхар­ства, скарыстаў гэтыю мажлівасць і пераехаў у г. Пултуск (Польшча).

Бергель Аляксандр (11.10.1805–12.7.1891) – з Ваўкавыскага пав. Гро­дзенскай губ., нарадзіўся ў Ясколтах (каля Свіслачы). У 1831 г. дзейнічаў у чыне падпаручніка. Пасля заканчэння дзеянняў хаваўся ў Кракаве. У 1836 г. эмі­грыраваў у Фран­цыю. У 1840–42 гг. вучыўся ў аграрнай школе ў Грыньён, аднак дыплому не ат­рымаў. У ліпені 1843 г. далучыўся да суполкі містыкаў Андрэя Та­вянскага, сябраваў з  Адамам Міц­кевічам. У 1848 г. дзейнічаў у складзе польскага ле­гіёна на тэрыторыі Ламбардзіі. Пасля вяр­тання ў Францыю жыў у Па­рыжы, пакі­нуў успаміны.

Булгароўскі Ігнацій (16.12.1806–25.11.1853) – з Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ., нарадзіўся ў в. Палонка, скончыў Свіслацкую гімназію, у 1824–27 гг. з’яўляўся студэнтам Ві­ленскага універсітэта, з 1827 гг. служыў у расійскай арміі. З 1.5.1831 дзейнічаў у паўстанні ў чыне пада­фіцэра 5 палка лінейнай пяхоты, 19.8.1831 падпа­ручнік 13 уланскага палка ў кор­пусе Генрыка Дэм­бінскага. Эмігрыраваў у Францыю, куды пры­быў у чэрвені 1832 г., працаваў інструктарам дарог і мастоў. 25.5.1839 да­лучыўся да Польскага дэмакратычнага таварыства. Ажаніўся з францужанкай, меў сыноў Вітольда і Гаштольда. Ра­шэннем гродзенскага губернскага праўлення ад 11.3.1835 пры­знаны выгнан­нікам. Па­мёр у Арлеане.

Булгарын Антоній – дваранін з Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ. У 1831 г. знаходзіўся ў Белавежскай пушчы ў атрадзе Шрэтара, затым дзейнічаў у Пінскім павеце ў атрадзе Ціта Пуслоўскага. Эмігрыраваў у Францыю. У адпаведнасці са спіскам, складзеным Леанардам Ходзькай, з’яўляўся членам Таварыства Літоўскага і рускіх зямель. Памёр у Нанце. Па рашэнню Гродзенскай губернскай следчай камісіі ад 9.11.1832 аднесены да 2 разраду злачынцаў, частка маёнтка Татаршчызна, коштам 12 тыс. злотых канфіскавана.

Выбрыноўскі (Выбраноўскі) Іван (Ян Пётр) – дваранін з Ваўкавыс­кага пав. Гродзенскай губ. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў у чыне паручніка. Эмігрыраваў у Францыю. 30.11.1836 вы­ехаў у Алжыр на караблі “Сцікс”. 6.6.1840 вярнуўся ў Нім. Па рашэн­ню Гродзенскай губернскай следчай камісіі адне­се­ны да 2 разраду злачынцаў. 

Выбрыноўскі (Выбраноўскі) Міхал (н. 15.11.1807) – дваранін з Ваўка­выскага пав. Гродзенскай губ., нарадзіўся ў в. Левановічы, сын Антонія і Юзэ­фі­ны, брат Юзафа. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў ў якасці радавога 11 уланскага палка. Адышоў у Пру­сію, дзе ўтрымліваўся ў Гданьску. 27.4.1834 прыбыў у Аран на караблі “Earl Kelly”, у гэты ж дзень усту­піў у за­межны легіён на 3 гады. У 1834–35 гг. знаходзіўся ў складзе легіёна ў Афрыцы, у 1835–37 гг. у Іспаніі. У маі 1837 г. вярнуўся ў Францыю, пачат­кова знаходзіўся ў По, асеў на сталае жыхарства ў Брэцёй і жыў там да 1849 г., пра­цаваў наглядальнікам на чыгунцы. У кастрычніку 1840 г. стаў членам Таварыства Аб’яднанне польскай эміграцыі. Ажаніўся з францужанкай. Па ра­шэнню Гродзен­скай губернскай следчай камісіі адне­сены да 2 разраду злачынцаў. 

Выбрыноўскі (Выбраноўскі) Юзаф (н. 19.3.1800) – дваранін з Ваўка­выскага пав. Гродзенскай губ., нарадзіўся ў в. Левановічы, сын Антонія і Юзэ­фі­ны, брат Міхала. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў у якасці радавога 11 уланскага палка. Адышоў у Пру­сію, утрымліваўся ў Гданьску. 27.4.1834 прыбыў у Аран на караблі “Earl Kelly”, у гэты ж дзень усту­піў у за­межны легіён на 3 гады. У 1834–35 гг. знаходзіўся ў складзе легіёна ў Афрыцы, у 1835–37 гг. у Іспаніі. 16.4.1837 звольніўся са службы.

Галібуртон Юзаф – з Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ. Дзейнічаў сярод паў­станцаў у 1831 г. Эмігрыраваў, працаваў скульптарам. 10.1.1835 стаў членам Поль­скага дэмакратычнага таварыства.

Гараін Міхал (28.4.1798–15.6.1867) – дваранін з Ваўкавыскага пав. Гро­дзенскай губ., нарадзіўся ў Віленскай губерні, сын Антонія і Караліны Гедройц, брат Вінцэнта. Скончыў Віленскі універсітэт, у 1818 г. уступіў у кор­пус інжы­нераў, працаваў на Аўгустоўскім канале. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў у чыне паручніка корпуса ін­жынераў, 6.2.1831 атрымаў чын капітана, затым маёра. 4.10.1831 за ваенныя заслугі атрымаў зала­ты крыж. У 1832 г. эмігрыраваў у Францыю, належаў да закладаў у Бе­зансоне, Лю­нэле, Ле Пюі. 10.12.1832 стаў членам Таварыства Літоўскага і рускіх зямель. Ажаніўся з францужанкай. Пра­ца­ваў інст­руктарам дарог і мастоў 3 класа. У 1858 г. вярнуўся ў Вільна, па­мёр у Мін­ску. Ма­ёнтак канфіс­каваны.

Гараін Тадэвуш Ігнацій (30.11.1804–7.6.1839) – дваранін з Ваўкавыс­кага пав. Гродзенскай губ., нарадзіўся ў Варшаве, сын Яна і Кунегунды Зялін­скай. З 1820 г. жыў у Францыі. З’яўляўся удзельнікам падзей 29.11.1830 г., 18.12.1830 атрымаў чын падпаручніка, служыў у 17 палку лінейнай пяхоты, 21.1.1831 атрымаў чын паручніка, 19.2.1831 – капітана. 20.6.1831 выконваў абавязкі ад’ютанта генерала Шаптыцкага, 11.8.1831 служыў пры штабе генерала Самуэля Рожыц­кага, 4.10.1831 лічыўся капітанам 1 класа. 20.7.1831 за ваенныя заслучі атрымаў залаты крыж. 26.9.1831 у складзе корпуса Самуэля Рожыцкага перайшоў межы Прусіі, ін­тэрніраваны. Эмі­грыраваў у Францыю, 26.5.1832 знаходзіўся ў закла­дзе ў Авінь­ёне, затым Люнэле. У 1832–39 гг. служыў у замежным легіёне. Памёр ад ран, ат­рыманых у баі з арабамі. Пахаваны ў Алжыры. Маён­так кан­фіс­кава­ны.

Германовіч Іван – селянін графіні Па­тоцкай з маён­тка Рось Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ. У паўстанні 1831 г. далучыўся да атрада Якуба Шрэтэра, які дзейнічаў на Светлі­чанскай дачы ў Белавежскай пушчы. Эмігрыраваў. Прызнаны выгнаннікам.

Жылінскі Ян Станіслаў (н. 24.6.1806) – памешчык з Ваўкавыскага пав. Гро­дзен­скай губ., з’яўляўся зася­дацелем гродзенскай палаты цывільнага суда, ад­стаўным капітанам. У 1831 г. стаў членам тайнага паўстанцкага гродзенскага камітэта. У кра­савіку 1831 г. узначальваў ваенныя сілы Белавежскай пушчы. Сфарміраваў у пушчы асобны ат­рад. У 1832 г. прыбыў у Францыю, належаў пачаткова да зак­лада ў Шатэ, у 1834 г. жыў у Маран. 14.5.1845 ажаніўся з францужанкай, меў сына. 1.1.1859 назна­чаны памочнікам інспектара 1 класа ў Суржэр. Па рашэнню Гродзенскай губернскай следчай камісіі ад 19.11.1831 аднесены да 1 разраду злачынцаў. Маёнтак Навасёлкі канфіскаваны.

Калупайла Люцыян (каля 1804 (1806)–12.9.1872) – памешчык з Ваўка­выскага пав. Гродзенскай губ., сын Ануфрыя і Барбары Равенскай, скончыў школу ў Свянцянах, Віленскі універсітэт. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў з 25.3.1831, 3.4.1831 атрымаў чын паручніка, пазней далучыўся да атрада Дэзідэрыя Хла­поў­скага. У канцы 1831 г. эмігрыраваў у Фран­цыю, дзе стаў членам Польскага Нацыянальна камітэта, працаваў на фабрыке ў Сант-Дэніз. Ажаніўся з францужанкай, меў сына і дачку. 19.2.1832 уступіў у Таварыства Літоўскае і рускіх зямель. Памёр у Парыжы. Па рашэнню Гро­дзенскай губернскай следчай камісіі аднесе­ны да 2 разраду злачынцаў.

Канапацкі Антоній – з Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ., скончыў юрыдычны факультэт Віленскага універсітэтата, з 1814 г. працаваў адвакатам у Панявежы. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў у чыне капітана аўгустоўскага апалчэння, затым уступіў у 1 палк лінейнай пяхоты. 4.10.1831 за ваенныя заслугі атры­маў залаты крыж. У са­кавіку 1832 г. эмігрыраваў у Францыю, пачаткова знаходзіўся ў закладзе ў Безан­соне. 12.2.1837 стаў членам Польскага дэмакратычнага таварыства, у 1846 г. высту­паў супраць палітыкі Адама Чартарыйскага.

Карэнга (Карэга) Дамінік (16.12.1810–28.8.1873) – дваранін з Ваў­ка­выскага пав. Гродзенскай губ., нарадзіўся ў в. Астрончыцы (Астроўчына), сын Вінцэнта і Марыі, з’яўляўся кадэтам Ды­набургскай школы. Пакінуў школу і 20.4.1831 далу­чыўся да паў­стан­цаў. Дзейнічаў у атрадзе Тадэвуша Тышкевіча, з’яўляўся падпаручнікам 11 уланскага палка. 4.3.1832 эмі­грыра­ваў у Францыю, пачаткова пра­ца­ваў у друкарне, у 1838 г. паступіў у корпус дарог і мастоў у ранге па­мочніка, а з 1840 г. працаваў інстуктарам на будоўле канала Рэнэм – Мар­на­, з 1851 г. праца­ваў шэфам секцыі чыгуначнай лініі Па­рыж-Страсбург. 25.9.1847 ажаніўся з францужанкай, меў дачку. 20.12.1864 атрымаў французскае грамадзянства. Памёр пад Парыжам. Па рашэн­ню Гродзенскай губернскай следчай камісіі аднесены да 2 разраду злачынцаў.

Краскоўскі (Красоўскі) Тадэвуш (Томаш) (н. 1803) – дваранін з Ваўка­выскага пав. Гродзенскай губ., вучыўся ў Віленскім універсітэце, працаваў сакратаром гродзен­скага губернатара. У красавіку 1831 г. узначальваў тайны гродзенскі камітэт. Ады­шоў у Белавежскую пушчу, кіраваў аддзелам. У складзе фарміравання Дэзідэрыя Хлапоўскага накіраваўся ў Віленскую губерню, дзейнічаў у чыне капітана 8 лі­нейнага палка. 4.10.1831 за ваенныя заслугі атрымаў залаты крыж. У 1832 г. эмігры­раваў у Францыю, пачаткова знаходзіўся ў закладзе ў Безансоне. З’яўляўся членам Польскага Нацыянальнага камітэта. Па рашэнню Гродзенскай губернскай следчай камісіі аднесены да 2 разраду злачынцаў, маёмасць трапіла пад канфіскацыю.

Кучынскі (Пётр Уладзіслаў) (н. 1.12.1801) – дваранін з Ваўкавыскага пав. Гро­дзенскай губ. з мяст. Сві­слач, (па звестках Б. Канарскай – нарадзіўся ў Вільні), з’яў­ляўся студэнтам медыцынскага факультэта Віленскага універсітэта. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў як батальённы ўрач. Эмігрыраваў. З 1833 г. вывучаў медыцыну ва універсітэце ў Манпелье, 9.5.1834 ат­рымаў дыплом доктара медыцыны. Па ра­шэнню Гродзенскай губернскай следчай камісіі ад 9.11.1832 адне­сены да 2 разраду зла­чынцаў, маёмасць трапіла пад канфіскацыю.

Малевіч Гілярый (24.7.1808–1.3.1874) – дваранін з Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ., нарадзіўся ў мяст. Рось, скончыў Свіслацкую гімназію, з’ўляўся сту­дэнтам медыцынскага факуль­тэта Віленскага універсітэта. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў у якасці памочніка хі­рурга. Эмігрыраваў у Францыю, у 1833 г. выехаў у Манпелье для пра­цягу вучобы, 22.8.1834 атрымаў дыплом д-ра медыцыны. З’яляўся членам Тава­рыства Аб’яднанне польскай эміграцыі, а з 20.7.1834 членам Польскага дэмакра­тычнага таварыства. Рашэннем гродзенскага губернскага праўлення ад 14.2.1835 прызнаны выгнаннікам.

Петрашэўскі Феафіл (Тэадор) (1789–2.1869) – памешчык з Ваўкавыс­кага пав. Гро­дзенскай губ., нарадзіўся ў в. Сядзельнікі, сын Юзафа, вучыўся ў Свіслацкай школе, удзельнічаў у кампаніі 1812-14 гг., адстаўны падпаручнік уфім­скага пяхотнага палка. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў у атрадзе Ціта Пуслоўскага ў чыне паручніка. Трапіў у палон, утрымліваўся ў турме ў Гродна, адкуль збег і перабраўся ў Га­ліцыю. У 1834 г. прыбыў у Англію, дзе знаходзіўся яшчэ да 25.8.1840, з чэрвеня 1834 г. да ліпеня 1838 г. атрымліваў грашовую дапамогу англійскага ўрада. У 1844 г. трапіў пад ам­ністыю. Памёр у Лондане. Па рашэнню Гродзенскай губернскай следчай камісіі ад 6.7.1832 аднесены да 2 разраду злачынцаў.

Плушчэўскі (Плюшчэўскі) Ламберт – ксёндз картэзіянскага кляшта­ра з Картуз-Бярозы Пружанскага пав. Гродзенскай губ., нарадзіўся ў Ваўка­выс­ку. У паўстанні з 2.4.1831, удзельнічаў у арганізацыі атрада бліз мяст. Картуз-Бяроза. 27.8.1832 прыбыў у Францыю, належаў да заклада ў Буржэ. З 21.10.1837 знаходзіўся ў Парыжы. Па ра­шэнню Гродзенскай губернскай следчай камісіі аднесены да 2 разраду злачынцаў.

Руткоўскі Аляксандр (п. 4.3.1834) – дваранін з Ваўкавыскага пав. Гро­дзенскай губ. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў у складзе атрада Тадэвуша Тышкевіча ў чыне пад­паручніка. Трапіў у палон. Па рашэнню Гродзенскай губернскай следчай камісіі ат­рымаў дараванне, аднак эмігрыраваў у Фран­цыю. На эміграцыі з’яўляўся членам Польскага Нацыя­нальнага камітэта. Памёр у Ланды.

Седлікоўскі Вінцэнт (6.1.1805–26.4.1869) – з Ваўкавыскага пав. Гро­дзенскай губ., нарадзіўся ў мяст. Свіслач, у снежні 1830 г. атрымаў чын паручніка. У паўстанні дзейнічаў з 13.6.1831 у чыне паручніка артылерыі. У складзе корпуса Мацея Рыбін­скага 5.10.1831 перайшоў межы Прусіі. Эмігры­ра­ваў у Францыю, са снежня 1832 г. знаходзіўся ў закладзе ў Бе­зансоне. Працаваў у эміграцыі архітэктарам. 16.5.1846 стаў членам Польскага дэмакратычнага таварыства. Па амністыі атрымаў дазвол вярнуц­ца на месца сталага жыхарства, чаго не скарыстаў.

Тышкевіч Тадэвуш (17.9.1774–13.4.1852) – граф, памешчык з Ваўкавыс­кага пав. Гродзенскай губ., нарадзіўся у Аўгустова, уладальнік маёнтка Свіс­лач, сын Ста­ніслава, вучыўся ў Варшаве і Вільне. З 1790 г. служыў у арміі, з’яўляўся генералам польскіх войск, былы сена­тар Каралеўства Польскага. Удзельнічаў у паўстанні 1794 г. З’яўляўся стар­шыней сфарміра­ванага 11.6.1831 Цэнтральнага Літоўскага ўра­да. Удзель­нічаў у вар­шаўскім сейме. За ваенныя заслугі ўзнагароджаны кавалерскім крыжам “Virtu­ti Militari”. Адышоў з ат­радам Антонія Гелгуда ў Прусію, адкуль на пачатку 1832 г. перабраўся ў Парыж, з’яўляўся членам Таварыства Аб’яднанне польскай эміграцыі. У Францыі жыў з 2-ма дачкамі і пляменнікам. Памёр у Парыжы, пахаваны на могілках Пер-Лашэз, у 1939 г. яго прах перавезены ў Варшаву. Па рашэнню Гродзенскай губернскай следчай камісіі ад 19.10.1832 аднесены да 1 раз­ра­ду злачынцаў, маёнтак кан­фіскаваны.

Фос-Бергель Юльян – з Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ., камор­нік. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў у чыне падпаручніка сярод слонімскіх паўстанцаў, затым з’яўляўся падафіцэрам 3 палка лінейнай пяхоты. 30.8.1831 за ваенныя заслугі атрымаў залаты крыж. У складзе ат­рада Мацея Ры­бінскага 5.10.1831 перайшоў мяжу Прусіі. У студзені 1834 г. прыбыў у Гаўр. Па рашэн­ню Гродзенскай губернскай следчай камісіі ад 8.10.1832 аднесены да 2 разраду злачынцаў. У лютым 1859 г. амнісціраваны, пера­браўся на жыхарства ў Ковенскую губерню.

Эйсмант Антоній (п. 20.10.1849) – дваранін з Ваўкавыскага пав. Гро­дзенскай губ., жыў у Заблоцце, працаваў інструктарам пры будаўнічай частцы. У паўстанні 1831 г. дзейнічаў у чыне падафі­цэра 11 уланскага палка, у складзе якога адступіў у Прусію, быў інтэрніраваны. 15.8.1832 на караблі “Vigilante” прыбыў у Францыю. Па рашэн­ню Гродзенскай губернскай следчай камісіі ад 24.8.1832 аднесены да 2 разраду зла­чынцаў.

Крыніцы і літаратура

1. НГАБ у г. Гродна, ф. 1 (Канцылярыя гродзенскага губернатара), воп. 20, спр. 709.
2. НГАБ у г. Гродна, ф. 4 (Гродзенская губернская камісія для вызна­чэння ступені віны ўдзельнікаў паўстання 1830–1831 гг.), воп. 1, спр. 24.
3. НГАБ, ф. 1297 (Канцылярыя генерал-губернатара віцебскага, магілёў­скага і сма­ленскага), воп. 1, спр. 5526.
4. НГАБ, ф. 1416 (Віцебскае губернскае праўленне), воп. 4, спр. 4373.
5. НГАБ, ф. 1430 (Канцылярыя віцебскага грамадзянскага губернатара), воп. 1, спр. 2923.
6. НГАБ, ф. 561 (Мінская губернская следчая камісія, заснаваная па справах паў­стання 1830–1831 гг.), воп. 1, спр. 2, 3, 4, 5.
7. AGAD (Галоўны архіў старажытных ак­таў у Варшаве), Emigracja polistopadowa i postyczniowa 1831–1870, nr 1.
8. AGAD, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrnych i Policji 1815–1868, nr 7571.

7.      РДВГА, ф. 1 (Канцылярыя Ваеннага міністэрства), воп. 1, спр. 12031, ч. 2, 8.

10.  AGAD, Papiery gen. Franciszka Rohlanda 1779– 1860, nr 7, 15.

11.  BPP (Польская бібліятэка ў Парыжы), nr 408, 493, 565.

12.  Noworocznik Demokratyczny. Paryż, 1843.

13.  Rps BN (Рукапiсны аддзел Нацы­я­нальнай бібліятэкі ў Вар­шаве), II. 7861, II. 7871, II. 7872, III. 6594.

14.  Rps BUW (Рукапiсны аддзел бібліятэкі Варшаўскага універсі­тэта), Spuscizna Roberta Bieleckiego.

15.  Гарбачова В.В. Паўстанне 1830–1831 гадоў на Беларусі. Мн., 2001.

16.  Гарбачова В.В. Тадэвуш Тышкевіч як удзельнік касцюшкоўскага і ліста­падаўскага паўстанняў // Беларусь і Тадэвуш Касцюшка: спадчына, час, зда­быткі. Мн., 2002. С. 112-118.

17.  Патоцкі Л. Успаміны пра Тышкевічаву Свіслач, Дзярэчын і Ружану. Мн., 1997.

18.  Смит Ф. История польского восстания и войны 1830–1831 годов. Спб., 1863–1864. Т. 2.

19.  Bartkowski J. Spis Polaków zmarłych w Emigracji od roku 1831 (Cmen­tarzyk) / Wyd. L. Krawiec // Materiały do biografii, genealogii i heraldyki polskiej. T. 7–8. Rzym, 1985. S. 23–498.

1. Bielecki R. Polacy w Legii Cudzoziemskiej 1831–1879. Warszawa; Łódź, 1992.

21.  Bielecki R. Słownik biograficzny oficerów powstania listopadowego. Warszawa, 1995–1998. T. 1–3.

22.  Bielecki R. Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1837. Materiały z archiwów francuskich. Warszawa; Łódź, 1986.

23.  Biernat A. Inskrypcje grobów polskich na cmentarzach w Paryżu – Père-Lachaise. Warszawa, 1991.

24.  Dangel S. Rok 1831 w Mińszczyźnie. Warszawa, 1925.

25.  Domeyko I. Moje podróże. Pamiętniki wygnańca / Wyd. E. Nieciowa.  Wrocław, 1962. T. 1.

26.  Fiszer E., Wrotnowska D. Catalogue des estampes. Bibliotheque Polonaise de Paris. Paris, 1948–1949. Vol. 2. Cz. 1.

27.  Gadon L. Emigracja polska. Pierwsze lata po upadku powstania listopa­dowego. Kraków, 1901–1902. T. 2, 3.

28.  Janowski L. Słownik bio-bibliograficzny dawnego Uniwersytetu Wileń­skiego. Wilno, 1939.

29.  Kaczkowski J. Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po pow­staniach roku 1831 i 1863. Warszawa, 1918.

30.  Kalinka W. Żywot Tadeusza Tyszkiewicza. Poznań, 1853.

31.  Konarska B. Polskie drogi emigracyjne. Emigranci polscy na studiach we Francji 1832–1848. Warszawa, 1986.

32.  Konarski S. Dziennik z lat 1831–1834 // Materiały Komisji Nauk Historycznych. № 23. Warszawa, 1973.

33.  [Kraskowski T.] Pamiętniki o powstaniu białowiezkiem, mający słuzyć jako materiał do historji powstań litewsko-ruskich. Paryż, 1836.

34.  Krawiec L. Lista członków Towarzystwa Demokratycznego Polskiego z lat 1832–1851 // Mate­riały do biografii, genealogii i heraldyki polskiej. T. l. Buenos Aires, 1963. S. 33-149.

35.  Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830, zawie­rająca spis imienny dowódców i sztabsoficerów tudzież oficerów, podo­ficerów i żołnierzy armii polskiej w tymże roku krzyżem wojskowym “Virtuti Militari” ozdobio­nych. Lwów, 1881.

36.  Mickiewicz W. Pamiętniki. Warszawa, 1926. Т. 1.

37.  Niemcewicz K.U. Pamiętnik o powstaniu w Brześciu litewskim z r.1831. Paryż, 1863.

38.  Paszkiewicz M. Lista emigrantów polskich w Wielkiej Brytanii otrzy­mujących zasiłki od rządu brytyjskiego w latach 1834–1899 // Materiały do biografii, genealogii i heraldyki polskiej. T. 2. Buenos Aires, 1964. S. 59–109.

39.  Straszewicz G. Pollacchi della rivolutione del 29 novembre 1830 ossia ritratti dei personaggi che hanno figurato nell’ultima guerra dell’indipen­denza Polac­ca. Capolago, 1833. Vol. 1.

40.  Straszewicz J. Les Polonais et les Polonaises de la revolution du 29 november 1830, ou portraits des personnes gui ont figure dans la derniere guerre de l’independense polonaise, accompagnes d’une biographie pour chaque portrait. Paris, 1832–1837.

41.  Szczapiński J. Powstanie w puszczy Białowieskiej // Pamiętniki polskie / Wyd. K. Bronikowski. Przemyśl, 1884. T. 2. S. 241-256.

42.  Tyrowicz M. Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832–1863. Przywódcy i kadry członkowskie. Przewodnik bio-bibliograficzny. Warszawa, 1964.

43.  Wielobłocki J. Krótki rys wypadków Litewskich roku 1831. Paryż, 1862.

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске