У першай палове Х1Х ст. на Беларусі адбываліся агульныя для Расійскай імперыі працэсы, якія вялі да распаду феадальна-прыгоніцкай сістэмы. Узнікалі адносіны новага капіталістычнага тыпу. Пра гэта сведчылі поспехі прамысловасці, узрасла колькасць мануфактур, на многія з іх пачала выкарыстоўвацца вольнанаемная праца.Найбольш распаўсюджанымі былі прадпрмыемствы па перапрацоўцы сельскагаспдаарчай сыравіны: вінакурныя, суконныя, палатняныя, цукровыя, мукамольныя. У сярэдзіне Х1Х ст. пачынаецца ўжыванне паравых рухавікоў.
Наяўнасць дармовай рабочай сілы і значныя запасы сыравіны стваралі ў нетрах буйной памешчыцкай гаспадаркі спрыяльныя ўмовы для арганізацыі і развіцця вотчынных мануфактур.
На Беларусі звычайна існавала два тыпы мануфактур, радзей дзяржаўная (пасял банкруцтва памешчыка, калі маентак з мануфактурай пераходзіў у казну). Аднак гэтымі прадпрыемствамі, як і маенткамі урад доўгі час не валодаў, а прадаваў.
Купецкая мануфактура звычайна зараджалася двумя шляхамі: па-першае, купцы бралі ў арэнду мануфактуру ў памешчыкаў, а затым накапіўшы сродкаў, выкуплялі яе.Так узнікла мануфактура Файнзільберга ў Ваўкавыску.Па-другое, яны вырасталі з з рамесных майстэрняў (суконная фабрыка ў Пінеса ў Ваўкавыску).Абсалютная большасць беларускіх купцоў складалася з яўрэяў.
У канцы другой чвэрці Х1Х ст. з 42 гарадоў Беларусі прадпрыемствы мануфактурнага тыпу мелі толькі тры: Слонім, Ваўкавыск і Магілеў.
Такім чынам мануфактурная прамысловасць з,яўлялася ў большасці “вясковай”. Асноўная доля мануфактур размяшчалася ў памешчыцкіх маентаках..
Царызм тармазіў адкрыцце на Беларусі прадпрыемстваў палякамі, забараняў яўрэям мець вінакурні, купляць зямлю, будаваць па-за гарадамі і мястэчкамі прадпрыемствы, выязджаць “за мяжу” аседласці”. Таму, магчыма і прадпрыемствы ў Ваўкавыскім павеце ўзнікалі толькі ў горадзе, або ў мястэчках, калі яны належалі купцам.
Аналізуючы галіновы склад прамысловасці Ваўкавыскага павета трэба адзначыць, што амаль кожная галіна вытворчасці была прадстаўлена адным-двумя прадпрыемствамі .Большасць прадпрыемстваў была дробнай ( у сярэднім ад 20 да 50 рабочых).
У Ваўкавыску ў перыяд з 1795 па 1861 год існавала 5 суконных мануфактур. Усе яны належалі купцам. Буйная суконная мануфвактура, якая дзейнічала ў 1826-32 гадах у Ваўкавыску належала купцу Файнзільбергу. Выпускала сукна, байку. Дзейнічалі 2 ткацкіх станкі, 45 прадзільных, 8 часальных, 3 стрыгальныя машыны, 6 фарбавальных катлоў, 2 прэсы. У 1828 годзе тут працавала 259 рабочих.Майстрамі былі іншаземцы, выраблена 36 аршынаў сукна. У 1832 годзе працавалі 234 рабочыя. На першай публічнай выставе расійскіў мануфактурных вырабаў мануфактура прадстаўлена 5 гатункаў сункнаў. Астатнія мануфактуры былі больш дробнымі.Так, у 1813-50 гг. гэтаму ж купцу належала яшчэ адна суконная мануфактура ў горадзе, якая вырабляла сукна, байку, коўдру. У 1815 г. бло 2, у 1828 г. –6 ткацкіх станкоў. У 1815 г. працавалі 63 чалавека.Астанія тры мануфактуры належалі Пінесам. Адна з іх дзейнічала х 1795-1844 гг. у горадзе. Узнікла яна з рамесных майстэрняў. Вырабляла рознаколерныя сукна, байку. У 1828 годзе было 6 ткацкіх станкоў, і іншыя гады – 2. У 1832-1840 гг. працавала 59 чалавек.Яшчэ адна мануфактура працавала з 1826 па 1861 гады. Уладальнікам яе быў купец Я.Пінес. Вырабляла рознаколерныя сукна і байку. У 1828 г. было 6, у 1850 – 3 ткацкія станкі. У 1830 годзе працавала 50 чалавек. Трэцяя суконная мануфактура працавала ў Ваўкавыску з 1827 па 1884 год. Вырабляла розныя сукны, а таксама трыко. На ей працавала ад 32 ( у 1828г.) да 94 (у 1880г.) рабочых. У 1832 г. было – 6, у 1870 – 26 ткацкіх станкоў, 4 часальныя апараты, 8 прадзільных машын на 660 верацел. У пвеце з гарадскімімануфактурамі маглі спрачацца толькі дзве памешчыцкія прыгонныя мануфактуры. Адна знаходзілася ў маентку Зямновічы (Зеляневічы). Выпускала сукны коштам ад 45 капеек да 4,2 рублі за аршын, было 10 станкоў, працавала 54 чалавека. За год вырабляла 5 тысяч аршынаў сукна на 16 тысяч рублеў. Адной з першых суконных мануфактур узнікла Ізабелінская мануфактура у 1819 годзе.Знаходзілася яна ў маентку. У 1819 г. вырабляла байку, з 1827 г. – рознаколерныя сукны. Размяшчалася ў мураваным і двух драўляных будынках. Было 8 вадзяных рухавікоў, у 1873 – паравы рухавік ( 16 конных сіл). У 1858 годзе дзейнічала 6 ткацкіх станкоў, працавала 46 чалавек, у 1873-50 гг. ткацкіх станкоў, 2 валяльныя, 10 прадзільных і 31 іншая машына, працаваў 51 рабочы. Воўну набывалі ў навакольных памешчыкаў. З вышэй адзначанага можна зрабіць вывад, што суконная мануфактура развівалася найбльш хуткім і тэмпамі.Гэтаму спрыяла:1) суконная мануфактура не патрабавала значных сродкаў на першым этапе свайго станаўленн, 2) неабходную сыравіну можна было закупіць на месцы ў памешчыкаў, 3) збыць прадукцыю сваей вытворчасці было значна лягчэй менавіта ў вытворчасці тканіны.Вытворчасць тканіны вымушала перабудоўваца на вырошчванне авечак памешчыцкія гаспадаркі.
Другой буйной галіной прамысловасці з,яўлялася вінакурная. Развіцце гэтай галіны цалкам залежала ад мясцовых памешчыкаў. Уся справа ў тым, што прыводзіць сыравіну здалек было немагчыма, таму што цана гарэлкі ўзрастала. У п.п.Х1Х ст. на тэрыторыі Беларусі выпускалася амаль 15% агульнарасійскай гарэлкі.Асабліва шмат яе выпускалася ў Ваўкавыскім павеце (звыш 219 тыс. ведзер). На вытворчасці гарэлкі павет займаў другое месца ў губерніі. Найбольш буйнымі былі вінакурныя заводы, якія належалі Красніцкаму (23 тыс. ведзер) і Бялінскаму (18 тыс. ведзер). Значнымі былі вінакурні ў Самуйловічах, Крамяніцы, Зеляневічах.
На тэрыторыі павета атрымалі развіцце тытуневая, свечнасальная, цагельная. Вапняковая, жалезная, папяровая і металургічная вытворчасці.
У 50-х гадах Х1Х ст. у Ваўкавыску было 2 тытуневых прадпрыемствы, аднак гэта былі не мануфактуры, ці факбрыкі. У 40-50 гг. у Ваўкавыску таксама працавала 2 свечнасальных прадпрыемствы.
Кафельная і ганчарна-фаянсавая вытворчасць ў дарэформенны час развівалася ў павеце марудна. Найбольш буйнымі прадпрыемствамі, якія налічваліся ў сярэднім ад 6 да 10 працоўных, былі кафельныя прадпрыемствы, якія ўтвараліся звычайна памешчыкамі ( у Ваўкавыску), радзей купцамі. У горадзе ўзнікла прадпрыемства такога тыпу, таму што была магчымасць блізка здабываць гліну. З гэтай жа прычына тут узнікла і вапняковая вытворчасць. Вапняковыя прадпрыемствы, таксама дробныя, напярэдадні рэформы развіваліся куды хутчэй. Гэта тлумачыцца ўростам попыту на вапняк для узвядзення каменных забудоў.. Больш за ўсе выпняковых заводаў мелася ў наваколлі Ваўкавыска. Асноўным месцам развіцця гэтай вытоврчасці ў павеце з,яўлялася мястэчка Рось. Менавіта тут былі знойдзены залежы вапняку. У будучым на месцы дробных ввапняковых прадпрыемстваў узнікне вялікі цэментны завод.
З 1828 па 1845 год мануфактуры, як і ўсе капіталістычныя прадпрыемствы, раслі марудна. За гэты перыяд дабавілася толькі 1 капіталістычная мануфактура ў Ізабеліне. Яна належала купцу і насіла дробны характар.
Большасць папяровых прадпрыемстваў дарэформеннай Беларусі адносіцца да тыпу дробных, пераважна прыгонных мануфактур з перавагай ручной вытворчасці. Наемныя рабобчыя на такіх прадпрыемствах складалі ад 1/3 да 2/5 ад агульнай колькасці. Тлумачыцца гэта тым, што большасцю такіх мануфактур валодалі памешчыкі, у якіх мелася дармовая рабочая сіла – пргонныя сяляне. Усе рабочыя былі наемнымі толькі на прадпрыемствах, якімі валодалі замежныя грамадзяне. У мястэчку Свіслач Ваўкавыскага павета такой мануфактурай валодаў француз Ф.свамбер.
Невялікая металургічная мануфактура да пачатку 30-х гадоў была ў гродзенскіў уладаннях Сапегі. Яна знаходзілася ў 14 вярстах ад вескі.Воля Ваўкавыскага павета, на беразе р.Зяльвянкі.На ей было 2 вадзяныя колы, завадская печ была зроблена з цэглы, а на руднях печы рабіліся з камяню і гліны і пры кожнай выплаўцы ламаліся. Можна зрабіць выснову, што прадукт вытворчасці быў невысокай якасці. Ускосна аб гэтым сведчць і тое, што да завода было прыпісапна толькі 14 сялянскіх гаспадарак. Такая колькасць людзей не магла забяспечыць якаснай выплаўкі металу. Існавала яшчэ і медзеплавільная мануфактура ў маентку Пацэвічы.За год яна выпускала да 765 пудоў металу.
Размяшчэнне прамысловасці ў павеце было абумоўлена прыватнакапіталістычнымі мэтамі: для атрымання найбольгшага прыбытку прадпрыемствы будаваліся бліжэй да крыніц сыравіны ў рынкаў збыту прадукцыі.Таму на тэрыторыі павета атрымала свае развіцце тэкстыльная і вінакурная прамысловасць. У 1860 годзе Грозенская губернія давала 22% прамысловай прадукцыі Беларусі. У губерніі Ваўкавыскі павет займаў другое месца па выпуску прамысловай прадукцыі.
Уладальнікамі большасці мануфактур і фабрык былі памешчыкі, кіравалі прадпрыемствамі іх давераныя асобы або арандатарыТолькі асобныя з землеўладальнікаў сталі буйнымі прамыслоўцамі. Частка прамысловай буржуазіі фарміравалася з купцоў пасля выкупу імія арандаваных памешчыцкіх прадпрыемствах. Памешчыкі заставаліся ўладальнікам пераважна вінакурных, мукамольных, папяровых манцфактур, сыравіна для іх была ў мантку.Значная частка прамысловай буржуазіі вырасла з мяшчан.
Рабочы клас у дарэформеннай Беларусі рос даволі марудна. Ні на воднай з фабрык не пераважалі рабочыя выхадцы з мяшчан. На многіх мануфактурах, у першую чаргу на цукровых, шкляных і папяровых, большасць наменых рабочых складалі былыя сяляне. Мяшчане пераважалі толькі ў талесных і некаторых суконных мануфактурах у Ваўкавыску. Становішча рабочых, асабліва на вотчынных прадпрыемствах было вельмі цяжкім. Працоўны дзень перавышаў 13 гдзін, заробак быў вельмі малы.
З усяго вышэй адзначанага бачна, што ў канцы 50-х гадоў Х1Х ст. у прамысловасці павета пераважал дробная вытворчасць з колькасцю рабочых да 20 чалавек. Гэта сведчыць аб слабым першапачатковым накапленні капіталу.Асновай мануфактуры павета была дробная з выкарыстаннем працы прыгонных сялян. У павеце атрымалі развіцце толькі тыя галіны вытворчасці, якія маглі працаваць на масцовай сыравіне, што ў некаторай ступені абумовіла спецыялізацыю сельскай гаспадаркі павета. Для павета ў гэты перыяд характэрна і наяўнасць ў прамысловасці вытворчасць замежнага капіталу. Гэта абумоўлена выдатным геаграфічным становішчам павета, магчымасцю хутка дастаўляць тавар за межы беларусі. Тут таксама была пракладзена сетка каналаў, шасейных дарог.
Новыя з,явы ў эканоміцы, выкліканыя фарміраваннем капіталістычных адносін, адзначаліся ў беларускай весцы. Сельская гаспадарка павета усе больш звязвалася з рынкам, павялічвалася плошча ворыўных зямель, пашыраліся пасевы тэхнічных культур (льну, канапелі) значна ўзрасла ўдедбная вага больбы і цукровых буракоў, узнікла танкарунная авечкагадоўля. У шэрагу памешчыцкіх гаспадарак пачалі выкарыстоўвацца селськагаспадарчыя машын. Памешчыцкіх маенткаў, у якіх гаспадарка, перабудаваная на новых пачатках, вялася удала, у 40-50–ыя гады налічвалася вельмі мала. Па звестках канцылярыі гродзенскага губернатара ў губерніі з агульнай колькасц 1700 маенткаў у 4-ыя гады “благоустроенных” было ўсяго 23. Сярод іх Зеляневічы памешчыка Сегеня ў Ваўкавыскім павеце.
Памешчыцкія сяляне былі самай шматлікай групай насельніцтва. У пачатку Х1Х ст. яны складалі па Ваўкавыскім павеце 81%, а у канцы 50-х гг. – 52% ад усяго насельніцтва адпаведна. У адносінах да вясковага насельніцтва памешчыцкія сяляне складалі ў пачатку стагоддзя па Ваўкавыскім павеце – 83%, а ў канцы 50-х гадоў – 74%.
Асновай гаспадаркі павета было ворнае земляробства з з перавагай трохпольнай сістэмы. Адсюль — монакультурны характар паляводства, нізкая ўраджайнасць. Пры недахопе сенажаццяў, рэглярным выкарыстанні сялянскай жывелы на цяглавых работах у фальварках, пастаянна і дастаткова ўгройваліся толькі прысядзібныя ўчасткі з агульнай плошчы павета у 355,5 тыс. дзесяцін, ворыўнай зямлі было 188,5 тыс. дзесяцін.
Пры вузкасці ўнутранага рынку і нізкай плацежаздольнасці сялн самым надзейным спосоабам збыту ўраджаю для памешчыкаў было вінакурэнне. Развівалася яно шляхам перапрацоўкі збожжа і бульбы. У 1841 г. кіраўнік дваранства Ваўкавыскага павета пісаў, што ў павеце бульба разводзіцца “от давности времен и что в настоящее время она составляет половину питания крестьян”.
Акрамя памешчыцкіх сялян на тэрыторыі павета жылі таксама дзяржаўныя сяляне, якія на УП рэвізіі (1831г.) складалі 4253 чалавекі, або 13,9%. На УШ рэвізіі (1833г.) колькасць сялян павялічваецца амаль у два разы. Гэта тлумачыцца тым, што пасля падаўлення паўстання 1830-1831 гг. частка сялян, якая была канфіскавана ва ўдзельнікаў паўстання, перайшла ў катэгорыю дзяржаўных. Так у павеце былі канфіскаваны ўладанні Сапегі і Мышкевіча. На тэрыторыі павета жылі сяляне, якія належалі духавенству і вольныя людзі – непрыгонныя сяляне, якія мелі права пераязджаць і не належалі нікому. Па данных УШ рэвізіі сялян, якія належалі духавенству, было 3139, або 10,2%, а вольных людзей – 855 чалавек, або 2,8%. Неабходна адзначыць, што абедзве гэтыя катэгорыі сялян вельмі хутка скарачаюцца. На Х рэвізіі (1843г.) колькасць гэтай часткі насельніцтва складала адпаведна 0,2% і 0,07%.
Звесткі аб колькасці дваран, як людзей не абкладаемых падаткамі, не вельмі верагодныя, тым больш, што У рэвізіяй (1827г.) дваране, якія мелі прыгонных сялян, зусім не ўлічваліся. Затым указам ад 19 кастрычсніка 1831 года збяднелая частка шляхты выдзялялася ў асобнае саслоўе, з яе пачалі складваць новы разрад насельніцтва – аднадворцы ў весках і грамадзяне заходніх губерній у гарадах. Асноўным матывам, на які шляхта выключалася з дваранства, быў палітычны. Усе грамадзяне і аднадворцы былі абкладзены асаблівай дыферанцыраванай падаткавай сістэмай, якая пачала называцца “падымнай”. Аднадворцы з зямлей павінны былі плаціць 3 рублі з гаспадаркі (“Дыма”) незалежна ад памераў іх гаспадаркі. Аднадворцы, якія жылі на памешчыцкіх і дзяржаўных землях, а таксама аседлыя грамадзяне плацілі 2 рублі, адзінокія і неаседлыя аднадворцы і грамадзяне – на аднаму рублю з кожнай душы мужчынскага полу. На гэтыя групы людзей пачала распаўсюджвалася рэкруцкая павіннасць.
Найбольш цяжкай формай эксплуатацыі прыгонных сялян была паншчына.Яна пераважала на тэрыторыі павета на працягу першай паловы Х1Х ст..Працэнт паншчынных сялян у гэты перыяд павялічваецца. Гэта можна растлумачыць тым, што расце таварнасць памешчыцкай гаспадаркі, тамупавялічваецца памешчыцкая запашка з мэтай вытворчасці большай колькасці таварнага хлеба. У Ваўкавыскім павеце ў гэты перыяд былі паншчыннымі 87% прыгонных сялян.
Аброчнымі ў Беларусі былі толькі сяляне буйнейшых маенткаў, ўладальнікі якіх хацелі перайсці да больш рацыянальных метадаў гаспадарання.
У канцы ХУШ – пачатку Х1Х ст. давоі шырока была распаўсюджана так званая “змешаная” сістэма падаткаабкладання павіннасцямі .сяляне, выконваючы паншчыну, плацілі таксама натуральны або грашовы аброк – “чынш”. Такая змешана сістэма была больш распаісюджана там, дзе ў сялян было менш замлі і дзе была магчымасць мець заробак з боку, асабліва паблізу гарадоў і сплаўных рэк. Пераважала яна і ў буйных маентках разам з аброчнай сістэмай. У маентку Дабрадзелы памешчыка Хадакоўскага Ваўкавыскага павета з сялян, надзеленных 11 дзесяцінамі замлі, тэба было ў тыдзень прыгонаў: 2 дні пешых, 2 згоны з душы у год і 6 дзен пешых у год з двара.
Асновай земляробства была вытворчасць збожжавых, у тым ліку жыта. Архіўныя дакументы паказваюць, што ва ўездзе сеялі азімых болей, чым яравых. У фальварку Александрыя (Ваўкавыскі павет) у 1829-1830 гг сеялі (1 чвэрць= 8 чацвярынам, 1 чацвярын = 26,24 літра): жыта 170,5 чвэрцей, пшаніы – 3,5 чвэрцей, ячменю – 28 чвэрцей. Аўсу –128,5, грачыіх – 5. Як бачым. Акрамя жыта шмат сеялі аўсу, што можа тлумачыцца наяўнасцю значнай колькасці сялянскай жывелы.
У Свіслацкай воласці Ваўкавыскага павета пасля раскарчоўкі глебы два першыя гады запар сеялі азімыя (хутчэй усяго пшаніцу), затым авес, пасля чаго поле на 8-9 гадоў закідвалі. Гэты факт сведчыць аб тым, што на тэрыторыі воласці земляробства вялося экстэнсіўным спосабам. Такую выснову ўскосна падцвярджае пашырэнне плошчаў ворыўнай зямлі ў воласці у перыяд з 1838 па 1848 на 1,5 тыс. дзесяцін. Аднак у цэлым па павеце колькасць зямлі, якая знаходзілас ў карыстанні сялян і амешчкаў, была нераўнамернай. Усяго прыдатнай замлі было 161 тыс.221 дзесяціна, астатняя – гэта плошча лясоў, няўдобіцы і непадпарадкаваныя землі. Гэта ўся зямля размяркоўвалася паміж 19107 прыгоннымі сялянамі і 1282 памешчыкамі.
Паводле абавязковых інвентараў у 1847 годзе ў прыгонных сялян было: коней – 3704, валоў – 9905, кароў – 6111, авечак – 27920, свіней – 12457 галоў. Такім чынам, забяспечанасць прыгонных сялян павета жывелай у сярэднім была такой: коней – 0,7 на двор, валоў – 2,2 , кароў –1,2, авечак – 5,6. Свіней – 2,5 на двор. Як сведчаць дадзеныя лічбы, забяспечанасць рабочай жывелай давала магчымасць сялянам адпрацоўваць зямлю, асноўнай рабочой жывелай у павеце былі валы.
У гэты ж час адбываюцца земены і ў самым прыгонным сялянстве. Выяўляюцца сярод памешчыкаў павета больш перадавыя, у гаспадарцы якіх пачынаецца ўжыванне сельскагаспадарчай тэхнікі і мімеральных угнаенняў. Да такіх адносяцца маенткі Свіслач, Зэльва, Зеляневічы,Магілеўцы. У гэтых гаспадарках пачынаецца паступовае змяншэнне колькасці прыгонных сялян. Яно было выклікана тым, што памешчыцкія сяляне займаліся адыходжанымі промысламі і ўсе больш звязаліся з таварна-грашовымі адносінамі.Буйныя памешчыкі разумелі, што ў прыгоннай працы селяніна ў сучасных умовах не было эфектыўнасці. Для павелічэння прыбытковасці сваіх маенткаў яны пачынаюць задоўга да рэформы паступова вызваляць ад прыгоннай працы сялян. Гэта было безумоўна крокам наперад у Расійскай імперыі. У гэты ж час вызваленне сялян вяло да таго, што рабілася магчымым выдзяленне заможных сялян, бо ў першую чаргу яны мелі магчымасць выкупіць сябе і сваю сям,ю на волю. Так было ў памешчыка Андрэйковіча.Сяляне Крэчка, Заблуда па архіўных дакументах выкупілі сябе і свае сем,і на волю ў 1847-1849гг. Выкарыстанне працы беззямельных сялян заможнымі сведчыць аб паглыбленай маемаснай дыферэнцыяцыі. Гэта прывяло да крайняга збяднення часткі сялян і ператварэння іх у вясковых пралетарыяў. Працэс у хуткім часе стаў перерастаць у сацыяльны фактар.
Абеззямельванне вяло джа голаду і павелічэнне колькасці бабылеў. Акрамя гэтых бед у 1830 г. у Ваўкавыскім павеце каля мястэчка Падароск з,явілася саанча. Паляпшэнню становішча не спрыялі і цяжкія падаткі з сялян. Ваўкавыскі павет меў самую высокую колькасць зямлі на адну рэвізскую душу, прыкладна 4,5 дзсяціны, аднак падаткі не былі дэферэнцыраваны. У шматзямельным Ваўкавыскім павеце надзелы часцей за ўсе былі памерамі ад 16 да 20 дзесяцін зямлі, павіннасці ж за іх, амаль незалежна ад надзелаў, былі аднолькавымі: 3 дні конных, 3 пешых і 12 згонаў.
Акрамя памешчыцкіх сялян на тэрыторыі павета жылі дзяржаўныя сяляне. Іх колькасць павялічылася з 4,5 да 8 тысяч чалавек. Усе яны былі раскіданы на тэрыторыі павета і пастаўлены у даволі складаныя ўмовы. Казенныя сяляне плацілі дзяржаве феадальную рэнту ў выглядзе грашовага аброку, што замяніў паншчыну у 1844-1857 гг. Яны былі асабіста вольныя. Але павінны былі падпарадкоўвацца паліцыі і дзяржаўным чыноўнікам.
Іх маглі падараваць дваранам разам з дзяржаўнымі землямі, на якіх яны пражывалі. Між тым дзяржаўныя сяляне складалі асаблівую катэгорыю залежнага насельніцтва Расіі. Іх прававое і гаспадарчае становішча адрознівалася ад прыгонных сялян. Дзяржаўныя сяляне мелі большую прававую і гаспадарчую самастойнасць. Паншчына ў дзяржаўных маентках вызначалася на аснове інвентароў, складзеных на люстрацыі 1798 г. і складала напачатку 40-х гадоў 2-3 дні ў тыдзень з рабочай душы мужчынскага і жаночага полу. Там, дзе яе памер вызначаўся ў залежнасці ад зямельнага ўчастка, паншчына складала 4 дні з валокі. Акрамя таго, захоўваліся замацаваныя ў інвентарах розныя прадуктовыя і грашовыя даніны і традыцыйныя па даўнаму звычаю адпрацоўкі.
27 лютага 1939 года быў зацверджаны падрыхтаваны пятфым аддзелам, які узначальваў П.Д.Кісялеў, праект закона аб змяненні сістэмы кіравання дзяржаўнымі сялянамі. Услед за тым 28 снежня 1939 года было выдадзена “учреждение об управлении государственными имуществами в Западном крае” і “Положение о люстрации государственных имуществ западных губерний и Белостокской области”.
Рэформа праводзілася па трох асноўных кірунках: перабудова кіравання, арганізацыя “апякунства” і люстрацыя 1840-50-х гадоў. Была арганізавана харчовая дапамога сялянам праз спецыяльныя пабудаваныя запасныя хлебныя магазіны. Для арганізацыі пачатковага навучання дзяцей дзяржаўных сялян у сельскіх грамадах адкрываліся прыходскія школы. Рэформа праводзлася ў 2 этапы: да 1844 года пры захаванні фальварачна-паншчынай сістэмы, з 1844 – шляхам паскоранага пераводу дзяржаўных маенткаў на аброк, знішчэння фальварачна- прыгонніцкай сістэмы. Да 1857 г. на аброк пераведзены ўсе дзяржаўныя маенткі Гродзенскай губерніі. У 1858 годзе новы міністр дзяржаўных маемасцей М.Н. Мураўеў незадаволены вынікамі папярэдняй люстрацыі, пачаў праверачную (завершана у 1863г.) мэтай якой было стварэнне вольных замель, якія аддаваліся б у арэнду сялянам, фермерскіх гаспадарак. Гэта люстрацыя не дала жаданых вынікаў, бо сяляне былі не здольны плаціць такі падатак. Таму у 1867 г. пачалі другую праверачную люстрацыю, задачай якой было выправіць памылкі першай . Сялянам часткова былі вернуты адобраныя раней землі, казенныя землі, якія засталіся, раздаваліся асобам рускага паходжання и бабылям, адстаўным салдатам, праваслаўнаму духавенству.
Такім чынам, падводзячы вынік развіцця сельскай гаспадаркі ў дарэформенны час, трэба адзначыць, што для Ваўкавыскага павета былі характэрны тыя ж з,явы, што і для ўсей беларускай вескі. Тут пераважала буйное памеснае землеўладанне, асноўная частка насельніцтва належала да прыгонных. Становішча гэтай катэгорыі было вельмі складаным. Аднак з,яўляюцца гаспадаркі, у якіх праца вядзецца па-новаму. Перш за ўсе, гэта буйныя гаспадаркі, якія ўсе больш звязваюцца з рынкам.
У хуткім часе з,яўляецца заможнае сялянства і вясковы пралетарыят, які паступова пачынае адыхдзіць у горад. Ужо у 30-40 гады Х1Х ст. найбольш буйныя памешчыкі пачынаюць прыяняць угнаенні. Такім чынам паступова ў павеце фарміруюцца перадумовы для адмены прыгоннага права.
У дзяржаўнай весцы таксама адбываліся даволі значныя зрухі ўперад, да перадавой гаспдаркі. Праведзеная рэформа значна палепшыла становішча гэтай катэгорыі сялян. Аднак, як і ўсе папярэднія спробы рэфармавання сельскай гаспадаркі, яна не была даведзена да канца. Менавіта яна не дала тых вынікаў, наякія разлічвала дзяржава. І ў першую чаргу, большасць казенных сялян не змагла падняцца да катэгорыі чяглых. Акрамя таго, у хуткім часе былі прыняты ўсе меры для правядзення кантррэформы. Значна пагоршыла стан казенных сялян і паўстанне 1831 года, за ўдзел у якім многія былі пакараны, што не магло адбіцца на далейшым рэфармаванні вескі. Аднак, акрамя адмоўных бакоў былі і станоўчыя перш за усе, зямельны фонд сялян павета павялічыўся на 9,7%, на 15% знізіўся падатковы ўціск, за дзяржаўнымі сялянамі прызнавалася грамадзянская свабода.
Усе гэтыя мерапрыемствы дазвалялі памешчыкам і дзяржаве адпрацаваць усю сістэму рэфармавання сельскай гаспадаркі ў дзяржаве. У выніку гэтых эксперыментаў і было выдадзена палажэнне 19 лютага 1861 года аб адмене прыгоннага права, у выніку якога сяляне сталі “свабоднымі”.
Развіваўся на Ваўкавышчыне ў Х1Х ст. і гандаль. Актыўнай формай тавараабароту ў 30ыя гады Х1Х ст. былі кірмашы. У гэты перыяд яны адпавядалі феадальна-прыгонніцкаму ладу, садзейнічалі першапачатковаму накапленню капіталаў, уцягвалі ў таварна-грашовыя адносіны памешчыкаў і сялян, мяшчан і гандлева-купецкія слаі.
Большасць кірмашоў адбывалася з канца вясны да пачатку восені. Менш усяго іх збіралася зімой. На такое нераўнамернае правядзенне кірмашоў удзельнічаў шэраг фактараў: 1) надвор,е, ад яго залежала колькасць народу на кірмашы;2) наянаўнасць таварных мнікаў і патрэбнасць у грошах і таварах ў асноўнага ўдзельніка кірмашоў – селяніна;3) нераўнамернасць рэлігійных святаў; большасць кірмашоў былі караткачасовай і ў асноўным мясцовага значэння. У Ваўкавыскім павеце да такіх кірмашоў адносіліся Лыскаіскі, Ялаўскі, Росянскі,Поразаўскі. У гэты перыяд адбываецца паляпшэнне стану шляхоў зносін. Гэта паскарала прыбыцце купцоў і пакупнікоў на кірмаш і скарачала час на арганізацыйныя моманты. Тым самым гандлевыя дні памяншаліся і патрэба ў доўгатэрміновых кірмашах адпала.
Але на Ваўкавышчыне праводзіліся і буйныя кірмашы. На такія буйныя кірмашы, як Анненскі ў мястэчку Зэльву і Успенскі ў мястэчку Свіслач пасылаліся спецыяльныя ваінскія і пажарныя каманды.Так, напрыклад, для гаспадарчага кіравання Зэльвенскім кірмашом ствараўся часовы камітэт, у абавязкі якога ўваходзіла сачыць за парадкам і арганізацыяй, а таксама правядзеннем кірмашоў. Выкананню гэтых функцый садзейнічала наяўнасць ваеннай каманды і некалькшх жандармаў. Гродзенская лячэбная ўправа выдзяляла на кірмаш урача.
Працягласць кірмашоў залежала галоўным чынам ад яго маштабаў: тавараабароту і колькасць народа, які прыбыў для гандлю і пакупкі. Чым большы авараабарот кірмашоў, тым больш ен адбываўся на часе. У гэтым сэнсе самым значным быў Анненскі, які збіраўся ў Зэльве. Гэты кірмаш быў адкрыты Сапегамі па прывілею. АўгустаП ад 20 мая 1721 года, працягваўся цэлы месяц, з 25 ліпеня па 25 жніўня, на даволі добрым гандлевым двары, недалека ад ракі Зяльвянкі. Наведвальнікі з,яджаліся сюды з суседніх Віленскай, Мінскай, Валынскай і Ковельскай губерній. Частымі гасцямі былі купцы з Украіны (Кіеўскай, Харкаўскай, Чарнігаўскай і інышых губерній), расійскіх гарадоў (Калугі, Масквы. Тулы, Курска,Смаленска). Сярод удзельнікаў кірмашоў былі купцы з Аўстрыі, Прусіі, Італіі, Даніі, Швецыі,, гандляры, памешчыкі і сяляне з Царства Польскага. Такім чынам Анненскі кірмаш меў агульнарасійскае, міжнароднае прызнанне, з,яўляўся сувязным звяном паміж велькарускімі губерніямі і замежжам.
Мяркуючы па спісах наведвальнікаў, самы актыўны ўдзел прымалі купцы Ш гільдыі, сяляне, дваране. Тавары на кірмашу былі самыя розныя: расійскія, еўрапейскія (замежныя), “азіяцкія” (каланіяльныя). З паветаў Гродзенскай губерніі дастаўлялася цяглавая жывела і коні. Галоўным прадметам гандлю (54%) у 1830 –1850гг. было сукно розных сартоў, якое дастаўлялася са слонімскай, косаўскай, ружанскай, заблудоўскай і кнышанскай фабрык, а таксама з Масквы. Віленскія, гродзенскія і мінскія купцы забяспечвалі кірмаш прадметамі спажывання (цукар, гарбата, цыгарэты, табак, мыла і інш.), слонімскія і віленскія – галантарэяй, расійскія – металам,вырабамі яз яго, футрам, школом,крышталем, люстрамі.
Абароты Анненскага кірмашу былі значныя. У 1830-1840 гг. яны мелі ўзрастаючую тэндэнцыю: калі і 1831-1835 гг. прывоз складоў суму ў 731806 рублеў, то у 1846-1850 г – 6511227 руб. З 1852 года абароты сталі змяншацца: 1851 –185 – 3812454 руб, 1856 –1860гг – 3366075 руб. Гэта знайшло адлюстраванне і ў продажы тавараў. Сума прададзенага ад сумы прывозу выглядала наступным чынам: 48%, 55%,53%.40% і 40%.
Росквіт Анненскага кірмашу прыпадае на п.п. Х1Х ст. ( у 1845 г. купцы хадайнічалі аб адкрыцці другога кірмашу). На Зэльвенскі кірмаш прыязджалі акцеры, музыканты, ставілі драматычныя і оперныя спектаклі, у 1850 г. існавала спецыяльная сцэна і зала для вячэрніх сходаі і танцаі простаганароду. Пасярод рынку існаваў гасцінны двор з 200 крамамі. Такіми чынам Анненскі кірмаш быў адным з буйнейшых на Беларусі.
Другім буйным местачковым кірмашом быў Успенскі ў мястэчку Свіслач Ваўкавыскага павета. Праводзіўся спачатку як двухтыдневы, затым як месячны, з 25 жніўня па 25 верасня. Заснаваў кірмаш уладальнік Свіслачы Тышкевіч, які атрымаў прывілей Станіслава Аўгуста ад 16 студзеня 1783 года. У п.п. Х1Х ст. у мястэчку меўся гасцінны двор з 40 крам, якія размешчаны прамавугольнікам па 14 ў даўжыню і 6 у шырыню. З абодвух бакоў двара меліся вароты, пасярэдзіне – пляц,дзе ставілі на час гандлю да 8 балаганаў, ды яшчэ 4 размяшчаліся ўнутры двара. Ва ўсіх лаўках было па тры пакоі, у якіх маглі размясціцца да 30 чалавек. Такое становішча было ў канцы 1830 г., а ў 1850 г. ваўкавыскі іспраўнік даносіў губернатару, што «каменные казенные лавки по своему прочному со всеми выгодами для купечества прежнему устройству, ныне приведены в такое состояние ветхости, что в прежних и нынешнем году некоторые купцы потерпели убыток от замочки товаров, ибо крыша на лавках совершенно ветхая, в случае дождя, лавки водою заливает». Гэта абставіна стала адной з прычын падзення абаротаіў кірмашу.
На гандаль у м. Свіслач прыязджалі жыхары навакольных весак, суседніх губерній, купцы і сяляне вялікарускіх гарадоў з Аўстрыі і Прусіі, а таксама з Францыі і Італіі, Даніі, Турцыі і іншых краін. Пастаяннымі наведвальнікамі былі людзі з Каралеўства Польскага. Усіх збіралася да 3-4 тысяч чалавек. Пачынаючы з др. паловы 1840ых гадоў колькасць удельнікаў стала скарачацца, што сведчыць аб падзенні ролі кірмашу.
Гандлявалі тут тымі ж таварамі, што і на Зэльвенскім кірмашы,Пераважнае значэнне адыгрывалі расійскія вырабы: у 1830 г., напрыклад іх прывезлі на 172200 руб. (84%). З еўрапейскіх тавараў можна было набыць сукно, фарбу, інструменты, напоі, кнігі і інш. З «усходніх» тавараў мелася кітайская гарбата, бухарскія і персідскія хусткі. Неад,емнай часткай гандлю з,яўляліся коні, авечкі,буйная рагатая жывела.
Абароты Успенскага кірмашу былі меншыя, чым Анненскага. У 1830-1845 гг. агульная сума аднак з 1846 года стала паступова памяншаецца і вышэй 75830 руб. не падымалася, а ніжэйшая мяжа складала 10970 руб. Продаж таварў па пяцігоддзям раўняўся: 1830-1835 гг. – 48% ад усей яго вартасці, 1936 –1940 гг. – 34, 1841-1845 и 1846-1850 гг. на 22%, 1851-1855 г. – 17%, 1856-1860 гг. – 35%. Такім чынам з 1830 да 1855 гг. звыш скарачаўся, а у другой палове 1850 г у 2 разы павялічыўся. Гэта тлумачыцца тым, што памешчыкі свае гаспадаркі усе мацней звязвалі з рынкам, як ўнутраным, так і знешнім.
Галоўным прыродным багаццем краю быў лес, які знаходзіўся пераважна ва уладаннях памешчыкаў. Лес і прадукты яго перапрацоўкі (попел, паташ, смала) ішлі ў асноўным на экспарт у вялікай колькасці ўжо ў ХУ1 ст. і да сярэдзіны Х1Х ст. лясныя багацці краю былі моцна вычарпаны. Паташ вырабляўся ў вельмі нязначных колькасцях, а на попел лес ужо не спальваўся..Аднак сяклі і прадавалі лес яшчэ даволі шмат, асабліва ў Ваўкавыскім павеце.
Неад,емнай часткай унутранага рынку з,яўляецца базарны гандаль. Базары розных ведаў меліся ва ўсіх гарадах і мястэчках Беларусі і нават вялікіх селах. У даведцы гродзенскага губернатара за 1824 г. гаварылася, што кожную нядзелю гандаль «бывает в каждом уезде по городу и местечкам» гандлююць тут у асноўным прадуктамі харчавання, жывелай, селськагаспадарчымі прыладамі працы. З даўніхчасоў існавалі базары ў мястэчках Ваўкавыскага павета, у РосіЮ Зэльве, Свіслачы,Ялаўцы, Поразаве і іншых. У асноўным базары збіраліся па выхадных днях і рэлігійных святах. У горадзе базар збіраўся 3 разы на тыдзень.
У функцыю базараў уваходзіла задавальненн гараджан, а таксама рабочых местачковых мануфактур прадуктамі харчавання. Сяляне ж атрымоўвалі грашовыя сродкі, неабходныя ім для аплаты падаткаў, павіннасцей, даігоі і для набыцця сельскагаспадарчых прылад працы і іншых мануфактурных тавараў.
Аднак базарны гандаль характарызуецца, як нязначны. Ен адыгрываў ролю толькі ва ўнутраным гандлі, дапаўняючы кірмашы. Забяспечваў больш цесную сувязь паміж горадам і вескай, паміж сельскагаспадарчай вытворчасцю і прамысловасцю. Базары былі адным са сродкаў мабілізацыі капіталу дробных купцоўю
Развіцце прамысловасці, рост гарадоў і мястэчак, а таксама іх насельніцтва складалі ўмовы для пашырэння сеткі стацыянарнага гандлю. У Ваўкавыску стацыянарны гандаль узрастаў на працягу ўсяго дарэформеннага перыяду, так ў 1833 г. тут было 30 лавак стацыянарнага гандлю, у 1861 годзе ўжо 100 лавак, як бачым, ост у 3 разы.
У мястэчках такі від гандлю атрымаў меншае распаўсюджванне, таму што сялянскае, на большай частцы, насельніцтва займалася земляробствам, а мяшчане – рамяством, дробным гандлем. У канцы 1840 г. у Гродзенскай губерніі налічвалася па гарадах 1133 лаўкі, вінных і іншых падвалаў, а ў мястэчках – 294. Лаўкі звычайна адчыняліся на перыяд кірмашу, а пасля яго зачыняліся і дзеючых заставалася няшмат – 2-3.Так, было напрыклад, у мястэчках Зэльва і Свіслач. Такім чынам унутраны гандаль на Беларусі развіваўся ў трох формах:
1.перыядычнай (кірмашовай і базарнай);
2.развозна-разноснай
3.стацыянарнай (лавачнай, магазіннай)
Для перыяду 30-50 гадоў характэрна тое, што кірмашы паступова перараджаюцца, саступаючы месца пашыранаму базару, а той у сваю чаргу – магазіннаму гандлю.
Унутраны гандаль у пач. І сярэдзіне Х1Х ст. забяспечваў абмен таварамі паміж вытворцамі і пакупнікамі беларускіх губерній. Аднак ен не могпакінуць усю выпускаемую прадукцыю (галоўным чынамсельскагаспадарчую), таму вялікую ролю адыгрывалі для Беларусі межрыгеанальныя і знешнегандлевыя сувязі.
1820-1850 гг Беларусь уваходзіла ў склад Заходняга эканамічнага рэгіена і з,яўлялася складанай часткай усерасійскага рынку. На Анненскі кірмаш у Зэльву і Успенскі ў Свіслач прыязджалі купцы з 8 расійскіх губерній, Пецярбургскай, Маскоўскай, Ніжнягародскай, Калужскай, Смаленскай, Уладзімірскай, Кіеўскай і Чарнігаўскай. Агульны кошт прывеі\зеных імі тавараў складаў у сярэднім 10-14 % ад агульнага кошту, акрамя таго, тут гандлявалі купцы Царства Польскага: Варшаўскай, Аўгустаўскай, Люблінскай, Радамскай губерній.Беларусы гандлявалі ў Расіі. На кірмашы ў павет прыязджалі купцы з замежных краін: Аўстрыіі, Прусіі, Швейцарыі.
Такім чынам, знешнегандлевыя сувязі Ваўкавыскага павета былі даволі развітымі. Існавалі даволі моцныя міжрэгіянальныя сувязі ў гандлевым тавараабароце. На ўнутраны ранак паветпастаўляў сельскагаспадарчыя тавары, лес, мануфактурныя вырабы, сюды ішлі прылады працы, каланіяльныя тавары, біжутэрыя. Вялікае мсца ў гандлі павета меў знешні гандаль. Ваўкавыскі павет меў сувязі з многімі дзяржавамі Еўропы.Асаблівыя ўмовы меў гандаль з Каралеўствам Польскім. Яго блізкасць, а таксама тое, што яно ўваходзіла ў склад Расійскай імперыі, давала магчымасць праводзіць вельмі інтэнсіўныя гандлевыя кантакты з ім. Польскія купцы былі частнымі наведвальнікамі Ваўкавыскага павета.
Значнае месца ў развіцці гандлю належыць і развіццю шляхоў зносін. Па спецыяльным прызначэнням дарогі раздзяляюцца на паштовыя, гандлевыя, прасеелачныя, па спосабу пабудовы – на чыгуначныя, шашы і грунтовыя. На тэрыторыі павета праходзіў паштовы Слонімскі тракт, які выходзіў на Маскоўска-Варшаўскую шашу. На тэрыторыі павета было тры станцыі: Вярэйкі, Ваўкавыск, Падароск. Акрамя гэтага існавала два гандлевыя шляхі, гэта Свіслацкі тракт, праз Свіслач на Рудню і Мінскітракт праз Зэльву, Ваўкавыск, Свіслач, Ялаўку. У мірны час у якасці гандлевых шляхоў выкарыстоўваліся і ваенныя дарогі ад Свіслачы да Поразава, Лыскава да Ружан і ад Падароска на Зэльву, Дзярэчын. З прыведзеных дадзеных бачна, што развіцце кірмашнага гандлю ў Свіслачы і Зэльве спрыяла развіццю шляхоў зносін ў павеце. Усе тракты, якія праходзілі праз павет, праходзілі і раз гэтыя населеныя пункты, звязваючы іх з іншымі месцамі, што спрыяла прыезду купцоў на мясцовыя кірмашы, і забяспечвала доўгае існаванне апошніх.
Першая палова Х1Х ст. была багатая на падзеі культурнага жыцця. У гэты перыяд змянялася сістэма асветы, нараджаліся новыя жанры выяўленчага і тэатральнага мастацтваў, пачыналі гучаць на сцэнах і ў музычных салонах новыя формы музычных твораў, культура набывала ўсе больш дэмакратычны характар. На гэты час прыпадае першая хваля беларускага нацыянальнага адраджэння, дзейнічаюць выдатныя асобы – ачынальнікі беларускага мастацтва і літэратуры. Ваўкавышчына ў гэты час не была на ўзбоччы культурнага працэсу. Тут таксама адбывалася пабудова новай сістэмы асветы, дзейнічалі тэатральныя калектывы, фарміраваліся мастацкія таленты.
Па колькасці і значнасці навучальных устаноў Ваўкавышчына у п.п. Х1Х ст. вылучалася сярод іншых рэгіенаў заходняй Беларусі. Перабудова адукацыі на Ваўкавышчыне пачалася з канца ХУШ ст. Гэта было звязана з дзейнасцю Адукацыйнай камісіі, а затым рэформы працягвалі дзеячы заснаанай расійскім урадам Віленскай навучальнай акругі. Адным з першых у рэчышчы рэформаў было заснавана вучылішча каталіцкага закону місіянераў у Лыскаве. Гэта было адзінае на Беларусі вучылішча, якое ўтрымліваў гэты каталіцкі закон. Існаванне вучылішча было пацверджана камісіяй часовай пад кіраўніцтвам Літоўскага губернатара Рэпіна ў 1797 г. Місіянеры здаўна, яшчэ Грыдэнскага сабору, пачалі сваю дзейнасць у галіне асветы, але не надавалі ей, у адрозненні, напрыклад, ад ізуітаў ці даменіканцаў значнай ролі ў жыцці свайго закону. Вучылішча ў Лыскаве не адрознівалася высокім узроўнем выкладання, што неаднаразова выклікала папярэджванні Віленскага універсітэта, які наглядаў за дзейнасцю вучылішча цераз сваіх візітараў і наглядальнікаў. Доўгі час ганаровым наглядчыкам Лыскаўскага вучылішча быў памешчык Біенінг, які падтрымліваў вучылішча грашовымі субсідыямі. Хоць вучылішча і лічылася сярэдняй –навучальнай установай, але фактычна яно давала адукацыю толькі крыху вышэй за пачатковую. Тут выкладаліся свяшчэнная гісторыя, прыродазнаўства, мовы ( польская, замежныя, класічныя) і іншыя прадметы. Нягледзячы на тое, што закон місіянераў быў адным з заможных каталіцкіх законаў, фінансаванне Лыскаўскага вучылішча было надзвычай слабым. Не было нават дастаткова грошай на набыцце падручнікаў. Недастатковае фінансаванне ўрэшце прывяло да закрыцця Лыскаўскага вучылішча. Дарэчы, справа з яго ліквідацыяй вельмі добра характэрызуе становішча, якое склалася ў сістэме навучання на Беларусі ў канцы першай чвэрці Х1Х стагоддзя.
У гэты перыяд стагоддзя сістэма навучання на Беларусі знаходзілася пад наглядам Віленскай навучальнай акругі. Кіраўніцтва яе начале з папячыцелем Адамам Чартарыйскім праволзіла палітыку паланезацыі гэтых земляў, рупліва прапагандуючы ідэі польскага нацыянальна-вызваленчага руху цераз курсы гісторыі, літэратуры і іншых дысцыплін. Пад уплывам гэтых ідэй гадавалася моладзь у Віленскім універсітэце, гімназіях, вучылішчах. Гэты працэс не абмінуў і Лыскава. Тайныя таварыствы філарэтаў і філаматаў, захаран і іншыя студэнцкія і вучнеўскія саюзы з,явіліся вынікам гэтага выхавання. Расійскія ўлады спачатку закрывалі вочы на характар і змест навучання ў Віленскай навучальнай акрузе, у 20-я гады паступова пачынаюць выказваць заклапочанасць ходам падзей. Пасля разгрому Навасільцавым Віленскага ўніверсітэта, які быў наступствам раскрыцця тайных таварыстваў, пачынаецца працэс паступовай русіфікацыі навучальных устаноў акругі. Новы папячыцель Навасільцаў праводзіць рэвізію зместу навучання і ставіць адной з галоўных задач увядзенне выкладання рускай мовы і рускай гісторыі ў навучальныя праграмы і наданне гэтым прадметам статусу найважнейшых. У Лыскаве ў гэты час руская мова не выкладаецца, не было настаўнікаў, каб праводзіц поўнавартасныя хзаняткі па новых праграмах. Колькасць настаўнікаў увогуле была малая 3-5 чалавек. У 1825 годзе згодна з новым статутам вучылішчаў, які быў распрацаваны Навасільцавым, у Лыскаўскім вучылішчы было прадпісана ўвесці выкладанне рускай, нямецкай і французскай моваў і значна палепшыцьвыкладанне мовы польскай. Але дырэктар вучылішча не быў у стане наняць настаўнікаў па гэтых прадметах – не хапала школьнага фундушу. Да таго ж улады пачынаюць вельмі падазрона ставіцца да школ, якія ўтрымліаюцца каталіцкімі законамі. Удэпартамент па справах рэлігіі трапляе скарга некалькіх пратэстанцкіх вучняў з яшчэ адной школы місіянераў — у Ілукштах каля Паняветыса, дзе каталіцкія святары робяць захады па схіленню пратэстанцкіх і праваслаўных вучняў да каталіцтва. Марны фінансавы стан, скаргі вучняў перадвырашылі лес місіянерскіх школ – згодна з распараджэннем Навасільцава яны былі запынены. Ў 1825 годзе. Нягледзячы на суплікі кіраўніцтва закону, якое робіць усе магчымае, каб нанова адкрыць вучылішча яго прашэнне засталося без увагі з боку ўлад. Справа аб аднаўленні вучылішчаў, цягнулася да пачатку 30-х гадоў, калі паўстанне і надыіоўшая па ім гвалтоўна русіфікацыя гэтых земляў перакрэслілі ўсе спадзяванні місіянераў.
Буйнейшай навучальнай установай на Ваўкавышчыне ў першай трэці Х1Х ст. была свіслацкая гімназія. Як вядома, гімназія была адной з васьмі адкрытых на тэрыторыі Беларусі і Літвы згона з планам утварэння Віленскай навучальнай акругі, распрацаваным кіраўніцтвам Віленскага універсітэта на чале з рэктарам Снядэцккім. Гімназія была адкрыта ў 1805 годзе на правах губернскай і была галоўным асяродкам навучання і выхавання дзяцей мясцовай шляхты. Свіслачская гімназія была дастаткова буйнай навучальнай установай – тут ў розныя гады вучылася ад 200 да 300 вучняў. Вядома, у Свіслачскую гімназію прыязджалі не толькі дзеці мясцовай ваўкавыскай шляхты, але навучэнцы з розных куткоў Гродзенскай губерніі. Для іх, дзякуючы дабрачыннасці Мышкевіча, быў зроблены інтэрнат. Сам будынак гімназіі быў пабудаваны напярэдадні афіцыйнага адкрыцця таксама на сродкі В.Мышкевіча. Першым дырэктарам гімназіі працаваў доктар філалогіі Г.Крусінскі. У 20- гады гімназіяй кіраваў А.Сухадольскі, а ў часы пераўладкавання яе ў вучылішчы – Грауэрт. Праграма гімназіі была вельмі шырокая і разнастайная. Тут вывучаліся матэматычныя навукі, гісторыя, мовы. У тым ліку польская, руская фрацузская і маляванне (з 20-гадох тапаграфічны малюнак, чарчэнне), геаграфія, прыродазнаўчыя навукі, літэратура. Тэрмін навучання ў гімназііскладаў сем гадоў. Узровень выкладання ў ей быў высокі. Магчымасць забяспечыць гімназію падручнікамі і стварыць лабараторыі і іншым чынам уладкаваць навучальны працэс далі грошы графа Мышкевіча, які ў 1816 годзе згодна з тэстамэнтам перапдаў на гімназічны фундуш 20 тыс. руб. серабром. Склад настаўнікаў у гімназіі даволі часта змяняўся. Гэта было звязана, як з жаданнем узмацніць педагагічны калектыў ( з гэтымі мэтамі былі зроблены перастаноўкі ў 1807 г.), так і з палітычнымі мэтамі (па гэтых прычынах мянялі настаўнікаў у 20-я гады) У гімназіі працавалі людзі розныя па перакананнях, і па адносінах да сваей работы. Многіх з іх любілі і паважалі выпускнікі гімназіі. Віктар Гельтман пісаў у 1823 годзе : «Возвращаясь из лагеря в Шерешове “(Гельтман у гэты час знаходзіўя на ваеннай службе) рота наша проходила через Свислочь и там имела дневку. Получив дозволение посетить старых профессоров моих был я у Вольского, Якубовича и Крусинского. Все сии профессора женаты, они первую юность мою образовали, их жены имели попечение обо мне, когда я был мал …» Дарэчы, Крусінскі ведаў аб таварыствах вучнеўскай моладзі ў гімназіі, ен карыстаўся вялікім даверам у вучняў і яны нават падняслі яму да зацвярдэння адзін са статутаў сваіх згуртаванняў. Але былі і другія настаўнікі, асабліва пасля пераўладкавання гімназіі ў 20-ыя гады.Тады для ўзмацнення “русского духа” у гімназію былі прызначаны кандадатам тэалогіі, выкладчык рускай мовы і Свяшчэннага Пісання Яўхім Пашаагерскі і выкладчык гісторыі студэнт тэалогіі Іван Саўевіч. Гэтыя настаўнікі, па сведчанню навальнікаСвіслацкага этапа жандарма Малеява, у час паўстання 1831 г. “отличили себя особой приверженностью престолу и бдительносью в своих обязанностях. И в бытность мятежников, и в отсутствии их они оказывали мне помощь в важных делах, коих никому иному кроме них не мог я тогда перепоручить…”неоднократно за свой счет ездили по моей просьбе за важными делами в Гродно и Волковыск. Своим характером, своейственным русскому, обезоруживали буйство мятежников, приезжавших в Свислочь из Беловежской пущи, нарекая себя на непримиримую злобу от злонамеренных…”
Свіслацкая гімназія некалькі разоў перажывала карэннае пераўладкаванне, выкліканае, найперш, палітычнымі прычынамі. Моцны ўдар па гімназіі быў нанесены рэпрэсіямі ў сувязі з адкрыццем тайных таварыстваў. Быў не толькі значна зменены настаўніцкі калектыў, але ўведезны экстраардынарныя сродкі і метады нагляду за навучальным працэсам, выкладчыкамі і вучнямі. Не маючы магчымасці ў гэтай невялікай рабоце правесці цалкам цікавейшы дакумент аб мерах, прадпрынятых уладамі ў дачыненні Свіслацкай гімназіі, знойзены ў Расійскім дзяржаўным гістарычным архіве ў Пецярбургу, засяродзім увагу толькі на некаторых яго момантах. Перш за ўсе быў зменены вучэбны план гімназіі. Замест правазнаўства і палітычных навук, якія былі цалкам выкрэслены з плана, павялічылася колькасць гадзін на класічныя мовы, а таксама рускую мову, якая становіцца адным з важных прадметаў. Змест заданняў для вучняў акрэсліваўся цяпер не самымі настаўнікамі, а Праўленнем універсітэтаў Вільні, якое знаходзілася пад кантролем Навасельцава. Ва ўсіх класах, інтэрнаце ўводзіліся пасады штатных назіральнікаў, якія наглядалі як за паводзінамі вучняў, так і за настаўнікамі і гувернерамі. Такім чынам, стваралася сваеасаблівая вучылішчная паліцыя. Спісы ўсіх вучняў гімназіі належала штогод адпраўляць ў паліцыю. Усе жыцце вучняў было жостка рэгламентавана: вызначана, калі трэта было ўставаць, маліцца, харчавацца, гуляць і класціся спаць. На прагулкі за мястэчка выходзіць не дазвалялася, акрамя тых выпадкаі, калі гэта дазваляў дырэктар і даў даглядчыка. Больш таго, у пазакласны час дзецям нават не дазвалялі без дазволу выходзіць з ватэр, а калі і дазвалялі – толькі на паўгадзіны.Безумоўна, нельга было збірацца разам, а тым больш абмяркоўваць прачытанае, або мроіць аб будучым. Свіслацкая гімназія стала больш падобна на турму. Гэта яшчэ больш паглыблялася той акалічнасцю, што ў Свіслачы “по велению… Цесаревича (г. зн. Вялікага князя Канстанціна, які кіраваў ваеннымі сіламі) помещена в Свислочи одна рота солдат при штаб-офицере, который иметь будет наблюдение за спокойствием учеников сей гимназии…» У будучым, меры, прадпрынятыя ў дачыненні да Свіслацкай гімназіі дзеля ўтаймавання некаторых дзяцей, былі распаўсюджаны і на іншыя гімназіі Віленскай навучальнай акругі.
Наступны ўдар па гімназўў быў нанесены ў 30-я гады, калі ўлады перакрайвалі ўсю сістэму навучання ў Літве і Беларусі. Рашэнне аб закрыцці Свіслацкай гімназіі пачало разглядацца яшчэ ў 1832 годзе, калі ў Гродна вырашылі адкрыць новую гімназію на месцы закрытай дамініканскай. У гэты час у Свіслачы было, акрамя дырэктара, інспектара і чыноўнікаў канцэлярыі па штату два настаўніка Свяшчэннага Пісання (праваслаўны і каталіцкі), шэсць старэйшых настаўнікаў (рускай мовы і літаратуры, лацінскай мовы, матэматыкі і фізікі, гісторыіі статыстыкі) пяць малодшых (яны выкладалі польскую, нямецкую і французскую мову, дапамагалі старэйшым настаўнікам). Быў таксама настаўнікмалюнку і чыстапісання. Праўда, гтую пасаду часцей займаў хто-небудзь з настаўнікаў іншых прадметаў. Згодна з планам пераўладкавання ў 1835 годзе меркавалася перанесці гумернскую гімназію ў Слонім. Паступова сталі скарачаць колькасць вучняў у Свіслачы, ладзіць навульчную базу Ў Слоніме. Але, як аказалася, перавесці Свіслацкую гімназію ў іншае месца не так проста: тут склалася добрая матэрыяльная база, на перанясенне яе ў іншае месца проста няма грошаў. Нарэшце вырашылі пакінуць гімназію на месцы, а ў Слоніме стварыць вучылішча. Праўда, статусу губернскай яна быа пазбаўлена а значыць, паменшыліся штаты, фінансаванне, колькасць вучняў. Канчаткова Свіслацкая гімназія была закрыта ў 1851 годзе, калі яе перавялі ў Шаўлі (сучасны Шаўляй).
Статыстычныя дадзеныя аб колькасці навучальных устанох ў Ваўкавыскім павеце і ўзроўні адукаванасці за 1829 годпаказваюць тут * навчальных ўстаноў: 1 гімназію, 2 уездных вычулішчы, 15 прыходскіх школ. Ва ўсх гэтых навучальных ўстановах у гэты час вучылася 396 чалаек, з іх 41 – са святарў, 1- з мяшчан, 33 сялянскага паходжання, астатнія – шляхта. Пісьменных сялян ва ўездзе было 383 і па колькасці пісьменных ен займаў трэцяе месца ў губерніі. У далейшым колькасць навучальных устаноў значна зменьшылася, што было звязана з пераўладкаваннямі канца 50-х гадоў.Але аб гэтым пазней.
У першай трэці Х1Х ст. жадаючы працягваць сваю адукацыю юнакі маглі ў Віленскім універсітэце. Для дзяўчат шляхецкіх сем,яў існавала толькі адна навучальная ўстанова – Свіслацкі прыватны дзявочы пансіен Арлоўскага, дзе выкладанне праводзілі настаінікі Свіслацкай гімназіі. Далей дзяўчынкам вучыцца было нельга. Ва .ўініверсітэт іх не прынімалі. Віленскі ўніверсітэт у першай трэці Х1Х ст. быў буйнейша вышэйшай навучальнай установай ва ўсей Расійскай імпері. Па ўзроўню адукацыі ен не саступаў лепшым еўрапейскім універсітэтам. Тут выкладалі прафесара з сусветнай славай у розных галінах навукі. Шмат жыхароў Ваўкавышчыны атрымалі выіэйшую адукацыю ў гэтай навучальнай установе. Сярод іх – Канстанцін Малубінскі, Мечыслаў Ясінскі, Францішак Вайцецкі, Антоні Сержбенцкі і многія іншыя. У Віленскім універсітэце працягвалі сваю вучобу і тыя юнакі, якія не з,яўляліся ўражэнцамі Ваўкавышчыны, былі звязаны з ей у час знаходжання ў сценах Свіслацкай гімназіі. Некаторыя ваўкавышчане вучыліся і за межамі Беларусі. Да 1830 года большасць тых, хто меў магчымасць выехаць за мяжу, адпраўляліся ў германскія ўніверсітэты,або, як Адам Ельскі – ў Варшаўскі ўніверсітэт. Але з другой трэці стагоддзя гэтыя ўніверсітэты па загаду расійскіх улад становяцца забароненымі навучальнымі ўстановамі для вучнеўскай моладзі з Беларусі.
Структура навучальных устаноў і іх колькасць на Ваўкавышчыне з цягам часу змянялася. У 1835 годзе статыстыка падае наступныя навучальныя ўстановы: Свіслацкая гімназія, Лыскаўскае ўезднае духоўнае вучылішча, пансіен прыватны для дзяўчынак у Свіслачыякі належаў Арлоўскай. Як бычым, колькасць прыходскіх вучылішчаў значна скарацілася. Гэтыя вучылішчы, прызначаны для дзяцей падатных саслоўяў, давалі толькі самую прымітыўную пачатковую адукацыю.Усіх часцей за ўсе працавалі 1-2 настаўніка. Але, безумоўна, нават гэтакіх прымітыўных вучылішчаў не хапала. Асабліва адчувальным стаў недахоп сярод сялянства напярэдадні адмены прыгоннага права. Ланкастарскія школыЯ. Якія спрабавалі час ад часу давесці ў сваіх маентках найбольш асветленыя і прагрэсіўныя памешчыкі, не вырашалі праблемы. Дзяржаўная сістэма ланкастарскіх школ, якую спрабавалі стварыць у 20-ыя , а затым 3—я гады, у хуткім часе развалілася. Сялянам жа адукацыя была патрэбна, паколькі яны, вызваліўшыся ад прыгону, станавіліся грамадзянамі і павінны былі выступаць і як уласнік, і як грамадзянін і ў судзе, і ў фіскальных інстанцыях.
Неадменна ўставала пытанне стварэння школ пісьменнацсці для сялянскіх дзяцей. Гэтыя школы, павінны былі несці яшчэ адну вельмі важную функцыю – праводзіць выхаванне сялянства на прынцыпах “самаўладдзя, праваслаўя і народнасці”, ствараючы базу для русіфікацыі, а таксама для барацьбы з польскім нацыянальным рухам. Таму менавіта, у 50-я гады пачынаецца масавае стварэнне народных школ на тэрыторыі Беларусі, у тым ліку і на Ваўкавышчыне.Школы гэтыя былі малакамплектныя, вучыў у такой школе адстаўны салдат, дзячок праваслаўнай царквы, студэнт, які скончыў курса, ды і ўвогуле любы пісьменны чалавек, які лічыўся ўладамі “добранадзейным” і рускім. Грошы на ўтрыманне гэтых школ давала часткова дзяржава, і часткова іх утрымлівала праваслаўная царква і нават самі сяляне. У Ваўкавыскім павеце на працягу двух год – з 1860 на 1861 гг было адкрыта 23 такіх школ.Архіўныя дакументы дазваляюць пералічыць іх. Школы былі адкрыты ў наступных весках: Ізабелін, Саймуловічы, Свянціны, Гудзевічы, Кузьмічы, Белавічы, Пескі, Калантаева, Лыскава, Івашкевічы, Славатычы, Харашэвічы, Новы Двор, Падароск, Лапеніца, Сядзельнікі, Поразава, палонка. Многія з гэткіх чынам створаных школ працавалі толькі на паперы, другія існавалі нядоўгі час. Але сам факт існавання гэтых школаў сведчыў аб зрухах у сістэме асветы.
Сярод педагогаў, якія працавалі на Ваўкавышчыне ( у 30-ыя гады іх было каля 30 чалавек), акрамя вшэй названых прафесароў Свіслацкай гімназіі і яе настаўнікаў, варта згадаць яшчэ двух. Першы з іх – Станіслаў Радавіцкі. Ураджэнец і жыхар Ваўкавышчыны, шляхціц, ен быў актыўным удзельнікам паўстання 1830-1831 г. У сістэме адукацыі Радавіцкі займаў вельмі важны пост. Ен з,ўляўся да 1832 г. ганаровым наглядчыкам вучылішчаў Ваўкавыскага павету. За ўдзел у паўстанні ен быў пазбаўлены ўсіх пастоў і права служыць на дзяржайнай службе. Але паколькі Радавіцкі не эмігрыраваў, а трапіў пад амністыю, ен быў пазбаўлены больш жорсткага пакарання.
Цікава склаўся лес яшчэ аднаго ўраджэнца Ваўкавышчыны, які працаваў на педагагічнай службе – Францішка Ашмянца. Яшчэ ў канцы ХУШ ст. ен пачынаў працу ў Дынабургу, затым працаваў ў Віцебску, Воршы, Полацку, каменцы, Раманаве, выкладаючы рускую мову. У 1810 г. лес закінуў Ашмянца ў Курск, а ў 1813 мы сустракаем яго ў Арле.Тут гэты гадаванец польскай культуры выдаў некалькі нумароў польскамоўных выданняў: “Арлоўскі дзеннік або сябра расіян” і “Запіскі Бацькаўшчыны”, якія былі прысвечаны польска-расійскаму сяброўству.
Кніжная справа на Ваўкавышчыне ў п.п. Х1Х ст. на жаль, пакуль што засталася па за ўвагай даследчыкаў. Ды ў крыніц па гэтай праблеме існуе нямала. Кніга ў гэты час пачынае іграць вельмі важную ролю ў жыцці не толькі шляхты, але нават і прадстаўнікоў падатных саслоўяў. Шляхі набыцця кніг былі розныя. Часцей за ўсе заможныя людзі выпісвалі іх з кнігарняў Завадскага ў Вільні, Някчынскага ў Гродне, Шарашэўскага ў Броэсце і другіх буйных мясцовых крамаў, а таксама з-за граніцы. У гэтым чытачам дапамагалі каталогі. На падпісцы атрымлівалі таксама і часопісы. Найбольш папулярнымі на той час былі часопісы “Кур,ер Літэвекі” і “Дзеннік Віленскі”.Іх атрымлівала (з 1837г.) бібліятэка гімназіі, а газету “Гродзенскія гуьернскія ведамасці” – усе ўездныя дзяржаўныя ўстановы. Сярод прыватных падпісчыкаў удалося пакуль што выявіць толькі памешчыка падканюшага Тулгарына, які ў 1822 г. падпісаўся на “Тыгоднік Віленскі” Але безумоўна, што часопісы павінны былі выпісваць і Мышкевіч, і Біспінг, і Кіркіла і іншыя адукаваныя памешчыкі Ваўкавыскага павета. Да канца адзначанага перыяду на ваўкавышчыне не было ніводнай кнігарні. У 1846 г. мясцовы спраўнік пісаў: “В Волковыском уезде книгопродавцы никогда не проживали и ныне не находятся, бывают они только один раз в год на Зельвенской и Свислочской ярмарках… В городе Волковыске ни одной книжной лавки нет”.Але такое становішча было ў той час звычайным для ўездных цэнтраў і ўвогуле правінцыі. Кнігарні на той час існавалі на Гродзеншчыне ў губернскім цэнтры, у Брэсце і Беластоку. Але жыхары Ваўкавышчыны, у адрозненні ад другіх мясцін, маглі набываць кнігі на кірмашы.
Сярод бібліятэчных збораў вылучалася бібліятэка Свіслацкай гімназіі. Рошы на яе заснаванне і далей шае пашырэнне даў вышэй ўжо згаданы Вінцэнт Мышкевіч, уладальнік Свіслачы. У гэтай бібліятэцы аснову кнігазбору складала навучальная літаратура. Больш каштоўная бібліятэчная калекцыя была ў Адама Браніцкага ў Росі, дзе меліся не толькі сучасныя, на той час кнігі, але таксама манускрыпты і рэдкія выданні.
У Браніцкага, акрамя каштоўнага кнігазбору, захоўваліся таксама творы мастацтва, атыкварныя рэчы. Гістарычная калекцыя – музей была таксама ў Косіне, а ў Песках у Пуслоўскіх – выдатная калекцыя зброі.
Адным з найбольш дэмакратычных відаў мастацтва ў п.п. Х1Х ст. быў тэатр. У гэты час галоўнай формай функцыянавання тэатральнага мастацтва на беларусі былі камерцыйныя тэатры, або тэатры прыватнай антрэпрызы. Час ад часу спектаклі ставіліся аматарамі, але гэта былі эпізадычныя прадстаўленні звязаныя з якой-небудзь нагодай. Пастаяннай тэаральнай трупы ў той час на Ваўкавышчыне не было. Але ўездны цэнтр, а таксама Свіслач і Зэльва вельмі часта прымалі аб,яднаныя трупы, якія затрымліваліся тут на адзін-два месяцы. Асабліва прывабліваў вандроўныя трупы Зельвенскі кірмаш, дзе можна было за пару тыдняў зарабіць добрыя грошы.За права выступаць у Зэльве на пачатку стагоддзя моцна пасварыліся дзве жанчыны-антрэпрэнеркі: утрымальніца Віленскага тэатра Мараўская, якая атрымала тэатральны калектыў па нябожчыку-мужу, і першая дырэктарка Гродзенскага тэатра, былая зорка Варшаўскай сцэны Саламея Дзешнер. Права выступаць у Зэльве ўрэшце атрымала трупа Гродзенскага тэатра: Саламея мела вельмі высокіх патронаў, у тым ліку прыхільнасць самаго Аляксандра 1. Сярод шматлікіх труп, якія выступалі на Ваўкавышчыне, акрамя вышэй згаданай трупы Дзешнер, варта назваць яшчэ трупу Станіслава Навакоўскага – аднаго з буйных дзеячоў на тэатральнай ніве,стваральніка першага дырэкцыйнага руска-польскага тэатра ў Гродна. Навакоўскі ўпершыню прыехаў на Гродзеншчыну ў пачатку 40-х гадоў. Ягоная трупа выступала ў Ваўкавыску, а затым дала некалькі паказаў у Свіслачы. Дарэчы, рэпертуар труп, якія давалі паказы ў Свіслачы, абавязкова цэнзурыраваў дырэктар мясцовай гімназіі, каб пазбегнуць псавання нораваў і выхавання недобранадзейнасці ў мясцовых жыхароў. На Ваўкавышчыне, акрамя згаданых труп, выступалі трупы Маеўскага, Шыманскага, Вержбіцкага і іншых антрэпрынераў.
Бадай, што найбольш вядомым мастаком , жыцце якога звязана з Ваўкаваышчынай, быў Напалеон Орда, які вучыўся ў Свіслацкай гімназіі і шмат малаваў гэтыя мясціны. Акрамя Орды тут працаваў і яшчэ адзін мастак, пакуль увогуле невядомы даследчыкам. Гэта Жан дэ Няваль. Як сведчаць дакументы Віленскага архіва, дэ Нявіль, француз па паходжанню, хутчэй за ўсе з эмігрантаў часоў Вялікай рэвалюцыі, атрымаў адукацыю ў Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў. Нарадзіўся ен у 1779 або 1778 годзе. У 1810 г., пасля заканчэння Акадэміі быў запрошаны ў Свіслацкую гімназію, дзе выкладаў малюнак і, як гэта не дзіўна, рускую мову. На пасаду выкладчыка Свіслацкай гімназіі мы сустракаем яго яшчэ ў 1824 годзе. На жаль, пакуль што больш падрабязных звестак аб гэтым чалавеку няма. Але можна канстатаваць, што дэ Нявіль быў, бадай што, першым выпускніком Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў, які настала прыехаў на Беларусь.
Людко Павел
Ваш отзыв