Волковыск в старых фотографиях

Віталь Карнялюк (Гродна) Ваўкавышчына у гады першай сусветнай вайны.

2014/05/27

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске

У гады першай сусветнай вайны Ваўкавыскі павет апынуўся ў самым гушчары падзей звязаных з ваеннымі мерапрыемствамі расійскіх дзяржаўных улад і вайсковага кіравання ў 1914 – пачатку 1915 гг. і падзей, так званага Вялікага адступлення расійскіх войск, летам-восенню 1915 г.

На час з канца 1915 г па 1918 г тэрыторыя Ваўкавыскага павету, разам з усёй астатняю часткаю Гродзенскай губерні трапіла пад акупацыю кайзараўскіх войск.

З самога пачатку вайны на тэрыторыі павету было абвешчана ваеннае становішча. Яно цягнула за сабою шэраг абмежаванняў і абавязкаў для насельніцтва. Уводзілася цэнзура, ускладнялася перамяшканне па тэрыторыі павету і губерні, пачаліся прымусовыя працоўныя мабілізацыі і рэквізіцыі, звязаныя з забяспячэннем войска. Згодна з ваенным раскладам Ваўкавыскі павет уваходзіў у склад Дзвінскай ваенай акругі, якая адносілася у пачатку вайны да Паўночна-Заходняга фронту. Адпаведна гэтаму ішло забяспячэнне насельніцтвам Ваўкавышчыны расійскіх войск, што дыслацыраваліся на яе тэрыторыі.

Хоць Ваўкавыскі павет не быў часткаю крэпаснога раёну Гродзенскай крэпасці, насельніцтва яго вёска і мястэчак не абыйшоў цяжар фартэфікацыйных работ на пазіцыях гродзенскіх фортоў. На працягу будаўніцтва Гродзенскай крэпасці штомесяц накіроўваліся ўсё новыя і новыя каманды сялян і мяшчан, з фурманкамі і без — з  ваўкавыскіх, ізабелінскіх, свіслачскіх, дабравольскіх і іншых мясцовасцяў. Колькасць рабочых вяла лік на тысячы.  Так, у адзін дзень 13 ліпеня 1915 г. на крэпасных пазіцыях працавала з Ваўкавыскага павету 10238 чалавек і выкарыстоўвалася 4264 фурманкі (НГАБ г. Гродна, ф.18.воп.1.адз.зах.2552, арк.161.).

На пачатк вайны, у 1914 г. насельніцтва Ваўкавыскага павету налічвала 181698 чалавек, у тым ліку мужчынскае 91735 і жаночае 90963 чалавекі (НГАБ г.Гродна. ф.14, вап.3, адз.зах.71, арк.113.). Адною з найбольш цяжкіх ваеных марапрыестваў стала мабілізацыя ў войска. За перыяд з абвяшчэння першай мабілізацыі ў 1914 г. да моманту акупацыі Ваўкавышчыны ўвосень 1915 г. сярод яе мужчынскаго насельніцтва прызыўнога ўзросту ад 22 да 49 год была праведзена 9 мабілізацый салдат апалчэння І і ІІ разрадаў, а таксама кастрычніцкая 1914 г. мабілізацыя навабранцаў. Няма агульнай лічбы прызваных з Ваўкавыскага павету за ўвесь час вайны, але ўжо да 28 кастрычніка 1914 г. з Ваўкавыскага павету было прызвана ў дзеючую расійскую армію 4506 чалавек (НГАБ г. Гродна ф.1, воп.9, адз.зах.1765, арк.58.) .   У мабілізацыі 2 студзеня 1915 г. з Ваўкавыскага павету пайшло на вайну яшчэ 206 мужчын (НГАБ г.Гродна, ф.2, воп.30., адз.зах.1155, арк.129.) . Мабілзацыі праводзіліся і далей, у 1916, 1917 гг. калі частка насельніцтва, і , у прыватнасці, усе павятовыя дзержаўныя службы, былі эвакуіраваны ўглыб Расіі.

Пагроза эвакуацыі існавала з самога пачатку вайны. Гэта тлумачылася тым, што тэрыторыя Ваўкавыскага павету, як і ўсёй Гродзенскай губерні складала перадавы рубеж заходняй часцы Расійскай імперыі. Аднак памеры, маштабы і тэмп эвакуацыі і бежанства насельніцтва з Ваўкавыскага павету і праз яго, з больш заходніх зямель імперыі, перасягнулі ўсе чаканні. Найбольшым бежанства стала падчас наступлення войск Паўночнага  Саюзу ўлетку і ўвосень 1915 г.

Пасля здачы Гродна 21 жніўня 1915 г., у наступныя, бліжэйшыя дні 22-28 жніўня, ў раёне Ваўкавыска ішлі жорсткія, крывапралітныя баі паміж наступаючымі кайзараўскімі часкамі і ар’яргардамі рускіх. Вось як гэта адлюстравана на старонках афіцыйнага “Историко-литератерного журнала” за 1915 г.:

23 жніўня: “На фронце ад Нёмана вышэй Гродна і да ракі Ясельды ля Картузнай Бярозы нашыя (расійскія – В.К.) войскі паспяхова адбівалі на шмат якіх участках у ноч на 22 жніўня і на наступны дзень неаднаразовыя атакі праціўніка, аднак апошняму стала магчымым паціснуць нас у накірунку да Ваўкавыска.”

24 жніўня: “Вярхоўны Галоўнакамандуючы паведаміў, што ад Нёмана… нашыя арміі займаюць тыя ж пазіцыі, найбольш значныя спробы да наступлення праціўнік прапрыймаў зранку 23-га у раёне Ваўкавыска ўздоўж чыгунцы з Сядлеца…Усе гэтыя спробы стрымліваліся нашымі войскамі.”

23-24 жніўня: “Зранку 24-га нашым ар’яргардам прыйшлося стрымлівайць асабліва ўпарты бой у раёне Ваўкавыска і на паўдзень па ўсім фронце да шашы Ружаны-Слонім.”

26 жніўня: “На поўдзень ад Нёмана звыш упартыя атакі праціўніка вядуцца ў раёне Ваўкавыска на абодва бакі чыгунцы на Слонім.”

26 жніўня: “Уздоўж левага берага Нёмана , у раёне вусціша р. Рось нашы войскі упартымі баямі стрымлівалі наступленне праціўніка”.

28 жніўня: “ На фронце на поўдзень Нёмана упарты бой вёўся на рацэ Зяльвянка ля м. Пяскі і Зэльва. У раёне Пяскоў нашай артылерыяй зробленя некалькі атак. Каля Зэльвы негледзячы на агонь з атрутнымі газамі намі на працягу 28 –га таксама адбіта шэраг неаднаразовых атак немцаў. Мы захавалі свае пазіцыі на правым беразе Зяльвянцы, і такім чынам вызвалілі ад праціўніка ўвесь гэты бераг.”

31 жніўня: “На шляху ад лініі Ваўкавыск-Картуз-Бяроза на ўсход праціўнік асцярожна рухаецца наперад.”.

У гэтых баях на Ваўкавышчыне былі занятыя з расійскага боку 10-я армія і 4-я армія. У верасні 1915 г. на адрэзку фронта Ваўкавыск-Баранавічы, як раз 4-я расійская армія, ў складзе 12 пяхотных дывізій і 2 ½ кавалерыйскіх дывізій, стрымлівала ціск 12-арміі групы Леапольда Баварскага, якая, таксама, мела ў разліку 9 пяхотныя і 3 левафлангавыя дывізіі і, яшчэ, ініцыятыву агульнага наступлення немцаў на ўсім Усходнім фронце.

Як вядома, найбольшая колькасць бежанцаў з Беларусі была з Гродзенскай губерні. Галоўны змест эвакуацыі насельніцтва ў 1914- першай палове 1915 г.  быў звязаны з падрыхтоўчай дзейнасццю розных улад, а таксама з вывадам ва ўсходнія раёны імперыі немцаў-каланістаў. Сярод тысяч выганцаў гэтай нацыянальнасці былі тыя, хто пакінуў Ваўкавыскі павет. Спіс рускіх поданых немецкай нацыянальнасці выведзеных з гэтага павету на люты 1915 г. склаў 99 чалавек (НГАБ. Г.Гродна ф.1, воп.9, адз. зах.1878, арк. ) .

Для прыняцця ў ўладкавання бежанцаў, якія рушылі з тэрыторыі так званага Прывісленскага края планавалася стварыць рознага кшталту пункты: харчавання, ізаляцыйна-прапускныя, начлежныя і г.д. Разлік быў на размеркаваны рух бежанцаў сфарміраванымі групамі па 25-30 чалавек. Таму разлічаныя на 20 кравацяў станцыя прыёму бежанцаў за кошт ваеннага ведамства ў Ваўкавыску бачылася эфектыўнай (НГАБ г. Гродна ф.2, воп.36., адз.зах.2626, арк.7,8.). Да таго ж, справаю прыняцця і забяспячэння і ачольвання бежанцаў займаўся шэраг павятовых філій розных грамадскіх і дзяржаўных арганізацый: расійскіх, польскіх, яўрэйскіх. Але натоўп бежанцаў парушыў гэтыя планы. Няма дакладных лічбаў аб колькасці бежанцаў з Ваўкавыскага павету. Але ўлічваючы 1) пераважна праваслаўнае насельцтва павету, святары якога наўмысна і мэтанакіравана цягнулі за сабою прыхажан ва ўнутранія губерні Расіі; 2) уваходжанне павету ўсклад Гродзенскай губерні, з якой бежанцамі стала больш за 750 тысяч (39,7%) ад агульнай колькасці 1909, 8 тысяч чалавек на 1914 г., можна ўявіць, што бежанцамі з Ваўкавышчыны было не менш 70 тысяч чалавек.

Вайна прынесла насельніцтву велізарныя страты. Абставіны баявых дзеянняў на тэрыторыі павета, удзел часцы мужчын у дзеючай расійскай арміі, жахлівыя ўмовы бежанскага бадзяння і жыцця зменшылі колькасць насельніцтва Ваўкавыскага павету. Прстае параўнанне колькасці насельніцтвапавету,  высветленнага польскім перапісам 1921 г – 115261 чалавек з перадваеннаю лічбаю сведчыць аб гэтым. У матэрыялах НГАБ г. Гродна ёсць некаторыя звесткі аб стратах насельніцтва. Фрагментарныя звесткі такога кшталту змешчаюць фонды 161 «Мсцібалаўскае валасное паліцэйскае праўленне  Ваўкавыскага павету», 227 «Ізабелінскае валасное праўленне Ваўкавыскага павету», 165 «Зельвенскае валасное праўленене Ваўкавыскага павету», 674 “Гродзенскай гарадское паліцэйскае упраўленне”. Матэрыялы страт насельніцтва маюць і накірунак выкарыстання.  Справа ў тым, што звесткі аб стратах – гэта спісы забітых, параненых, і без вестак загінуўшых. Акрамя характару страты, спісы змяшчаюць імя, прозвішча, месца адкуль прызываўся, час, калі загінуў. Тыя спісы, што захоўваюцца ў гродзенскім архіве ахопліваюць час вайны з 4 жніўня па 22 студзеня 1915 г. У іх імёны, прозвішчы, зрэдку імёны па бацьку, час страты, мясцовасць, скуль паходзіў вайсковец, вайсковае званне пазначанага. Усяго спісы налічваюць 311 чалавек з Ваўкавыскага павету (НГАБ г.Гародня. ф.165, воп.1, адз. зах.11, арк.1,2,3,5,7,10,11,14,16,20,23,28,33,36.) (гл. табліцу ніжэй).

У выпадку з матэрыялу ф. 165 воп 1, адз.заз.11 у спісе нагадываецца часць, у якой служыў чалавек і , у некаторых выпадках бой, пад час якога той быў забіты:

«Зельвенскае валасное праўленне Ваўкавыскага павету. Спісы павятовай па ваенай павінасці прысутнасці аб асобах, забітых і загіныўшых без вестак у І-ю сусветную вайну.  25 красавіка –24 снежня 1917 г. — 15 сакавіка 1917 г. забіты мл. унт.-аф. 268 п. Пашэхонскага палка Канстанцін Паўлавіч Аўдзейчык, в. Апелянавічы Зелв. пав.; 8 ліпеня 1915 г. загінуў без вестак у баю рад. 195 п. Оравайскага п. Іван Рагоравіч Дзеркач, прызваны 1911 г., в.Мелехавічы; 9 лістапада 1914 г. загінуў без вестак ў баю пры в. Гебло ратнік І разраду Антон Сямёнавіч Аўдзейчык, в. Галоўчыцы; 9 лістапада 1914 г. загінуў без вестак у баю пра в. Гебло Якаў Валер’янавіч Ярмак 297 п. Кавельскага палка, в.Апелянавічы ; 9 лістапада 1914 г. ротны апалч. І разраду Міхальчук Антон Іванавіч в. Ярашэвічы загінуў без вестак ў баі пры в. Гебло; 9 лістапада 1914 г. загінуў без вестак запасны ніжнега чына Пётр Іванавіч Панасік в. Маляткі; з 9 па 13 снежня 1914 г. у баі пры в. Стемплікава і Шебакава загінуў без вестак Александр Якаўлевіч Постнік, салдат запасу срока службы 1894 г. в. Галовічы; 3 жніўня 1917 г. памёр ад ран салдат ратнік запасу 1894 г. 6 арм корпусу Александр Міхайлавіч Шыркавец, в.Рачкі; 6 лістапада 1914 г. загінуў без вестак у баі Васіль Сямёнавіч Гаўрылік; 3 ліпеня 1917 г. пад Вейсаціном загінуў без вестак ратнік І разраду прызваны ў 1900 г. Ігнаці Іванавіч Пракашка; 9 ліпеня 1915 г. у баі загінуў без вестак каля в. Чэркасы і Папеляны Васіль Антонавіч Хмылко; 3 ліпеня пад Вейсаціном загінуў без вестак ратнік апалчэння І разраду прызыву 1912г. Осіп Канстанцінавіч Гусак; 9 лістапада 1914 г. у баі пры в. Гебло загінуў без вестак ратнік І разраду Кузьма Пракоф’евіч Хацько, в.Кузевічы; 8 ліпеня 1917 г. у баі каля в. Доусянка загінуў без вестак Васіль Сцяпанавіч Жук, 620 п. Львоўскі полк, в. Шпакі»[1]. Такі дакумент – падстава, каб займацца даследаваннем на ўзроўні рэгіянальнай, краязнаўчай гісторыі.

табліца

НГАБ Ф.227 воп.1. адз.зах.93 Арк.40.

табліца

НГАБ Ф.227 воп.1. адз.зах.93 Арк.40.