Пачатак археалагічнага вывучэння Ваўкавыскага раёна сягае да ХІХ ст. Вядомы польскі збіральнік і даследчык старажытнасцяў Зыгмунт Глогер (1845-1910) першым паведаміў аб археалагічных помніках у сярэднім цячэнні Росі. У 70-х гадах ХІХ ст. ён неаднойчы праводзіў разведкі па гэтаму леваму прытоку Нёмана, збіраючы і атрымліваючы ад мясцовых жыхароў крамянёвыя вырабы і каменныя свідраваныя сякеры. Пры апісанні калекцый, якія захоўваюцца ў Дзяржаўным археалагічным музеі ў Варшаве, Археалагічным музеі ў Кракаве адзначана, што знаходкі з Краснага Сяла, Калантаёў, Альшымава, Волі паступілі са збораў Зыгмунта Глогера ў Яжэве на Беласточчыне. Шчыльныя і плённыя кантакты З.Глогер падтрымліваў з Міхалам Федароўскім, аўтарам фундаментальнай працы “Люд Беларускі”, выдадзенай ў 6 тамах. З 1884 па 1994 г. этнограф, фалькларыст, археолаг Міхал Федароўскі трымаў у арэндзе ад Ельскіх маёнтак Косіна.
У сваіх успамінах Юльян Талька-Грынцевіч напісаў, што М.Федэроўскі ў Косіне каля Ваўкавыска, у арэндуемым маёнтку, сабраў цудоўныя археалагічныя і этнаграфічныя калекцыі, каштоўную бібліятэку, а таксама з рук жыдоў купляў, захоўваючы ад знішчэння, старыя дакументы, надання і каралеўскія прывілеі для розных гарадоў (3). На працягу 15 год (1877 – 1892) М.Федэроўскі перасылаў Зыгмунту Глогеру да яго Яжэва на Беласточчыне археалагічныя (каля 11 тыс.) і этнаграфічныя (каля 1 тыс.) матэрыялы, розныя прадметы штодзённага жыцця беларусаў. У археалагічных зборах апошняга, якія знаходзяцца ў Археалагічным Музеі ў Кракаве, знаходзяцца інфармацыі аб паселішчах эпохі каменя, вырабах з крэмля і каменных сякерах, знойдзеных у басейне ракі Рось, левага прытока Нёмана (Воля, Калантаі, Краснае Сяло, Мсцібава, Альшымава, Аранцы, Теалін, Яцьвезь), і блізкіх ваколіцах Косіна. У самым маёнтку вядомыя два помніка перыяду каменя каля Вільчогаў і ўрочышча Гумбішкі. Падчас жыцця ў Косіне Міхал Федэроўскі самастойна і разам з З.Глогерам праводзіў археалагічныя раскопкі паселішчаў і сярэднявечных могільнікаў (курганоў і каменных магілаў) у Ваўкавыскім павеце і на суседніх тэрыторыях (маёнтак Вілейшы каля Свіслачы, маёнтак Вішаў пад Слонімам, Германаўскі Лес каля Ваўкавыска, Косін, урочышча Піскаўшчына на ўскрайку Краснага Сяла).
Істотным крокам у архелагічным вывучэнні Ваўкавыскага края была дзейнасць Ф.В.Пакроўскага, які ў сувязі з ІХ археалагічным з’ездам у Вільні (1893 г.) падрыхтаваў і выдаў “Археалагічную карту Гродзенскай губерніі”. У гэтай кнізе ўпершыню былі апісаны наступныя помнікі:
З 20-х гадоў ХХ ст. пачынаецца гісторыя адкрыцця і вывучэння ўнікальнага ў еўрапейскім масштабе поніка Краснасельскіх крэмнездабыўных шахтаў. У сувязі з пашырэннем работ па вытворчасці цэменту ў в. Краснае Сяло разгарнулася распрацоўка мясцовых залягаючых каля дзённай паверхні крэйдавых адорвенняў. У кар’ерах у вялікай колькасці пачалі сустракацца незвычайныя пустэчы і рогі аленяў. Першым на знаходкі звярнуў увагу геолаг прафесар Б.Рыдзеўскі, які паведаміў аб іх археолагам. У 1925-1926 гг. дадзены аб’ект вывучаў Зыгмунт Шміт. Ім выяўлена каля тысячы шахтавых выпрацовак, з якіх асобныя дасягалі глыбіні 8-9 м, а таксама майстэрні па апрацоўцы здабытага крэменю, значная колькасць шахцёрскіх прыладаў працы зробленых з рагой аленя. У 1933 г. Краснасельскія шахты абследаваў Р.Якімовіч, які адкрыў падбой даўжынёй каля 1,5 м і некалькі вырабоў з рагоў.
Пачатак археалагічнага вывучэння старажытнага Ваўкавыска было пакладзена ў 1925 г. дырэктарам Гродзенскага гісторыка-археалагічнага музея Юзафам Ядкоўскім. Ён мятровай траншэяй прарэзаў культурныя напластаванні Замчышча і Шведскай гары з Усходу на Захад. На Замчышчы былі выяўленны некалькі металічных прадметаў, кераміка і косткі жывёлаў. Больш багатая калекцыя рэчаў паходзілі са Шведскай гары: шыферныя праселкі, шкляныя бранзалеты, пацеркі, фрагменты амфар, вісячыя замкі, ключы, наканечнікі стрэлаў і іншае. У раскопках 1925 г. актыўны ўдзел прымаў мясцовы краязнаўца-энтузіаст Георгі Пех. Ён на працягу 20-30-х гадоў абследаваў ваўкавыскія архелагічныя помнікі і збіраў розныя старажытныя прадметы. Менавіты сабраны Г.Пехам матэрыял з’явіўся асноваў заснаванага ў 1935 г. Ваўкавыскага краязнаўчага музея. Г.І.Пех ад першых дзён існавання музея і амаль да сваёй смерці ў 1969 г. быў нязменным дырэктарам гэтага музея.
Актывізацыя вывучэння археалагічных помнікаў старажытнага Ваўкавыска распачалася пасля другой сусветнай вайны. У 1948 г. Г.Пех правёў невялічкія раскопкі на Замчышчы. У 1954-56 гг. раскопкі на Шведскай гары і Замчышчы праводзіла экспедыцыя Інстытута гісторыі АН БССР на чале з В.Р.Тарасенкам. Усяго экспедыцыяй было раскапана 288 кв.м. на Шведскай гары і 1348 кв.м на Замчышчы. У выніку даследаванняў на Замчышчы былі выяўлены рэшткі падмуркаў недабудаванага хрысціянскага храма пачатку ХІІІ ст., таксама зроблена прарэзка вала і сабраны багаты матэрыял прадметаў побыту, прыладаў працы, узбраення і ўпрыгожванняў. У 1958 г. даследаванні на Замчышчы працягвалі супрацоўнікі Ваўкавыскага музея пад кіраўніцтвам Г.І.Пеха. Ваўкавыскім храмам цікавіліся і галоўныя спецыялісты па старажытнарускай архітэктуры на той час, пецербургскія археолагі П.А.Раппапорт і М.К.Каргер.
Асабліва масштабныя раскопкі на Шведскай гары, Муравельніку і Замчышчу правела новая экспедыцыя Інстытута гісторыі АН БССР на чале з Яраславам Генрыхавічам Звяругай. На працягу сямі год (з 1965 па 1971 г.) эспедыцыяй на трох помніках даследавана плошча 1996 кв.м. Вынікі шматгадовай плённай працы былі адлюстраваны ў манагарфіі Я.Г.Зверугі «Древний Волковыск X-XIV вв.”, выдадзенай у Мінску ў 1975 г.
Навуковае і грунтоўна арганізаванае вывучэнне крэмнездабываючых шахтаў на Росі, з шырокімі стацыянарнымі раскопкамі і дакументальнай фіксацыяй распачалося ў 1961 г. вядомай даследчыцай помнікаў каменнага часу Нінай Мікалаеўнай Гурынай з Ленінграда.
Ваўкавыскі сельсавет
Вёска Азярыска
Дзінгілеўская Софія Аляксандраўна, нарадзілася ў 1895. Выслана 18.4.1951. Вызвалена 10.8.1957. Рэабілітавана 3.4.1992.
Дзінгілеўскі Іван Данілавіч, нарадзіўся ў 1893. Высланы 12.2.1954. Вызвалены 10.8.1957. Реабілітаваны 3.4.1992.
Вёска Біскупцы
Нінард Алена Іосіфаўна, нарадзілася ў 1936. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 9.10.1996г
Нінард Аліцыя Іосіфаўна, нарадзілася ў 1932. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 9.10.1996.
Нінард Іван Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1929. Высланы 13.4.1940. Рэабілітаваны 9.10.1996.
Нінард Яніна, нарадзілася ў 1922. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 29.7.1996.
Вёска Грыцкі
Пузік Браніслава Пятроўна, нарадзілася ў 1909. Выслана 18.4.1952. Рэабілітавана 14.9.1993
Пузік Вацлаў Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1942. Высланы 18.4.1952. Рэабілітаваны 14.9.1993.
Пузік Іван Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1948. Высланы 18.4.1952. Рэабілітаваны 14.9.1993.
Пузік Міхаіл Іванавіч, нарадзіўся ў 1874. Высланы 18.4.1952. Рэабілітаваны 14.9.1993
Вёска Дружная
Мацяс Вацлаў Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1921. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.7.1946. Рэабілітаваны 14.5.1993
Мацяс Іосіф Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1889. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.7.1946. Рэабілітаваны 14.5.1993
Мацяс Мальвіна Антонаўна, нарадзілася ў 1893. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.7.1946. Рэабілітавана 14.5.1993
Мацяс Мечаслаў Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1929. Высланы 10.2.1940. Вызвалена 1.7.1946. Рэабілітаваны 14.5.1993
Мацяс Тэрэза Іосіфаўна, нарадзілася ў 1932. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.7.1946. Рэабілітавана 14.5.1993.
Мацяс Яніна Іосіфаўна, нарадзілася ў 1932. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.7.1946. Рэабілітавана 14.5.1993
Вёска Кутнікі
Тарым Адам Францавіч, нарадзіўся ў 1902. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 4.12.1955. Рэабілітаваны 6.8.1993
Тарым Браніслаў Адамавіч, нарадзіўся ў 1949. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 4.12.1955. Рэабілітаваны 6.8.1993
Тарым Віктар Адамавіч, нарадзіўся ў 1939. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 4.12.1955. Рэабілітаваны 6.8.1993
Тарым Марыя Ксавер’еўна, нарадзілася ў 1905. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 4.12.1955. Рэабілітавана 6.8.1993
Тарым Станіслаў Адамавіч, нарадзіўся ў 1936. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 4.12.1955. Рэабілітаваны 6.8.1993
Вёска Малая Лапеніца
Жамойда Алена Аляксандраўна, нарадзілася ў 1890. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 18.4.1956. Рэабілітавана 9.4.1992
Жамойда Валянціна Фёдараўна, нарадзілася ў 1942. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 18.4.1956. Рэабілітавана 9.4.1992
Жамойда Зінаіда Фёдараўна, нарадзілася ў 1934. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 18.4.1956. Рэабілітавана 9.4.1992
Жамойда Мікалай Фёдаравіч, нарадзіўся ў 1944. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 18.4.1956. Рэабілітаваны 9.4.1992
Жамойда Пётр Фёдаравіч, нарадзіўся ў 1932. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 18.4.1956. Рэабілітаваны 9.4.1992
Вёска Няверавічы
Бердзік Адольф Антонавіч, нарадзіўся ў 1928. Высланы 6.2.1953. Вызвалены 5.7.1956. Рэабілітаваны 28.9.1993
Бердзік Алена Антонаўна, нарадзілася ў 1896. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 5.7.1956. Рэабілітавана 28.9.1993
Бердзік Алена Антонаўна, нарадзілася ў 1935. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 5.7.1956. Рэабілітавана 28.9.1993
Бердзік Антон Іванавіч, нарадзіўся ў 1891. Высланы 11.5.1953. Вызвалены 5.7.1956. Рэабілітаваны 28.9.1993
Бердзік Вацлаў Антонавіч, нарадзіўся ў 1936. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 5.7.1956. Рэабілітаваны 28.9.1993
Бердзік Генрых Антонавіч, нарадзіўся ў 1940. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 5.7.1956. Рэабілітаваны 28.9.1993
Бердзік Марыя Антонаўна, нарадзілася ў 1944. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 5.7.1956. Рэабілітавана 28.9.1993
Бердзік Станіслава Антонаўна, нарадзілася ў 1927. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 5.7.1956. Рэабілітавана 28.9.1993
Бердзік Эдвард Антонавіч, нарадзіўся ў 1941. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 5.7.1956. Рэабілітаваны 28.9.1993
Матвейчык Алена Іванаўна, нарадзілася ў 1874. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 11.7.1956. Рэабілітавана 14.8.1992
Сідорка Станіслаў Харытонавіч, нарадзіўся ў 1920. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 11.7.1956. Рэабілітаваны 14.8.1992
Ясюкевіч Вацлаў Пятровіч, нарадзіўся ў 1936. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 15.11.1956. Рэабілітаваны 14.8.1992
Ясюкевіч Іван Пятровіч, нарадзіўся ў 1938. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 15.11.1956. Рэабілітаваны 14.8.1992
Ясюкевіч Казімір Пятровіч, нарадзіўся ў 1931. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 15.11.1956. Рэабілітаваны 14.8.1992
Ясюкевіч Лявонцій Пятровіч, нарадзіўся ў 1930. Высланы 12.4.1955. Вызвалены 15.11.1956. Рэабілітаваны 14.8.1992
Ясюкевіч Міхаліна Вікенцьеўна, нарадзілася ў 1890. Выслана 12.4.1955. Вызвалена 15.11.1956. Рэабілітавана 14.8.1992
Ясюкевіч Пётр Карлавіч, нарадзіўся ў 1894. Высланы 4.5.1955. Вызвалены 15.11.1956. Рэабілітаваны 14.8.1992
Ясюкевіч Сцяпан Пятровіч, нарадзіўся ў 1934. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 15.11.1956. Рэабілітаваны 14.8.1992
Ясюкевіч Яніна Пятроўна, нарадзілася ў 1941. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 15.11.1956. Рэабілітавана 14.8.1992
Вёска Рупейкі
Антончык Альберціна Станіславаўна, нарадзілася ў 1948. Выселена 1.4.1951. Рэабілітавана 20.12.1993
Антончык Вацлаў Станіслававіч, нарадзіўся ў 1939. Выселены 1.4.1951. Рэабілітаваны 20.12.1993
Антончык Рэгіна Вацлаваўна, нарадзілася ў 1903. Выселена 1.4.1951. Рэабілітавана 20.12.1993
Антончык Станіслаў Станіслававіч, нарадзіўся ў 1950. Выселены 1.4.1951. Рэабілітаваны 20.12.1993
Вёска Хацькоўцы
Дземьянчык Адэля Іосіфаўна, нарадзілася ў 1935. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 1.7.1955. Рэабілітавана 22.10.1991
Дземьянчык Іосіф Фаміч, нарадзіўся ў 1904. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 1.7.1955. Рэабілітаваны 22.10.1991
Дземьянчык Софія Міхайлаўна, нарадзілася ў 1909. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 1.7.1955. Рэабілітавана 22.10.1991
Дземьянчык Ядвіга Іосіфаўна, нарадзілася ў 1940. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 1.7.1955. Рэабілітавана 22.10.1991
Вёска Янова
Вайтовіч Ірына Францэўна, нарадзілася ў 1934. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 15.1.1957. Рэабілітавана 15.11.1993
Вайтовіч Паўліна Францэўна, нарадзілася ў 1943. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 15.1.1957. Рэабілітавана 15.11.1993
Вайтовіч Софія Францэўна, нарадзілася ў 1930. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 15.1.1957. Рэабілітавана 15.11.1993
Вайтовіч Франц Марцінавіч, нарадзіўся ў 1886. Высланы 19.8.1952. Вызвалены 15.1.1957. Рэабілітаваны 15.11.1993
Вайтовіч Юзэфа Іосіфаўна, нарадзілася ў 1909. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 15.1.1957. Рэабілітавана 15.11.1993
Валынская Кацярына Іванаўна, нарадзілася ў 1882. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 19.3.1996
Валынская Яніна Антонаўна, нарадзілася ў 1916. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 19.3.1996
Валынскі Аляксандр Іванавіч, нарадзіўся ў 1914. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 19.3.1996
Валынскі Іван Антонавіч, нарадзіўся ў 1883. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 19.3.1996
Валынскі Іван Іванавіч, нарадзіўся ў 1916. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 19.3.1996
Валынскі Казімір Іванавіч, нарадзіўся ў 1919. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 19.3.1996
Валынскі Теафіл Іванавіч, нарадзіўся ў 1906. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 19.3.1996
Вячэрак Алена Юзэфаўна, нарадзілася ў 1899. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 6.9.1995
Вячэрак Антон Мікалаевіч, нарадзіўся ў 1883. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 6.9.1995
Вячэрак Іван Антонавіч, нарадзіўся ў 1923. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 6.9.1995
Вячэрак Станіслаў Антонавіч, нарадзіўся ў 1920. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 6.9.1995
Казакевіч Алена Іосіфаўна, нарадзілася ў 1920. Выслана 10.10.1940. Рэабілітавана 10.10.1996
Казакевіч Іосіф Антонавіч, нарадзіўся ў 1889. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 10.10.1996
Казакевіч Казімір Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1923. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 10.10.1996
Казакевіч Леанора Станіславаўна, нарадзілася ў 1893. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 10.10.1996
Казакевіч Мар’яна Іосіфаўна, нарадзілася ў 1913. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 10.10.1996
Казакевіч Станіслава Іосіфаўна, нарадзілася ў 1918. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 10.10.1996
Казакевіч Юзэф Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1916. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 10.10.1996
Прохар Іван Адамавіч, нарадзіўся ў 1937. Высланы 1.4.1951. Рэабілітаваны 6.6.1991
Прохар Іван Антонавіч, нарадзіўся ў 1937. Высланы 1.4.1951. Рэабілітаваны 6.6.1991
Прохар Сцяпан Антонавіч, нарадзіўся ў 1939. Высланы 1.4.1951. Рэабілітаваны 6.6.1991
Прохар Бадора Адамаўна, нарадзілася ў 1892. Выслана 1.4.1951. Рэабілітавана 6.6.1991
Прохар Уладзімір Антонавіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 1.4.1951. Рэабілітаваны 6.6.1991
Прохар Францішка Антонаўна, нарадзілася ў 1934. Выслана 1.4.1951. Рэабілітавана 6.6.1991
Пятрасік Алена Антонаўна, нарадзілася ў 1924. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 5.7.1996
Пятрасік Антон Францавіч, нарадзіўся ў 1874. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 5.7.1996
Пятрасік Вацлаў Антонавіч, нарадзіўся ў 1913. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 5.7.1996
Пятрасік Генарда Паўлаўна, нарадзілася ў 1915. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 5.7.1996
Пятрасік Іван Антонавіч, нарадзіўся ў 1918. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 5.7.1996
Пятрасік Уладзіслаў Антонавіч, нарадзіўся ў 1904. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 5.7.1996
Пятрасік Юльяна Францаўна, нарадзілася ў 1885. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 5.7.1996
Воўпаўскі сельсавет
Вёска Аляксандраўка
Абуховіч Рышард Мечыслававіч, нарадзіўся ў 1902. Высланы 15.4.1952. Вызвалены 13.10.1956. Рэабілітаваны 5.11.1993
Міклашэвіч Аляксандра Васільеўна, нарадзілася ў 1883. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 5.6.1996
Міклашэвіч Аляксей Антонавіч, нарадзіўся ў 1924. Высланы 13.4.1940. Рэабілітаваны 5.6.1996
Міклашэвіч Аркадзь Антонавіч, нарадзіўся ў 1922. Высланы 13.4.1940. Рэабілітаваны 5.6.1996
Міклашэвіч Ксенія Антонаўна, нарадзілася ў 1912. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 5.6.1996
Міклашэвіч Ларыса Антонаўна, нарадзілася ў 1906. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 5.6.1996
Міклашэвіч Люцыя Антонаўна. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 5.6.1996
Міклашэвіч Ніна Антонаўна, нарадзілася ў 1913. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 5.6.1996
Міклашэвіч Расціслаў Антонавіч, нарадзіўся ў 1919. Высланы 13.4.1940. Рэабілітаваны 5.6.1996
Вёска Воўпа
Грышевіч Анатоль Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1932. Высланы 17.4.1952. Вызвалены 1.9.1956. Рэабілітаваны 5.7.1993
Грыневіч Ганна Іванаўна, нарадзілася ў 1891. Выслана 17.4.1952. Вызвалена 1.9.1956. Рэабілітавана 5.7.1993
Дзямбінская Тэадора Іванаўна, нарадзілася ў 1920. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.2.1942. Рэабілітавана 24.10.1994
Пшаніца Шчай Марткавіч, нарадзіўся ў 1920. Высланы 20.6.1940. Рэабілітаваны 7.7.1994
Семянчук Іосіф Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1940. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 30.3.1956. Рэабілітаваны 30.7.1993
Семянчук Іосіф Рыгоравіч, нарадзіўся ў 1879. Высланы 18.4.1952. Рэабілітаваны 30.7.1993
Вёска Длугапаль
Пілюта Вікторыя Іосіфаўна, нарадзілася ў 1938. Выслана 18.4.1952. Рэабілітавана 15.9.1993
Пілюта Ганна Францаўна, нарадзілася ў 1890. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 15.9.1956. Рэабілітавана 15.9.1993
Пілюта Станіслаў Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 15.9.1956. Рэабілітаваны 15.9.1993
Вярэйкаўскі сельсавет
Вёска Вярэйкі
Зінкевіч Вера Станіславаўна, нарадзілася ў 1938. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 19.8.1993
Зінкевіч Ганна Станіславаўна, нарадзілася ў 1948. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 19.8.1993
Зінкевіч Ірына Станіславаўна, нарадзілася ў 1935. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 18.4.1956. Рэабілітавана 19.8.1993
Зінкевіч Крысціна Станіславаўна, нарадзілася ў 1936. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 18.4.1956. Рэабілітавана 19.8.1993
Зінкевіч Марыя Станіславаўна, нарадзілася ў 1902. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 19.8.1993
Зінкевіч Марыя Станіславаўна, нарадзілася ў 1944. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 19.8.1993
Зінкевіч Станіслаў Станіслававіч, нарадзіўся ў 1940. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 30.3.1956. Рэабілітаваны 19.8.1993
Вёска Гоцевічы
Кажецкая Вольга Міхайлаўна, нарадзілася ў 1884. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 27.8.1993
Карпыза Анатоль Лявонавіч, нарадзіўся ў 1931. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 30.3.1956. Рэабілітаваны 27.8.1993
Карпыза Вольга Мечыславаўна, нарадзілася ў 1888. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 27.8.1993
Карпыза Вячаслаў Лявонавіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 30.3.1956. Рэабілітаваны 27.8.1993
Карпыза Галіна Іванаўна, нарадзілася ў 1950. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 27.8.1993
Карпыза Іван Іванавіч, нарадзіўся ў 1948. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 30.3.1956. Рэабілітаваны 27.8.1993
Карпыза Іван Лявонавіч, нарадзіўся ў 1915. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 30.3.1956. Рэабілітаваны 27.8.1993
Карпыза Леанарда Восіпаўна, нарадзілася ў 1927. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 27.8.1993
Карпыза Лявон Іванавіч, нарадзіўся ў 1878. Высланы 4.5.1953. Вызвалены 30.3.1956. Рэабілітаваны 27.8.1993
Карпыза Рышард Лявонавіч, нарадзіўся ў 1940. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 30.3.1956. Рэабілітаваны 27.8.1993
Карпыза Францішка Лявонаўна, нарадзілася ў 1938. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 27.8.1993
Карпыза Ядвіга Іванаўна, нарадзілася ў 1952. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 27.8.1993
Пякарская Зіта Уладзіміраўна, нарадзілася ў 1943. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 27.8.1993
Пякарская Марыя Лявонаўна, нарадзілася ў 1921. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 30.3.1956. Рэабілітавана 27.8.1993
Вёска Дзевяткаўцы
Когель Алена Дзмітрыеўна, нарадзілася ў 1923. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.7.1945. Рэабілітавана 5.7.1995
Когель Анастасія Міхайлаўна, нарадзілася ў 1890. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.7.1945. Рэабілітавана 5.7.1995
Когель Анатоль Дзмітрыевіч, нарадзіўся ў 1933. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.7.1945. Рэабілітаваны 5.7.1995
Когель Дзмітрый Андрэевіч, нарадзіўся ў 1887. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.7.1945. Рэабілітаваны 5.7.1995
Когель Любоў Дзмітрыеўна, нарадзілася ў 1925. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.7.1945. Рэабілітавана 5.7.1995
Когель Мікалай Дзмітрыевіч, нарадзіўся ў 1929. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.7.1945. Рэабілітаваны 5.7.1995
Когель Міхаіл Дзмітрыевіч, нарадзіўся ў 1921. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.7.1945. Рэабілітаваны 5.7.1995
Когель Ніна Дзмітрыеўна, нарадзілася ў 1927. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.7.1945. Рэабілітавана 5.7.1995
Когель Сяргей Дзмітрыевіч, нарадзіўся ў 1931. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.7.1945. Рэабілітаваны 5.7.1995
Когель Саламея Іванаўна, нарадзілася ў 1867. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.7.1945. Рэабілітавана 5.7.1995
Вёска Жарна
Рышкель Алена Аляксееўна, нарадзілася ў 1925. Выслана 13.4.1940. Вызвалена 15.4.1946. Рэабілітавана 24.4.1993
Рышкель Аляксей Вікенцьевіч, нарадзіўся ў 1880. Высланы 13.4.1940. Вызвалены 15.4.1946. Рэабілітаваны 24.4.1993
Рышкель Іван Аляксеевіч, нарадзіўся ў 1927. Высланы 13.4.1940. Вызвалены 15.4.1946. Рэабілітаваны 24.4.1993
Рышкель Марыя Аляксандраўна, нарадзілася ў 1924. Выслана 13.4.1940. Вызвалена 15.4.1946. Рэабілітавана 24.4.1993
Рышкель Усціння Марцінаўна, нарадзілася ў 1890. Выслана 13.4.1940. Вызвалена 15.4.1946. Рэабілітавана 24.4.1993
Сухоцкая Антаніна Міхайлаўна, нарадзілася ў 1920. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.7.1945. Рэабілітавана 31.10.1991
Сухоцкі Іван Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1916. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.7.1945. Рэабілітаваны 31.10.1991
Сухоцкі Міхаіл Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1900. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 31.10.1991
Сухоцкі Міхаіл Феліксавіч, нарадзіўся ў 1881. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 31.10.1991
Сухоцкі Станіслаў Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1924. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.7.1945. Рэабілітаваны 31.10.1991
Шідлоўская Лізавета, нарадзілася ў 1899. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 11.7.1996.
Шідлоўская Люцына Уладзіміраўна, нарадзілася ў 1931. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.5.1946. Рэабілітавана 25.11.1996
Шідлоўская Тэрэза Уладзіміраўна, нарадзілася ў 1929. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.5.1946. Рэабілітавана 25.11.1996
Шідлоўскі Славамір Уладзіміравіч, нарадзіўся ў 1938. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 25.11.1996
Шідлоўскі Уладзімір Францавіч, нарадзіўся ў 1898. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 11.7.1996
Шідлоўскі Часлаў Уладзіміравіч, нарадзіўся ў 1936. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 25.11.1996.
Вёска Залучаны
Ясюкевіч Антаніна Пятроўна, нарадзілася ў 1950. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 11.2.1957. Рэабілітавана 30.7.1993
Ясюкевіч Вольга Іванаўна, нарадзілася ў 1912. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 11.2.1957. Рэабілітавана 20.9.1974
Ясюкевіч Ганна Пятроўна, нарадзілася ў 1940. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 11.2.1957. Рэабілітавана 30.7.1993
Ясюкевіч Пётр Антонавіч, нарадзіўся ў 1912. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 11.2.1957. Рэабілітаваны 20.9.1974
Вёска Зубаўшчына
Аліскевіч-Чабёл Яніна Ізідораўна, нарадзілася ў 1917. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 1.9.1956. Рэабілітавана 30.4.1993
Чабёлка Анатоль Вікенцьевіч, нарадзіўся ў 1929. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 1.9.1956. Рэабілітаваны 30.4.1993
Чабёлка Вікенцій Восіпавіч, нарадзіўся ў 1880. Высланы 1.7.1954. Вызвалены 3.8.1956. Рэабілітаваны 30.4.1993
Чабёлка Восіп Вікенцьевіч, нарадзіўся ў 1922. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 1.9.1956. Рэабілітаваны 30.4.1993
Чабёлка Пелагея Восіпаўна, нарадзілася ў 1887. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 1.9.1956. Рэабілітавана 30.4.1993
Вёска Кувекі
Аўгусціновіч Вікторыя Яўхімаўна, нарадзілася ў 1900. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 1.7.1955. Рэабілітавана 30.11.1992
Аўгусціновіч Іосіф Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1910. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 1.7.1955. Рэабілітаваны 30.11.1992
Аўгусціновіч Леакадзія Іосіфаўна, нарадзілася ў 1940. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 1.7.1955. Рэабілітавана 30.11.1992
Вёска Жынаўцы
Болдак Вацлаў Тадэвушавіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 18.4.1956. Рэабілітаваны 9.8.1993
Болдак Іван Тадэвушавіч, нарадзіўся ў 1943. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 18.4.1956. Рэабілітаваны 9.8.1993
Болдак Казімір Тадэвушавіч, нарадзіўся ў 1934. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 18.4.1956. Рэабілітаваны 9.8.1993
Болдак Софія Нікадзімаўна, нарадзілася ў 1906. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 18.4.1956. Рэабілітавана 9.8.1993
Болдак Франц Тадэвушавіч, нарадзіўся ў 1936. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 18.4.1956. Рэабілітаваны 9.8.1993
Болдак Эдвард Тадэвушавіч, нарадзіўся ў 1937. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 18.4.1956. Рэабілітаваны 9.8.1993
Болдак Яніна Тадэвушаўна, нарадзілася ў 1940. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 18.4.1956. Рэабілітавана 9.8.1993
Вёска Сядейкі
Руднік Антон Пятровіч, нарадзіўся ў 1902. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 13.2.1957. Рэабілітаваны 6.8.1993
Руднік Антаніна Антонаўна, нарадзілася ў 1949. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 13.2.1957. Рэабілітавана 6.8.1993
Руднік Марыя Антонаўна, нарадзілася ў 1947. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 13.8.1957. Рэабілітавана 6.8.1993
Руднік Серафіма Васільеўна, нарадзілася ў 1914. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 13.2.1957. Рэабілітавана 6.8.1993
Вёска Чырвоны Груд
Каліноўская Надзея Іванаўна, нарадзілася ў 1889. Выслана 17.4.1952. Вызвалена 6.3.1955. Рэабілітавана 27.8.1993
Вёска Шніпава
Нядвецкая Ганна Пятроўна, нарадзілася ў 1942. Рэабілітавана 10.9.1993
Нядвецкая Софія Іосіфаўна, нарадзілася ў 1902. Рэабілітавана 10.9.1993
Нядвецкі Пётр Вайцехавіч, нарадзіўся ў 1893. Вызвалены 30.3.1956. Рэабілітаваны 10.9.1993
Гнезнаўскі сельсавет
Вёска Андрэевічы
Лозьная Альфрэда Міхайлаўна, нарадзілася ў 1927. Выслана 21.6.1941. Вызвалена 15.5.1945. Рэабілітавана 30.8.1993
Лозьная Іоанна Міхайлаўна, нарадзілася ў 1916. Выслана 21.6.1941. Вызвалена 15.5.1945. Рэабілітавана 30.8.1993
Лозьная Крысціна Міхайлаўна, нарадзілася ў 1933. Выслана 21.6.1941. Вызвалена 15.5.1945. Рэабілітавана 30.8.1993
Лозьная Станіслава Андрэеўна, нарадзілася ў 1894. Выслана 21.6.1941. Вызвалена 15.5.1945. Рэабілітавана 30.8.1993
Лозьная Тэрэза Міхайлаўна, нарадзілася ў 1931. Выслана 21.6.1941. Вызвалена 15.5.1945. Рэабілітавана 30.8.1993
Лозьная Эльжбета Міхайлаўна, нарадзілася ў 1935. Выслана 21.6.1941. Вызвалена 15.5.1945. Рэабілітавана 30.8.1993
Лозьная Эмілія Міхайлаўна, нарадзілася ў 1926. Выслана 21.6.1941. Вызвалена 15.5.1945. Рэабілітавана 30.8.1993
Лозьны Зіновій Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1922. Высланы 21.6.1941. Вызвалены 15.5.1945. Рэабілітаваны 30.8.1993
Лозьны Ірэнеуш Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1920. Высланы 21.6.1941. Вызвалены 15.5.1945. Рэабілітаваны 30.8.1993
Лозьны Мар’ян Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1923. Высланы 21.6.1941. Вызвалены 15.5.1945. Рэабілітаваны 30.8.1993
Лозьны Міхаіл Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1889. Высланы 21.6.1941. Вызвалены 15.5.1945. Рэабілітаваны 30.8.1993
Вёска Гнезна
Садоўская Марыя Іосіфаўна, нарадзілася ў 1931. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 16.8.1956. Рэабілітавана 15.9.1993
Садоўская Міхаліна Андрэеўна, нарадзілася ў 1888. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 16.8.1956. Рэабілітавана 15.9.1993
Садоўскі Іосіф Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1873. Высланы 18.4.1952. Рэабілітаваны 15.9.1993
Вёска Мсцібава
Бальцер Ганна Фамінічна, нарадзілася ў 1891г. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 22.8.1995
Бальцер Феліцыя Мечыславаўна, нарадзілася ў 1913. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 22.8.1995
Бальцер Часлаў Мечыслававіч, нарадзіўся ў 1912. Высланы 13.4.1940. Рэабілітаваны 22.8.1995
Вінцер Марыя Абрамаўна, нарадзілася ў 1922. Выслана 13.9.1940. Вызвалена 31.8.1941. Рэабілітавана 12.4.1994
Зайдерман Мордух Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1911. Высланы 18.6.1941. Рэабілітаваны 20.7.1995
Лянтман Хіль Іцкавіч, нарадзіўся ў 1909. Высланы 25.10.1940. Вызвалены 26.8.1941. Рэабілітаваны 20.3.1995
Паперман Шлем Фішелевіч, нарадзіўся ў 1910. Высланы 16.6.1940. Вызвалены 1.9.1941. Рэабілітаваны 7.7.1994
Смех Марыя Янаўна, нарадзілася ў 1896. Выслана 18.6.1940. Вызвалена 2.9.1941. Рэабілітавана 20.6.1995
Вёска Шемятоўка
Нядельская Софія Францаўна, нарадзілася ў 1915. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 14.2.1946. Рэабілітавана 2.11.1994
Салапа Вікторыя Францаўна, нарадзілася ў 1894. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 14.2.1946. Рэабілітавана 2.11.1994
Салапа Леакадзія Францаўна, нарадзілася ў 1922. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 14.2.1946. Рэабілітавана 2.11.1994
Салапа Франц Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1891. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 14.2.1946. Рэабілітавана 2.11.1994
Ізабелінскі сельсавет
Вёска Драгічаны
Меляшкевіч Данііл Якаўлевіч, нарадзіўся ў 1909. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 18.4.1956. Рэабілітаваны 16.6.1993
Меляшкевіч Іван Даніілавіч, нарадзіўся ў 1938. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 18.4.1956. Рэабілітаваны 16.6.1993
Меляшкевіч Юлія Іванаўна, нарадзілася ў 1905. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 18.4.1956. Рэабілітавана 16.6.1993
Вёска Ізабелін
Балондзь Багдан Людаміравіч, нарадзіўся ў 1929. Высланы 25.4.1952. Вызвалены 3.8.1956. Рэабілітаваны 11.2.1993
Балондзь Генрыета Данілаўна, нарадзілася ў 1907. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 3.8.1956. Рэабілітавана 11.2.1993
Балондзь Софія Людаміраўна, нарадзілася ў 1938. Выслана 17.4.1952. Вызвалена 3.8.1956. Рэабілітавана 11.2.1993
Галамбіеўская Анастасія Іванаўна, нарадзілася ў 1903. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 8.8.1956. Рэабілітавана 12.8.1993
Галамбіеўская Ева Станіславаўна, нарадзілася ў 1930. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 8.8.1956. Рэабілітавана 12.8.1993
Галамбіеўскі Валянцін Станіслававіч, нарадзіўся ў 1928. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 8.8.1956. Рэабілітаваны 12.8.1993
Галамбіеўскі Станіслаў Валянцінавіч, нарадзіўся ў 1890. Высланы 14.5.1953. Вызвалены 8.8.1956. Рэабілітаваны 4.6.1996
Навасад Людміла Рыгораўна, нарадзілася ў 1888. Выслана 19.3.1956. Рэабілітавана 10.9.1993
Навасад Павел Пятровіч, нарадзіўся ў 1880. Выслана 19.3.1956. Рэабілітаваны 10.9.1993
Вёска Мацвееўцы
Герцег Маркус Саулавіч, нарадзіўся ў 1893. Высланы 18.9.1940. Вызвалены 1.9.1941. Рэабілітаваны 7.7.1994
Вёска Трунцы
Лешка Аляксандр, нарадзіўся ў 1911. Высланы 13.4.1940. Рэабілітаваны 28.8.1996
Лешка Таццяна, нарадзілася ў 1917. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 28.8.1996
Лешка Францішка, нарадзілася ў 1920. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 28.8.1996
Лешка Яўгенія, нарадзілася ў 1914. Выслана 13.4.1940. Рэабілітавана 28.8.1996
Вёска Улезлы
Прохар Георгій Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1907. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 30.4.1956. Рэабілітаваны 3.6.1993
Прохар Марыя Георгіеўна, нарадзілася ў 1938. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 30.4.1956. Рэабілітавана 3.6.1993
Прохар Праскоўя Міхайлаўна, нарадзілася ў 1917. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 30.4.1956. Рэабілітавана 3.6.1993
Краснасельскі пассавет
Вёска Карпаўцы
Севярын Мікалай Юльянавіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 01.4.1951. Вызвалены 20.7.1957. Рэабілітаваны 18.4.1962
Севярын Юльян Рыгоравіч, нарадзіўся ў 1900. Высланы 01.4.1951. Вызвалены 20.7.1957. Реабілітаваны 18.4.1962
Северына Анастасія Ігнацьеўна, нарадзілася ў 1903. Выслана 01.4.1951. Вызвалена 20.7.1957. Рэабілітавана 18.4.1962
Северына Валянціна Юльянаўна, нарадзілася ў 1933. Выслана 01.4.1951. Вызвалена 20.7.1957. Рэабілітавана 18.4.1962
Северына Зінаіда Юльянаўна, нарадзілася ў 1937. Выслана 01.4.1951. Вызвалена 20.7.1957. Рэабілітавана 9.6.1992
Вёска Мінеўшчына
Бурачэўская Алена Станіславаўна, нарадзілася ў 1932. Выслана 1.4.1951. Рэабілітавана 6.8.1993
Бурачэўская Любоў Іванаўна, нарадзілася ў 1904. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 21.10.1956. Рэабілітавана 6.8.1993
Бурачэўскі Станіслаў Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1904. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 21.10.1956. Рэабілітаваны 6.8.1993
Бурачэўскі Часлаў Станіслававіч, нарадзіўся ў 1932. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 21.10.1956. Рэабілітаваны 6.8.1993
Шлык Софія Іванаўна, нарадзілася ў 1883. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 19.10.1956. Рэабілітавана 19.10.1956
Вёска Навасёлкі
Гроцкая Генуэфа Казіміраўна, нарадзілася ў 1938. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 24.9.1956. Рэабілітавана 16.8.1993
Гроцкая Камілія Сямёнаўна, нарадзілася ў 1894. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 24.9.1956. Рэабілітавана 16.8.1993
Гроцкая Софія Казіміраўна, нарадзілася ў 1946. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 24.9.1956. Рэабілітавана 16.8.1993
Гроцкая Тэрэза Казіміраўна, нарадзілася ў 1939. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 24.9.1956. Рэабілітавана 16.8.1993
Гроцкая Ядвіга Казіміраўна, нарадзілася ў 1936. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 24.9.1956. Рэабілітавана 16.8.1993
Стасевіч Ян Дамінікавіч, нарадзіўся ў 1881. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 15.6.1946. Рэабілітаваны 4.7.1994
Вёска Пагараны
Глебік Міхаліна Юзэфаўна, нарадзілася ў 1905. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 9.10.1995
Глебік Павел Юзэфавіч, нарадзіўся ў 1901. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 9.10.1995
Глебік Францішак Паўлавіч, нарадзіўся ў 1901. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 9.10.1995
Урублеўская Амелія Восіпаўна, нарадзілася ў 1905. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 11.10.1995
Урублеўская Марыя Восіпаўна, нарадзілася ў 1906. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 11.10.1995
Урублеўская Марыя Ігнатаўна, нарадзілася ў 1869. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 11.10.1995
Урублеўскі Ігнат Вікенцьевіч, нарадзіўся ў 1869. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 11.10.1995
Урублеўскі Іосіф Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1898. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 11.10.1995
Урублеўскі Канстанцін Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1906. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 11.10.1995
Падароскі сельсавет
Вёска Дуброўнікі
Рында Зігмунд Эдвардавіч, нарадзіўся ў 1908. Высланы 1.4.1951. Рэабілітаваны 26.6.1974
Рында Рэгіна Паўлаўна, нарадзілася ў 1912. Выслана 1.4.1951. Рэабілітавана 26.6.1974
Рында Тэрэза Зігмундаўна, нарадзілася ў 1937. Выслана 1.4.1951. Рэабілітавана 6.8.1993
Вёска Краскі
Мадзейская Генуэфа Станіславаўна, выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 10.4.1992
Мадзейская Софія Францаўна, нарадзілася ў 1907. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.12.1944. Рэабілітавана 10.4.1992
Мадзейскі Станіслаў Матэушевіч, нарадзіўся ў 1889. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 10.4.1992
Мадзейскі Станіслаў Станіслававіч, высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.12.1944. Рэабілітаваны 10.4.1992
Мадзейскі Тадэвуш Станіслававіч, высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 10.4.1992
Мадзейскі Уладзіслаў Станіслававіч, высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 10.4.1992
Мадзейскі Ян Станіслававіч, высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.12.1944. Рэабілітаваны 10.4.1992
Янец Валянцін Лукашавіч, нарадзіўся ў 1874. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 26.12.1995
Янец Вераніка Валянцінаўна, нарадзілася ў 1917. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 26.12.1995
Вёска Падароск
Байкоўскі Лявон Мечыслававіч, нарадзіўся ў 1921. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 22.8.1995
Байкоўскі Мечыслаў Адольфавіч, нарадзіўся ў 1896. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 22.8.1995
Байкоўскі Станіслаў Мечыслававіч, нарадзіўся ў 1924. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 22.8.1995
Лукашэвіч Леанід Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1930. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.7.1946. Рэабілітаваны 26.10.1993
Лукашэвіч Пелагея Міхайлаўна, нарадзілася ў 1900. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 1.7.1946. Рэабілітавана 26.10.1993
Лукашэвіч Уладзімір Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1933. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 1.7.1946. Рэабілітаваны 26.10.1993
Лях Зінаіда Сямёнаўна, нарадзілася ў 1928. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 6.11.1996
Лях Канстанцін Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1920. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 6.11.1996
Лях Лідзія Сямёнаўна, нарадзілася ў 1919. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 6.11.1996
Лях Пётр Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1930. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 6.11.1996
Лях Софія Фёдараўна, нарадзілася ў 1891. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 6.11.1996
Лях Сямён Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1893. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 6.11.1996
Лях Уладзімір Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1925. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 6.11.1996
Роскі пассавет
Вёска Андрушы
Болдак Антаніна Сцяпанаўна, нарадзілася ў 1910. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 4.12.1955. Рэабілітавана 30.6.1993
Болдак Іван Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1934. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 4.12.1955. Рэабілітаваны 30.6.1993
Болдак Іосіф Паўлавіч, нарадзіўся ў 1906. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 4.12.1955. Рэабілітаваны 21.6.1974
Вёска Баблова
Ліцвін Антон Вікенцьевіч, нарадзіўся ў 1891. Высланы 15.11.1955. Вызвалены 14.12.1965. Рэабілітаваны 8.4.1994
Ліцвін Валянціна Антонаўна, нарадзілася ў 1927. Выслана 2.4.1951. Рэабілітавана 20.7.1993
Ліцвін Ганна Васільеўна, нарадзілася ў 1891. Выслана 1.4.1951. Рэабілітавана 5.1993
Ліцвін Ганна Міхайлаўна, нарадзілася ў 1927. Выслана 1.4.1951. Рэабілітавана 5.1993
Ліцвін Мікалай Антонавіч, нарадзіўся ў 1930. Высланы 15.5.1953. Вызвалены 14.12.1965. Рэабілітаваны 8.4.1994
Ліцвін Софія Антонаўна, нарадзілася ў 1929. Выслана 2.4.1951. Рэабілітавана 20.7.1993
Ліцвін Уладзімір Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1929. Высланы 1.4.1951. Рэабілітаваны 5.1993
Яновіч Алена Антонаўна, нарадзілася ў 1906. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 1.9.1956. Рэабілітавана 25.9.1993
Яновіч Вацлаў Пятровіч, нарадзіўся ў 1941. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 1.9.1956. Рэабілітаваны 25.9.1993
Яновіч Галіна Пятроўна, нарадзілася ў 1951. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 1.9.1956. Рэабілітавана 25.9.1993
Яновіч Лявон Пятровіч, нарадзіўся ў 1937. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 1.9.1956. Рэабілітавана 25.9.1993
Яновіч Пётр Казіміравіч, нарадзіўся ў 1893. Высланы 23.4.1953. Вызвалены 1.9.1956. Рэабілітаваны 25.9.1993
Вёска Дубаўцы
Сямак Алена Іосіфаўна, нарадзілася ў 1934. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 10.4.1846. Рэабілітавана 18.11.1994
Сямак Іосіф Антонавіч, нарадзіўся ў 1889. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 10.4.1946. Рэабілітаваны 11.4.1994
Сямак Марыя Іосіфаўна, нарадзілася ў 1930. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 10.4.1946. Рэабілітавана 18.1.1995
Сямак Пётр Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1938. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 10.4.1946. Рэабілітаваны 18.11.1994
Сямак Тадэвуш Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1933. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 10.4.1946. Рэабілітаваны 18.11.1994
Сямак Эмілія Іосіфаўна, нарадзілася ў 1894. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 10.4.1946. Рэабілітавана 11.4.1994
Сямак Юзэфа Іосіфаўна, нарадзілася ў 1931. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 10.4.1946. Рэабілітавана 18.11.1994
Сямак Ян Іосіфавіч, высланы 10.2.1940. Вызвалены ў 1942. Рэабілітаваны 18.1.1995
Вёска Дыхнавічы
Жаваранак Аляксандр Андрэевіч, нарадзіўся ў 1803. Высланы 7.4.1952. Вызвалены 30.8.1958. Рэабілітаваны 15.6.1993
Жаваранак Вера Аляксандраўна, нарадзілася ў 1934. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 30.8.1958. Рэабілітавана 28.12.1973
Жаваранак Клаўдзія Аляксандраўна, нарадзілася ў 1939. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 30.8.1958. Рэабілітавана 15.6.1993
Жаваранак Лідзія Аляксандраўна, нарадзілася ў 1937. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 30.8.1958. Рэабілітавана 15.6.1993
Жаваранак Надзея Мікалаеўна, нарадзілася ў 1903. Выслана 1.4.1951. Рэабілітавана 25.12.1973
Жаваранак Яўген Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 30.8.1958. Реабілітаваны 28.12.1973
Халамай Вольга Сямёнаўна, нарадзілася ў 1916. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 12.12.1945. Рэабілітавана 17.11.1992
Халамай Ганна Канстанцінаўна, нарадзілася ў 1901. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 12.12.1945. Рэабілітавана 17.11.1992
Халамай Іван Канстанцінавіч, нарадзіўся ў 1904. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 27.11.1945. Рэабілітаваны 17.11.1992
Халамай Марыя Іванаўна, нарадзілася ў 1929. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 12.12.1945. Рэабілітавана 17.11.1992
Халамай Софія Іванаўна, нарадзілася ў 1930. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 12.12.1945. Рэабілітавана 17.11.1992
Халамай Улвадзімір Іванавіч, нарадзіўся ў 1933. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 12.12.1945. Рэабілітаваны 17.11.1992
Вёска Зарачаны
Амброшка Алена Уладзіміраўна, нарадзілася ў 1936. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 1.9.1956. Рэабілітавана 28.9.1993
Амброшка Вольга Іванаўна, нарадзілася ў 1908. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 1.9.1956. Рэабілітавана 28.9.1993
Амброшка Галіна Уладзіміраўна, нарадзілася ў 1942. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 1.9.1956. Рэабілітавана 28.9.1993
Амброшка Людміла Уладзіміраўна, нарадзілася ў 1950. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 1.9.1956. Рэабілітавана 28.9.1993
Амброшка Марыя Антонаўна, нарадзілася ў 1881. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 18.4.1953. Рэабілітавана 28.9.1993
Амброшка Марыя Уладзіміраўна, нарадзілася ў 1946. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 1.9.1956. Рэабілітавана 28.9.1993
Амброшка Уладзімір Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1907. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 1.9.1956. Рэабілітаваны 28.9.1993
Вёска Лазы
Круглік Восіп Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1900. Высланы 25.2.1955. Вызвалены 9.3.1956. Рэабілітаваны 30.9.1993
Лазоўскі Мікалай Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1934. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 16.6.1958. Рэабілітаваны 26.1.1958
Вёска Новікі
Ролік Алена Мікалаеўна, нарадзілася ў 1905. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 3.7.1957. Рэабілітавана 31.5.1973
Ролік Зінаіда Сцяпанаўна, нарадзілася ў 1937. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 3.7.1957. Рэабілітавана 15.6.1993
Ролік Ірына Сцяпанаўна, нарадзілася ў 1933. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 3.7.1957. Рэабілітавана 21.5.1973
Ролік Леанарда Сцяпанаўна, нарадзілася ў 1948. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 3.7.1957. Рэабілітавана 15.6.1993
Ролік Сцяпан Вікенцьевіч, нарадзіўся ў 1906. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 3.7.1957. Рэабілітаваны 31.5.1973
Гарадскі пасёлак Рось
Аскірка Канстанцін Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1902. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 27.5.1957. Рэабілітаваны 30.9.1975
Аскірка Марыя Сільвестраўна, нарадзілася ў 1908. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 27.5.1957. Рэабілітавана 30.9.1975
Аскірка Міхаіл Канстанцінавіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 27.5.1957. Рэабілітаваны 30.9.1975
Аскірка Ніна Констанцінаўна, нарадзілася ў 1948. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 27.5.1957. Рэабілітавана 12.6.1992
Вербель Віталь Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1889. Высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 31.8.1995
Вербель Зося Вітальеўна, выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 31.8.1995
Вербель Софія Браніславаўна, нарадзілася ў 1889. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 31.8.1995
Мілецкая Софія Вікенцьеўна, нарадзілася ў 1908. Выслана 1.4.1951. Рэабілітавана 6.8.1993
Мілецкі Антон Станіслававіч, нарадзіўся ў 1940. Высланы 1.4.1951. Рэабілітаваны 6.8.1993
Мілецкі Іосіф Станіслававіч, нарадзіўся ў 1937. Высланы 1.4.1951. Рэабілітаваны 6.8.1993
Мілецкі Станіслаў Адольфавіч, нарадзіўся ў 1907. Высланы 1.4.1951. Рэабілітаваны 6.8.1993
Трафімовіч Матрона Пятроўна, нарадзілася ў 1870. Выслана 1.4.1951. Рэабілітавана 30.9.1975
Вёска Скрыбава
Кірко Ганна Вікенцьеўна, нарадзілася ў 1921. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 12.1.1956. Рэабілітавана 9.12.1955
Кірко Іван Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1914. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 12.1.1956. Рэабілітаваны 12.1.1956
Кірко Ірына Іванаўна, нарадзілася ў 1940. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 12.1.1956. Рэабілітавана 9.12.1955
Вёска Шайкі
Лавік Андрэй Вікенцьевіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 17.5.1957. Рэабілітаваны 4.11.1969
Лавік Вікенцій Іванавіч, нарадзіўся ў 1897. Высланы 13.6.1956. Вызвалены 29.10.1957. Рэабілітаваны 20.11.1993
Лавік Іван Вікенцьевіч, нарадзіўся ў 1938. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 17.05.1957. Рэабілітаваны 20.11.1993
Лавік Надзея Мікалаеўна, нарадзілася ў 1898. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 17.05.1957. Рэабілітавана 4.11.1969
Лавік Франц Вікенцьевіч, нарадзіўся ў 1940. Высланы 1.4.1941. Вызвалены 17.05.1957. Рэабілітаваны 20.11.1993
Рэплеўскі сельсавет
Вёска Бурнева
Хлявінская Варвара Восіпаўна, нарадзілася ў 1932. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 3.8.1956. Рэабілітавана 16.9.1993
Хлявінская Юдзіта Восіпаўна, нарадзілася ў 1942. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 3.8.1956. Рэабілітавана 16.9.1993
Хлявінскі Антон Восіпавіч, нарадзіўся ў 1944. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 3.8.1956. Рэабілітаваны 16.9.1993
Хлявінскі Вікенцій Восіпавіч, нарадзіўся ў 1937. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 3.8.1956. Рэабілітаваны 16.9.1993
Эйсмант Антаніна Карлаўна, нарадзілася ў 1932. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 8.8.1956. Рэабілітавана 30.9.1993
Эйсмант Восіп Карлавіч, нарадзіўся ў 1934. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 8.8.1956. Рэабілітаваны 30.9.1993
Эйсмант Карл Карлавіч, нарадзіўся ў 1938. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 8.8.1956. Рэабілітаваны 30.9.1993
Эйсмант Карл Францавіч, нарадзіўся ў 1882. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 8.8.1956. Рэабілітаваны 30.9.1993
Эйсмант Марыя Восіпаўна, нарадзілася ў 1900. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 8.8.1956. Рэабілітавана 30.9.1993
Эйсмант Марыя Карлаўна, нарадзілася ў 1936. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 8.8.1956. Рэабілітавана 30.9.1993
Эйсмант Тэрэза Карлаўна, нарадзілася ў 1942. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 8.8.1956. Рэабілітавана 30.9.1993
Эйсмант Франц Карлавіч, нарадзіўся ў 1926. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 8.8.1956. Рэабілітаваны 30.9.1993
Вёска Мештуны
Бергель Аляксандр Іванавіч, нарадзіўся ў 1905. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 11.2.1957. Рэабілітаваны 16.8.1974
Бергель Васіль Іванавіч, нарадзіўся ў 1910. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 5.9.1955. Рэабілітаваны 5.9.1955
Бергель Матрона Лук’янаўна, нарадзілася ў 1876. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 5.9.1955. Рэабілітавана 5.9.1955
Вёска Навасады
Куратчык Альбіна Уладзіславаўна, нарадзілася ў 1934. Выслана 24.11.1951. Рэабілітавана 15.6.1993
Куратчык Генрых Уладзіслававіч, нарадзіўся ў 1936. Высланы 24.11.1951. Рэабілітаваны 15.6.1993
Куратчык Іван Уладзіслававіч, нарадзіўся ў 1906. Высланы 24.11.1951. Рэабілітаваны 25.7.1975
Куратчык Іван Уладзіслававіч, нарадзіўся ў 1938. Высланы 24.11.1951. Рэабілітаваны 15.6.1993
Куратчык Юзэфа Вікенцьеўна, нарадзілася ў 1896. Выслана 24.11.1951. Рэабілітавана 25.7.1975
Навасад Зінаіда Уладзіміраўна, нарадзілася ў 1933. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 16.8.1946. Рэабілітавана 15.12.1992
Навасад Людміла Уладзіміраўна, нарадзілася ў 1929. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 16.8.1946. Рэабілітавана 15.12.1992
Навасад Міхаіл Уладзіміравіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 16.8.1946. Рэабілітаваны 15.12.1992
Навасад Наталля Іванаўна, нарадзілася ў 1901. Выслана 10.2.1940. Вызвалена 16.8.1946. Рэабілітавана 15.12.1992
Навасад Уладзімір Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1900. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 16.8.1946. Рэабілітаваны 15.12.1992
Навасад Фёдар Уладзіміравіч, нарадзіўся ў 1920. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 16.8.1946. Рэабілітаваны 15.12.1992
Вёска Навасёлкі
Федаровіч Алена Янаўна, выслана 10.2.1940. Вызвалена 15.6.1946. Рэабілітавана 4.7.1994
Федаровіч Багдан Янавіч, нарадзіўся ў 1932. Высланы 10.2.1940. Вызвалены 15.6.1946. Рэабілітаваны 4.7.1994
Федаровіч Лешак Янавіч, высланы 10.2.1940. Рэабілітаваны 4.7.1994
Вёска Манафееўцы
Жук Войцех Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1900. Высланы 1.4.1951. Рэабілітаваны 23.7.1993
Жук Магдалена Казіміраўна, нарадзілася ў 1895. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 7.10.1955. Рэабілітавана 7.10.1955
Вёска Сугакі
Каласоўская Ганна Мацвееўна, нарадзілася ў 1884. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 8.2.1956. Рэабілітавана 26.8.1993
Каласоўскі Аляксандр Мікалаевіч, нарадзіўся ў 1880. Высланы 17.4.1952. Вызвалены 8.2.1956. Рэабілітаваны 26.8.1993
Субацкі сельсавет
Вёска Астроўчыцы
Жукоўская Эмілія Бернардаўна, нарадзілася ў 1867. Выслана 10.2.1940. Рэабілітавана 12.2.1996
Стасевіч Адольф Антонавіч, нарадзіўся ў 1930. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 24.7.1956. Рэабілітаваны 24.11.1993
Стасевіч Антон Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1884. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 24.7.1956. Рэабілітаваны 24.11.1993
Стасевіч Гелена Антонаўна, нарадзілася ў 1927. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 24.7.1956. Рэабілітавана 24.11.1993
Стасевіч Іосіф Антонавіч, нарадзіўся ў 1939. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 24.7.1956. Рэабілітаваны 24.11.1993
Стасевіч Марыя Адамаўна, нарадзілася ў 1891. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 24.7.1956. Рэабілітавана 24.11.1993
Стасевіч Мечыслаў Антонавіч, нарадзіўся ў 1934. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 24.7.1956. Рэабілітаваны 24.11.1993
Стасевіч Ромуальд Антонавіч, нарадзіўся ў 1930. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 20.4.1956. Рэабілітаваны 24.11.1993
Вёска Вішнявічы
Мурончык Вацлаў Восіпавіч, нарадзіўся ў 1885. Высланы 15.4.1952. Вызвалены 30.7.1956. Рэабілітаваны 10.9.1993
Мурончык Яніна Восіпаўна, нарадзілася ў 1918. Выслана 15.4.1952. Вызвалена 30.7.1956. Рэабілітавана 10.9.1993
Вёска Калантаі
Хоміч Антон Самуілавіч, нарадзіўся ў 1900. Высланы 1.04.1951. Вызвалены 1.7.1955. Рэабілітаваны 21.5.1955
Хоміч Марыя Антонаўна, нарадзілася ў 1937. Выслана 1.04.1951. Вызвалена 1.7.1955. Рэабілітавана 21.5.1955
Хоміч Яўген Антонавіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 1.04.1951. Вызвалены 1.7.1955. Рэабілітаваны 21.5.1955
Вёска Косіна
Палтарак Алена Станіславаўна, нарадзілася ў 1947. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 3.8.1956. Рэабілітавана 15.9.1993
Палтарак Вацлаў Станіслававіч, нарадзіўся ў 1944. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 3.8.1956. Рэабілітаваны 15.9.1993
Палтарак Генуэфа Іосіфаўна, нарадзілася ў 1880. Выслана 18.4.1952. Рэабілітавана 15.9.1993
Палтарак Рэгіна Фадзееўна, нарадзілася ў 1912. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 3.8.1956. Рэабілітавана 15.9.1993
Палтарак Станіслаў Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1902. Вызвалены 3.8.1956. Рэабілітаваны 15.9.1993
Палтарак Ядзвіга Станіславаўна, нарадзілася ў 1946. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 3.8.1956. Рэабілітавана 15.9.1993
Вёска Лічыцы
Апановіч Іван Філіпавіч, нарадзіўся ў 1922. Высланы 13.4.1940. Вызвалены 15.7.1946. Рэабілітаваны 6.7.1993
Апановіч Марыя Паўлаўна, нарадзілася ў 1882. Выслана 13.4.1940. Вызвалена 15.7.1946. Рэабілітавана 6.7.1993
Апановіч Надзея Філіпаўна, нарадзілася ў 1921. Выслана 13.4.1940. Вызвалена 15.7.1946. Рэабілітавана 6.7.1993
Апановіч Філіп Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1880. Высланы 13.4.1940. Вызвалены 15.7.1946. Рэабілітаваны 6.7.1993
Шылавіцкі сельсавет
Вёска Бігені
Пашкоўская Марыя Міхайлаўна, нарадзілася ў 1880. Выслана 22.4.1952. Вызвалена 15.9.1956. Рэабілітавана 15.9.1993
Пашкоўскі Восіп Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1930. Высланы 22.4.1952. Вызвалены 15.9.1956. Рэабілітаваны 15.9.1993
Пашкоўскі Станіслаў Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1907. Высланы 22.4.1952. Вызвалены 15.9.1956. Рэабілітаваны 15.9.1993
Вёска Кукалкі
Палтарак Іван Іванавіч, нарадзіўся ў 1878. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 31.5.1955. Рэабілітаваны 14.9.1993
Палтарак Іван Людзвігавіч, нарадзіўся ў 1917. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 8.8.1956. Рэабілітаваны 14.9.1993
Палтарак Казімір Людзігавіч, нарадзіўся ў 1914. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 15.9.1956. Рэабілітаваны 14.9.1993
Палтарак Казіміра Людвігаўна, нарадзілася ў 1932. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 15.9.1956. Рэабілітавана 14.9.1993
Палтарак Марыя Міхайлаўна, нарадзілася ў 1926. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 8.8.1956. Рэабілітавана 14.9.1993
Палтарак Цеафілія Іванаўна, нарадзілася ў 1879. Выслана 22.4.1952. Вызвалена 15.9.1956. Рэабілітавана 14.9.1993
Палтарак Яніна Іванаўна, нарадзілася ў 1950. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 8.8.1956. Рэабілітавана 14.9.1993
Вёска Раднікі
Данько Алена Дзмітрыеўна, нарадзілася ў 1942. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 26.7.1963. Рэабілітавана 10.11.1993
Данько Вера Антонаўна, нарадзілася ў 1899. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 26.7.1963. Рэабілітавана 26.7.1963
Данько Дзмітрый Ігнатавіч, нарадзіўся ў 1888. Высланы 10.12.1955. Вызвалены 13.7.1963. Рэабілітаваны 13.7.1963
Данько Любоў Дзмітрыеўна, нарадзілася ў 1928. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 15.9.1956. Рэабілітавана 26.7.1963
Ігнацік Антаніна Сцяпанаўна, нарадзілася ў 1929. Выслана 1.4.1951. Рэабілітавана 29.11.1963
Ігнацік Марыя Іванаўна, нарадзілася ў 1890. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 1.1.1964. Рэабілітавана 29.11.1963
Ігнацік Міхаіл Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1924. Высланы 13.2.1956. Вызвалены 22.10.1964. Рэабілітаваны 10.11.1993
Ігнацік Пётр Сцяпанавіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 28.1.1957. Рэабілітаваны 29.11.1963
Ігнацік Раіса Сцяпанаўна, нарадзілася ў 1932. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 1.1.1964. Рэабілітавана 29.11.1963
Ігнацік Сцяпан Сямёнавіч, нарадзіўся ў 1885. Высланы 29.11.1955. Вызвалены 22.10.1964. Рэабілітаваны 10.11.1993
Клыш Зінаіда Філарэтаўна, нарадзілася ў 1900. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 14.12.1965. Рэабілітавана 19.1.1994
Клыш Іван Лявонавіч, нарадзіўся ў 1935. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 14.12.1965. Рэабілітаваны 19.1.1994
Клыш Лявон Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1891. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 14.12.1965. Рэабілітаваны 19.1.1994
Клыш Марыя Лявонаўна, нарадзілася ў 1926. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 10.4.1956. Рэабілітавана 19.1.1994
Клыш Міхаіл Лявонавіч, нарадзіўся ў 1933. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 14.12.1965. Рэабілітаваны 19.1.1994
Клыш Павел Лявонавіч, нарадзіўся ў 1931. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 14.12.1965. Рэабілітаваны 19.1.1994
Палуянка Іван Рыгоравіч, нарадзіўся ў 1933. Высланы 19.4.1951. Вызвалены 19.11.1962. Рэабілітаваны 19.11.1962
Палуянка Кацярына Васільеўна, нарадзілася ў 1860. Выслана 19.4.1951. Рэабілітавана 19.11.1962
Палуянка Марфа Фёдараўна, нарадзілася ў 1889. Выслана 19.4.1951. Вызвалена 19.11.1962. Рэабілітавана 19.11.1962
Палуянка Надзея Рыгораўна, нарадзілася ў 1932. Выслана 19.4.1951. Вызвалена 19.11.1962. Рэабілітавана 19.11.1962
Палуянка Ціт Пятровіч, нарадзіўся ў 1892. Высланы 19.4.1951. Вызвалены 19.11.1962. Рэабілітаваны 19.11.1962
Руденік Вера Міхайлаўна, нарадзілася ў 1899. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 20.11.1957. Рэабілітавана 6.8.1991
Руденік Іван Лявонавіч, нарадзіўся ў 1947. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 20.11.1957. Рэабілітаваны 1.9.1993
Руденік Лявон Міхайлавіч, нарадзіўся ў 1896. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 20.11.1957. Рэабілітаваны 6.8.1991
Руденік Любоў Лявонаўна, нарадзілася ў 1927. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 20.11.1957. Рэабілітавана 20.11.1957
Руденік Міхаіл Ільіч, нарадзіўся ў 1881. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 17.7.1956. Рэабілітаваны 10.6.1993
Руденік Надзея Мацвееўна, нарадзілася ў 1887. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 17.7.1956. Рэабілітавана 10.6.1993
Руденік Ніна Лявонаўна, нарадзілася ў 1936. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 20.11.1957. Рэабілітавана 1.9.1993
Руденік Сямён Ільіч, нарадзіўся ў 1889. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 17.7.1956. Рэабілітаваны 10.6.1993
Тамашчык Мікалай Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1938. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 18.4.1956. Рэабілітаваны 21.4.1992
Вёска Снапкі
Палтарак Станіслаў Феліксавіч, нарадзіўся ў 1911. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 21.11.1955. Рэабілітаваны 18.6.1993
Палтарак-Пашкоў Мечыслаў Станіслававіч, нарадзіўся ў 1950. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 21.11.1955. Рэабілітаваны 18.6.1993
Палтарак-Пашкова Яніна Аляксандраўна, нарадзілася ў 1923. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 21.11.1955. Рэабілітавана 18.6.1993
Вёска Скураты
Жаваранак Валянціна Іосіфаўна, нарадзілася ў 1951. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 7.2.1957. Рэабілітавана 27.12.1993
Жаваранак Іосіф Іванавіч, нарадзіўся ў 1903. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 7.2.1957. Рэабілітаваны 30.12.1991
Жаваранак Лідзія Іосіфаўна, нарадзілася ў 1935. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 30.08.1958. Рэабілітавана 30.12.1991
Жаваранак Мікалай Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1943. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 7.2.1957. Рэабілітаваны 10.5.1993
Жаваранак Ніна Філіпаўна, нарадзілася ў 1915. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 7.2.1957. Рэабілітавана 30.12.1991
Жаваранак Уладзімір Іосіфавіч, нарадзіўся ў 1931. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 7.2.1957. Рэабілітаваны 30.12.1991
Вёска Шандры
Марчык Адольф Людзвігавіч, нарадзіўся ў 1936. Высланы 1.4.1951. Вызвалены 4.12.1955. Рэабілітаваны 15.6.1993
Марчык Людзвіг Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1907. Высланы 29.5.1952. Вызвалены 4.12.1955. Рэабілітаваны 15.6.1993
Марчык Магдалена Марцінаўна, нарадзілася ў 1899. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 4.12.1955. Рэабілітвана 25.11.1975
Марчык Юлія Людзвігаўна, нарадзілася ў 1938. Выслана 1.4.1951. Вызвалена 4.12.1955. Рэабілітавана 15.6.1993
Цімафейчык Аляксандр Рыгоравіч, нарадзіўся ў 1886. Высланы 22.4.1955. Вызвалены 20.9.1957. Рэабілітаваны 22.9.1993
Ціімафейчык Леанард Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1948. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 20.9.1957. Рэабілітаваны 22.9.1993
Цімафейчык Людзвіг Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1944. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 20.9.1957. Рэабілітаваны 22.9.1993
Цімафейчык Рышард Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1941. Высланы 18.4.1952. Вызвалены 20.9.1957. Рэабілітаваны 22.9.1993
Цімафейчык Цеафілія Антонаўна, нарадзілася ў 1906. Выслана 18.4.1952. Вызвалена 20.9.1957. Рэабілітавана 22.9.1993
Вёска Яцвезь
Піваварчык Аляксандр Аляксандравіч, нарадзіўся ў 1940. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 17.6.1957. Рэабілітаваны 17.3.1976
Піваварчык Аляксандр Дзям’янавіч, нарадзіўся ў 1911. Высланы 2.4.1951. Вызвалены 17.6.1957. Рэабілітаваны 17.3.1976
Піваварчык Антаніна Аляксандраўна, нарадзілася ў 1949. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 17.6.1957. Рэабілітавана 15.6.1993
Піваварчык Марыя Пятроўна, нарадзілася ў 1920. Выслана 2.4.1951. Вызвалена 17.6.1957. Рэабілітавана 17.3.1976
Другая палова Х1Х – пач. ХХ ст. для Ваўкавышчыны таксама была багата на падзеі звязаныя з актыўным удзелам насельніцтва ў грамадска-палітычным руху.
Ваўкавыскі павет з’яўляўся раёнам актыўнага грамадска-палітычнага руху напярэдадні і ў час паўстання 1863г. Адразу пасля адмены прыгонскага права тут нарастала хваля сялянскіх выступленняў, выкліканых незадаволенасцю былых прыгонных умовамі сялянскай рэформы, памерамі інвентарных павіннасцей. Вясной 1861г ў мястэчку Лыскава адбыліся хваляванні, у якіх прынялі ўдзел больш 100 сялян. Ваўкавыскі іспраўнік апісваў гэтыя падзеі: «Толпа громно и дерзко с твердостью отвечала, что они сгонную повинность отбывать не будут для того именно, что им таковая в тяжесть, что они знают, что вся губерния от этой повинности откажется, что они никому не верят, даже губернскому начальству.., что какое это освобождение от крепостной зависимости, когда нет ни малейшего уменьшения повинности». Гэта хваляванне сялян мястэчка Лыскава было падаўлена батальёнам пяхоты. Але ў жніўні таго ж года сяляне вёсак Бялавічы, Калядзічы, Парфёнавічы, Струбніца, Пацавічы, Плінога і Самуйлавічы, усяго 212 дывароў, таксама адказаліся “… от отбывания сгонной повинности, а также сопротивлялись власти мирового посредника в избрании должностных лиц”. У адказ на прадпрымаемыя меры па ўціхамірванню, сяляне аказвалі супраціўленне.
Пасля варшаўскіх падзей у лютым 1861г па ўсяму краю пракацілася хваля пратэсту, маніфестацый у знак салідарнасці з польскім нацыянальна-вызваленчым рухам. Асабліва гэта адчувалася ў асяроддзі моладзі навучальных устаноў. Пасля ўвядзення ваеннага становішча ў краі некалькі спыніўся маніфестацыйны рух, адкрыта не спявалі забароненых гімнаў, але ж нацыянальныя мелодыі гучалі на ўсей Гродзенскай губерні, распаўсюджваліся лістоўкі, звароты, адозвы. У красавіку 1862г ў Ваўкавыску пад паліцэйскім наглядам знаходзіліся маладыя жанчыны Іллаковічава, Савіцкая і ЕНарбут, якія пражывалі ў мястэчку Свіслач і вялі агітацыйную дзейнасць сярод старшакласнікаў мясцовай прагімназіі, чыталі ім розныя пракламацыі. «Последствие такого… влияния выразилось тем, что 25 марта в воскресенье возобновлено было в местном костеле пение учениками высших классов прогимназии возмутительного гимна…».
У гэты час К.Каліноўскі разам з В.Урублеўскім у Гродне ствараюць нелегальны рэвалюцыйны гурток. У 1861г К.Каліноўскі ўвайшоў у створаны у Вільна Камітэт руху (1862г – Літоўскі правінцыяльны камітэт), які вёў актыўную падрыхтоўку да паўстання. Каб схіліць на бок паўстання сялян, К.Каліноўскі са сваімі паплечнікамі разгарнулі сярод іх рэвалюцыйную агітацыю. З гэтай мэтай быў наладжаны выпуск першай беларускай дэмакратычнай газеты “Мужыцкая праўда”. Яна выходзіла ў форме пракламацый-зваротаў да сялян ад імя “Яські гаспадара з-пад Вільні”. Газета атрымала шырокае распаўсюджанне сярод насельніцтва. У кастрычніку 1862г у рапарце прыстава 2-га стана Слонімскага павета адзначалася, што “7 октября 1862г К.Калиновский распространял брошюру, возврашаясь из г.Слонима в г.Волковыск. …Брошюры эти крестьяне, читая между собой, извлекают разнородные мысли». На старонках “Мужыцкай праўды” пісалася аб неабходнасці перадачы зямлі сялянам, ліквідацыі бюракратыі і стварэнне дзяржавы, у якой народ прымаў бы ўдзел у кіраванні і г.д. К.Каліноўскі з сябрамі заклікалі да аб’яднання ўсіх дэмакратычных, антыпрыгонніцкіх сіл. Разумелі, што паўстанне без сялян не можа перамагчы.
Паўстанне ў Польшчы пачалося ў ноч з 22 на 23 студзеня 1863г. Яно з’явілася вынікам працяглай барацьбы польскага народа за нацыянальную незалежнасць. Аднак паўстанне не было абмежавана рамкамі аднаго Каралеўства Польскага. У хуткім часе яно ахапіла Літву і Беларусь, стаўшы антыфеадальным рухам літоўскіх і беларускіх народных мас, бачыўшых у польскім народзе саюзніка ў барацьбе супраць прыгнятальнікаў. Не выпадкова, адзін з кіраўнікоў паўстання К.Каліноўскі заяўляў: «Польское дело – это наше дело, это дело свободы».
Паўстанне ў Беларусі і Літве узначальваў Літоўскі правінцыяльны камітэт, які аб’явіў сябе Часовым правінцыяльным Урадам Літвы і Беларусі. Але хутка ён быў распушчаны па рашэнню Цэнтральнага Нацыянальнага Камітэта (у Варшаве), а замест яго быў утвораны “Отдел, управляющий провинцими Литвы» на чале з буйным памешчыкам з Коўна Якабам Рейштарам. Аднак “Отдел” створаны ў асноўным з “белых” (буйных каменшчыкаў), практычна нічога не рабіў для разгортвання паўстанцкага руху, аказаўся няздольным узначальваць нацыянальна-вызваленчую барацьбу.
Цэнтрам паўстанцкага руху стала Гродзенская губерня, куды з мандатам рэвалюцыйнага камісара ў сакавіку 1863г накіраваўся Кастусь Каліноўскі.
У сувязі з тым, што паўстанне пачалося раней намечанага тэрміна, на месцах яшчэ не была завершана падрыхтоўка. У Ваўкавыскім павеце першыя паўстанцкія атрады з’явіліся толькі ў красавіку-маі. Падрыхтоўкай да паўстання і фарміраваннем атрадаў у Ваўкавыскім павеце займаўся доктар Мечыслаў Гліндзіч. Ён атрымаў ад В.Урублеўскага даручэнне сабіраць людзей і сродкі да паўстання. У час паўстання Гродзенская губерня была падзелена на часткі. Ваўкавыскі павет разам з Слонімскім і Гродзенскім уваходзілі ў Паўночную частку, якую узначальваў намеснік рэвалюцыйнага камісара Э.Заблоцкі. Атрад ваўкавыскіх паўстанцаў узначаліў Густаў Стравінскі (Млотка) – паручык Мурамскага пяхотнага палка. Пакінуўшы сваю часць, ён перайшоў да паўстанцаў. Аснову атрада складала моладзь, дробная шляхта і аднадворцы, сяляне мястэчка Лыскава і ваколіцы, усяго 136 чалавек. Атрад дзяліўся на 3 групы: стралкоў, касіянераў і конную групу. Баявое хрышчэнне ваўкавыскія паўстанцы атрымалі 2 мая каля в. Міхаліна, дзе страцілі 5 чалавек. Пасля сутычкі з карнікамі каля Вялікага Вугла 5 мая атрад “Млотка” об’яднаўся з групай Ляндэра (25 чалавек), пружанскімі добраахвотнікамі (70 чалавек). Аб’яднаным атрадам пачаў камандаваць Ляндэр (Ленкевіч): 13 мая каля М.Новы Двор Ваўкавыскага павета адбылася сутычка паміж паўстанцамі і стралковым батальёнам з 40 казакамі пад камандаваннем капітана Кулікоўскага. У паўстанцаў было забіта 12 чалавек. Значныя страты панеслі яны і пры сутычцы 23 чэрвеня ля М.Масткі з дзвюма ротамі Фінляндскага палка і 27 ліпеня каля ўрочышча Вялікае Балота і хутара Цымлева.
Буйным атрадам, налічваўшым да 400 чалавек пешых і 40 конных, з’яўляўся атрад, якім камандаваў “главный предводитель инсургентов и комиссар воеводства Гродненской губернии» Ануфрый Духінскі, былы эмігрант, адстаўны палкоўнік, удзельнік паўстання 1830-31гг, ён прыбыў з Парыжа. Атрад складаўся з памешчыкаў, шляхты, чыноўнікаў, мяшчан, гімназістаў Беластоцкай, Гродзенскай і Свіслацкай гімназій, адстаўных салдат і казённых сялян. Ёе меў дакладную ваенную арганізацыю. Камандзірам батальёна быў збегшы з Літоўскага палка капітан Эйтмановіч, роту пешых стральцоў узначальваў адстаўны паручык Завістоўскі і паручык Урублеўскі інспектар Сакольскага егерскага вучылішча. Ротай касіянераў камандаваў чыноўнік 1-га аддзялення Беластоцкага павятовага казначэйства Ляткоўскі і француз Сімоне, конных стральцоў – беластоцкі памешчык Казімір Кабылінскі і яго памочнік памешчычы сын Уладзіслаў Міхайлоўскі. У конных стральцах знаходзіліся сыны Кабылінскага Канстанцін і Адольф і два пляменнікі з в.Хародня і адстаўны ўланскі афіцэр Кіліжынскі, называўшы сябе Падкова. Казначэем быў былы настаўнік Беластоцкай гімназіі Арамовіч, кватэрмейстрам – Устілло, дакратамі – збегшы ваенны медык Іван Каліноўскі і яго памочнік Бірфрэнт з Беластока.
Атрад пачаў фарміравацца з 5 красавіка у в.Зялёнай Беластоцкага павета, маёнтку графа Кружэнстэрна. Туды прыбылі збегшыя афіцэры літоўскага палка Эйтымановіч, Роман, паручык Брандт, падпаруччыкі Міцкевіч і Баранцэвіч, юнкер Ятаў і адзін радавы гэтага палка. Далей шлях атрада лятаў на Каменку. Па дарозе каля маёнтка Валіл паўстанцы сутыкнуліся з царскімі войскамі і пацярпелі паражэнне. Рэшткі сабраліся ў селе каля урочышча Стажынка Беластоцкага павета, але тут атрад распаўся. Прычыны, магчыма, былі ў адсутнасці харчавання і сварках, якія адбыліся паміж Эйтымановічам і былымі афіцэрамі Рамано, Бландтам, Міцкевічам, Баранцжвічам. Апошнія адправіліся ў Каралеўства Польскае, а Эйтымановіч застаўся пры Духінскім. Каля 10 мая ва урочышчы Дворістке Сакольскага павета адбылося канчатковае фарміраванне атрада, і праз 10 дзён ён накіраваўся у Ваўкавыскі павет.
Тут ужо дзейнічалі асобныя паўстанцкія атрады. У данясеннях царскіх чыноўнікаў на імя Гродзенскага губернатара, у рапартах і другіх дакументах паўстанцы называюцца мяцежнікамі, касіянерамі, інсургентамі, разбойнікамі, злаўмыснікамі, а паўстанцкія атрады – шайкамі і партыямі. Іх колькасць вызначалася зыходзячы са звестак, атрыманых ад уладальнікаў маёнткаў і ферм, прыставаў і іных асведаміцелей у 10,20,30,50,70 і нават 500,700 і 1000 чалавек.
22 красавіка 1863г камандуючы батальёнам раскватэраваным у Ваўкавыску, маёр Духноўскі даносіў Гродзенскаму ваеннаму губернатару: «в 9 ½ часа по полудни сообщили мне на словах за достоверное сведение, что будто бы в Волковысском уезде, в местность Лыскове, и окрестностях оного появилась шайка мятежников около 1000-чи человек, и намеревающихся направиться неизвестного мне на какой именно пункт… в случае нападения упомянутого числа злоумышленников на город Волковыск имеющихся здесь 454 человек (3 роты) весьма недостаточно. Однако находится в совершенной готовности на случай нападения».
25 красавіка 30 узброеных паўстанцаў вярхом і на павозках у чырвоных канфедэратках заехалі ў вёску Лубянка і, «обскочив фальварок, пехотною цепью забрали насильно все находившиеся в оном съестные припасы, а также овса 4 четверти, 1 корову и 18 ведер спирта и со всем этим отправились в окружающий то имение лесок». У той жа дзень 60 узброеных чалавек прыбылі з Гродзенскага павета і на 3 гадзіны затрымаліся ў маёнтку Зэльвяны памешчыка Каржывіцкага. Распытаўшы дарогу на Ваўкавыск, між тым самі накіраваліся ў супрацьлеглую старану. 27 красавіка атрад пад кіраўніцтвам палкоўніка Ляндэра прыбыў ў маёнтак Вішнеўку к памешчыку Гранкоўскаму. Яны затралі сілай двух чалавек, 4 кані, 2 фурманкі і накіраваліся ў лясы казённага маёнтка Крэжэслы, які знаходзіўся ў некалькіх месцах ад м.Ізабелін.
У красавіку-маі паўстанне набыло шырокі размах, ахапіла амаль увесь павет. Атрады паўстанцаў з’яўляліся ў ваколіцах Нязбодзіч, Тэаліна, Самойлавіч, Адамкава, Свіслачы.
Для падаўлення паўстання царскі ўрад накіраваў у павет 3-ці батальён Стронгерманландскага пяхотнага генерал-ад’ютанта князя Меншыкава палка, якім камандаваў вопытны афіцэр маёр Духноўскі. Ён жа з’яўляўся і ваенным камендантам Ваўкавыска і павета. У маі 1863г камандзірам палка быў назначан падпалкоўнік Калаколец. У мястэчку Свіслач знаходзіўся атрад № 115 пад камандаваннем маёра Шутэнка. Салдаты, у адрозненне ад паўстанцаў, мелі перавагу ў колькасці, былі добра узброены і абучаны.
Дакладна разумеючы, што перавага на старане рускіх войск, урад заклікаў да тактыкі партызанскай вайны. Паўстанцаў нацэльвалі на працяглую і упартую барацьбу. Кіраўніцтва паўстаннем разам са зменай тактыкі вялікую ўвагу прыдавала паляпшэнню ўзбраення атрадаў. Паўстанцкая арганізацыя Беларусі і Літвы атрымала к таму часу новую зброю, закупленую ў Еўропе. Каб заплаціць за яе грошы насельніцтва было абкладзена падаткам.
Фарміраванню паўстанцкіх атрадаў, забеспячэнню іх харчаваннем, фуражом і інш. садзейнічалі многія польскія памешчыкі Ваўкавыскага павета.
У маі пачасціліся выпадкі нападзення паўстанцаў на маёнткі, якія належалі рускім памешчыкам – на казённую Князікоўшчынскую ферму, у маёнткі Устроня, Ліберполя і Яніна, маёнткі Ятвеск, Крапіўніцу, маёнткі Гудзевічы, памешчыка Йодкі, у м.Кржемяніцы, вёскі Ляхавічы, Дабрасельцы, Грынкі. У памешчыкаў патрабавалі прадуктовыя прыпасы, каней. Сілай бралі каней ў сялян, за іх плацілі прагонныя грошы.
17 мая ўзброены паўстанцкі атрад колькасцю 40 чалавек прыбыў у м.Свіслач.
Паўстанцы арыштавалі прыстава. «На площади местечка возле костела, -отмечалось в том же донесении, пели возмутительные гимны и читали противоправительственные манифестации, после чего заставили жителей снести для них съестных припасов. К партии этой присоединились из м.Свислочь ученики Константин Калиский, Флориян Масюкевич, дворянин Адольф Мильгоф».
Падвергліся разрабаванню казённыя селськія управы. 21 мая ў в.Ражкі Свіслацкай казённай сельскай управы, разбіўшы казённы куфар, забралі 11 руб. 90 кап., пячаткі, пашпарт, бланкі і гербавую паперу. У Баярскай казённай управе пры в.Каланой забралі з куфра казённыя грошы ў суме 14 руб. 47 ½ кап., пячаткі, пашпартныя бланкі, медыкаменты. Такі ж разбой быў учынены ў Юшкоўскай, Шышкаўскай і другіх управах.
Ваўкавыскі паыятовы іспраўнік, спрабуючы прадухіліць з’яўленне у населеных пунктах людзей з “шаек”, загадаў ва ўсіх мястэчках, сёлах і вёсках паставіць рагаткі пры ўездах і “мець пры іх вартавых з сялян на першы выпадак з каламі”.
У 20 чыслах мая адбываюцца першыя буйныя сутыкненні паўстанцаў з урадавымі войскамі. Паўстанцкі атрад пад кіраўніцтвам палкоўніка Ляндэра, колькасцю 700 чалавек, узброеных паляўнічымі стрэльбамі, у т.л. 135 косамі і 40 чалавек конных стральцоў, раздзяліўшыхся на тры часткі накіраваліся па Слонімскаму тракту. Каля М.Лыскава планавалася злучэнне з атрадам палкоўніка Духінскага. Абодва атрады рыхтавалі напад на грашовы транспарт, які павінен быў, як меркавалася, праходзіць па гэтай дарозе.
Наперарэз ім 21 мая ў накірунку м.Зэльва выйшаў атрад казакаў. Аднак па дарозе яны атрымалі загад падпалкоўніка Казанлі змяніць маршрут і выступіць у м.Новы Двор, дзе чакаць яго прыбыцця. Прайшоўшы 12 вёрст, казакі натрапілі на месца прывалу паўстанцаў. Вакол валялася шмат акуркаў цыгарэт, агаркаў стэалінавых свечак і шалухі вараных яек. У 3 з паловай гадзіны па палудні 24 мая паўстанцы былі насцігнуты ва участку Пагартало, у Ружанскай казённай дачы Слонімскага павета. Тут імі ў лесе быў выстаўлены конны пікет, а ў 3-х вярстах у градах Чачэргі ў тонкіх непраходных месцах за невялікім ручаём хаваўся стралковы ланцуг. СТралкі заваліся на дрэвах.
3-я стралковая рота ўрадавых войск з 3-ма паўузводамі рэзерва 9-й роты перайшла ў наступленне. Падступіўшы на адлегласць ў 50 крокаў, паўстанцы адкрылі пальбу. Раздаваліся галасы: “Панове храбрей, их бардзо мало, одна рота стрельцов, мы их вшистких побием». Застаўляючы забітых, салдаты адступілі. Абрадаваныя такім вынікам, паўстанцы кінуліся з лесу, але былі сустрэты меткім агнём стралкоў і вымушаны былі заняць ранейшую пазіцыю. Салдаты зноў пайшлі ў атаку. На гэты раз паўстанцы не вытрымалі, пачалі разбягацца. Рота, пахараніўшы забітых ніжніх чыноў, размясцілася на адпачынак у 14 вярстах ад М.Ружаны.
25 мая да казакоў прыбыло падмацаванне – атрад палкоўніка Казанлі. 26 мая абодва атрады праз М.Падароск накіраваліся ў напрамку М.Лыскава, а адтуль у Новы Двор. Там ужо знаходзіўся атрад маёра Марозава, які захапіў у палон 4-х паўстанцаў.
Нягледзечы на страты, рэшткі паўстанцкіх атрадаў сцякаліся ў Белавежскую Пушчу. Каля маёнтка Новы Двор у пачатку чэрвеня сабралася прыкладна 800 чалавек. Тут жа знаходзіўся ваенны кіраўнік Галоўнага штаба паўстанцаў Валерый Урублеўскі. 5 чэрвеня да месца дыслакацыі паўстанцаў 3-ма асобнымі калонамі накіраваліся ўрадавыя войскі. 9 чэрвеня ім удалося каля Субоціна патрапіць на сляды паўстанцаў і праследаваць іх. Манеўруючы, часта мяняючы накірунак руху, паўстанцы павярнулі праз Баяры на Рудню і Вялікія Грынкі. Каля в.Жаркаўшчызна адбыўся бой. Паўстанцы занялі моцную пазіцыю ззаду адкрытай паляны на ўскрайку вялікага непраходнага лесу, за паваленымі дрэвамі. Здабіўшы залп, яны запыт адкрылі частую пальбу. Салдаты з крыкам “ура” пайшлі ў атаку і праследавалі паўстанцаў 5 вёрст. Але густы лес укрыў іх. На месцы боя засталіся забітымі 40 чалавек, сярод іх адзін ксёндз. Акрамя таго ў паўстанцаз было адбіта 11 коней, 6 стрэльб, 2 пісталеты, 4 касы, порах, кулі і гатовыя патроны, паляўнічыя сумкі і рознае адзенне.
У чэрвені-жніўні паўстанне пачало аслабеваць. У атрадах з’явіліся дэзерціры. Сяляне – удзельнікі паўстання, паверыўшы ў абяцанні ўлад прасціць, з’яўляліся з павіннай. Адыгралі сваю ролю і рэпрэсіўныя меры, учыненыя генерал-губернатарам Паўночна-Заходняга краю М.М.Мураўёвым. За насельніцтвам павета ўстанаўліваўся надзор. Кожную нядзелю Ваенны кіраўнік і павятовы іспраўнік Ваўкавыскага павета накіроўвалі аб гэтым рапарты ваеннаму губернатару г.Гродна і Гродзенскаму грамадзянскаму губернатару.
У той жа час пачасціліся выпадкі тэрора з боку “польскіх мяцежнікаў” у адносінах “лепшых людзей – валасных старшынь, пісараў, стараст, дзесятнікаў, адстаўных ніжніх чыноў, сялян, вядомых сваёй вернасцю ўраду”, падпалаў сялянскіх сядзіб, гаспадароў якіх улічылі ў сувязях з урадавымі войскамі. Селяніна Галаўчанскай воласці Леанцянскай сельскай Грамады Ігнація Куляша, праваслаўнага, павесілі ў лесе. У запісцы на польскай мове быў кароткі прыгавор: “За здраду Радзіме”.
Адстаўнога унтэр-афіцэра Осіпа Грынцука знайшлі павешаным з запіскай на польскай мове: “Такая учасць спасцігне ад палякаў кожнага шпіёна”. У М.Рось навесілі адстаўнога фельдфебеля Кузьміна, загадваўшага сельскім караулам. Па дадзеным на 9 верасня 1863г па Ваўкавыскаму павету пастрадала (уключаючы забітых, спаленых, павешаных) 33 чалавека.
У канцы жніўня ўлады прынялі меры па пошуку і разгрому застаўшыхся паўстансцкіх атрадаў. 26 жніўня з М.Свіслач выступіў атрад № 115 урадавых войск, пад камандаваннем маёра Шужэнка, які складаўся з 2-х рот Стараінгерманландскага пяхотнага палка, роты Пскоўскага палка, паўэскадрона ўланаў Курляндскага палка і 10 чалавек сельскага караула.
Салдаты прачосвалі вакольныя лясы каля М.Свіслач, Свіслацкай дачы, затым накіраваліся праз в.Добрую Волю, Рудзіна, пераправіліся праз раку Нароў, уступілі ў Пружанскі павет, у Белаежскую пушчу «для открнытия главонго скопища мятежников». Тут падключыліся Пружанскі пяхотны полк, Белавежскі 3-ці стралковы батальён. Аднак паўстанцам удалося ўцячы ад праследавання. Раздзяліўшыся на невялікія групы, яны пераправіліся праз раку Нароў і адышлі ў Ваўкавыскі павет, у лясы Свіслацкай дачы. Атрад маёра Шужэнка неадступна іх праследаваў і 30 жніўня насціг. Паўстанцаў налічвалася да 300 чалавек. Імі кіраваў В.Урублеўскі.
Завязаўся бой. На працягу гадзіны асноўныя сілы паўстанцаў былі разбіты, рэшткі праследаваліся на працягу 6 вёрст. На месцы бою паўстанцы страцілі 31 чалавека забітымі, 2 было ўзята ў палон. Акрамя таго, быў адбіты правіянт, розны посуд, некалькі адзінак зброі, порах, кулі, кульныя формы. Страт з боку ўрадавых войскаў не было.
Рэшткі разбітых паўстанцкіх атрадаў пад кіраўніцтвам Урублеўскага, Влодкі і Млотка праследаваліся ўрадавымі войскамі да 2 верасня.
Удзел у паўстанні разглядаўся царскім урадам як палітычные злачынства. 23 чэрвеня 1863г быў створан Ваўкавыскі ваенна-следственны камітэт палітычных спраў. Да разгляду было прынята першых 67 спраў. У кастрычніку 1863 года пад следствам знаходзілася 68 “палітычных злачынцаў”, у іх ліку 9 памешчыкаў, 13 дваран, 5 аднадворцаў, 1 радавы, 26 сялян, 2 другіх. У лістападзе рэалізавана 55 спраў, у снежні – 60, у лютым – 1864г – 60. Усяго за 1863г па павету праведзена 104 следственных справы (праходзілі ад 1 да 4 месяцаў), пад стражаю ўтрымлівалася 104 чалавекі.
У віну ставіўся ўдзел у мецяты, “па падазрэнню ў дастаўцы прыпасаў у шайку”, “за знаходжанне ў мецяжы”, “за дапамогу мецяжу”, “за прадастаўленне сховы мяцежніку”, “за падбухторванне сялян супраць урада”, “за захоўванне стрэльбы, пораху і дробі” і др. Большасць абвінавачваемых утрымлівалася пад аховай у астрогу, з другіх бралі падпіску аб нявыездзе.
За ўдзел у “польскім паўстанні” (так гучаў прыгавор) па Ваўкавыскаму павету было выслана на катаржныя работы, у арыштанскія роты ў Архангельскую, Уладзімірскую, Калужскую, Кастрамскую, Палтаўскую, Пскоўскую, Разанскую, Самарскую, Тульскую, Яраслаўскую губерні і Маскву 115 чалавек.
І хоць паўстанне закончылася паражэннем, яно адыграла вялікую ролю ў гістарычных лёсах беларускага народа. Падзеі 1863г ў Ваўкавыскім павеце з’явіліся состаўной часткай антыфеадальнага руху.
Лепшыя прадстаўнікі беларускай дэмакратычнай інтэлігенцыі былі пакараны смерцю, высланы ў Сібір. Больш лаяльна аднесліся да тых, хто добраахвотна вярнуўся з паўстанцкіх атрадаў. Архіў змяшчае дастаткова многалікія іх спісы па Ваўкавыскаму павету. Яшчэ доўгі час адміністрацыйныя ўстановы Гродзенскай губерні займаліся высвятленнем ступені ўдзелу ў паўстанні 1863г мясцовых жыхароў.
Пасля падаўлення паўстання 1863г астатак стагоддзя прайшоў для Ваўкавышчыны адносна спакойна. Новы усплеск барацьбы быў звязаны з Першай рускай рэвалюцыяй 1905-1907гг, якая з’явілася вынікам крайняга абвастрэння сацыяльна-эканамічных супярэчнасцей у Расіі. Спалучэнне капіталістычнага, паўфеадальнага і нацыянальнага гнёту з паліцэйска-жандармскім дэспатызмам і поўным палітычным бяспраўем народа ставіла працоўных у вельмі складанае матэрыяльнае і палітычные становішча і надавала асаблівую вострыню класавай барацьбе. Руска-японская вайна і прамысловы крызіс, які аднавіўся ў многіх раёнах краіны (у тым ліку і на Беларусі), разам з неўраджаямі ў сельскай гаспадарцы суправаджаліся ростам беспрацоўя ў гарадах і падатковага гнёту у вёсцы. К 1905г рэзка пагоршылася і без таго цяжкае становішча рабочых і сялян, узрасла іх рэвалюцыйная актыўнасць.
Паводле афіцыйных звесткаў у 1905г у Ваўкавыску налічвалася 21 прамысловае прадпрыемства. Першыя фабрыкі з’явіліся тут у другой палове Х1Х ст. Да ліку буйнейшых належала тытунёва-махорачная фабрыка, заснаваная у 1883г. У канцы Х1Х ст. на ёй працавала 385 рабочых. Апрача яе ў горадзе было некалькі гарбарных заводаў, гільзавая фабрыка, лесапільныя заводы. Атрымалі развіццё таксама дробнатаварная і мануфактурная вытворчасць.
Паскарольным фактарам развіцця прамысловасці Беларусі з другой паловы Х1Х ст. з’явілася чугуначнае будаўніцтва. Асобныя чыгуначныя лініі на яе тэрыторыі былі пабудаваны ў 70-90гг. У 1885г была ўведзена ў эксплуатацыю чыгунка Баранавічы-Беласток, якая прайшла праз Ваўкавыск. Яна звязвала горад з цэнтральнымі раёнамі Расіі. Пазней была пабудавана чыгунка ад Мастоў да Чарамхі, ператварыўшая Ваўкавыск у чыгуначны вузел.
Становішча рабочых Ваўкавыска, як і іншых прамысловых цэнтраў Беларусі, у пачатку ХХст. Было вельмі цяжкім. Адсутнасць працоўнага заканадаўства і высокі ўзровень адноснага перанасялення дазвалялі прадпрымальнікам пры патуранні ўлад, дыктаваць умовы найму тым, хто шукаў працу, адвольна ўстанаўліваць працягласць рабочага дня, велічыню заработнай платы, формы і тэрміны выдачы яе, памер штрафаў і інш. Практычна адсутнічалі медыцынская дапамога, страхаванне ад няшчасных выпадкаў і хваробы.
Рабочыя не мелі і палітычных правоў. Ім забаранялася а’ядноўвацца ў палітычныя партыі і прафесійныя саюза, змагацца за паляпшэнне свайго становішча. Яны не карысталіся элементарнымі буржуазнымі свабодамі. Цяжкае матэрыяльнае становішча і палітычнае бяспраўе стварылі перадумовы для развіцця рабочага руху. Асабліва яскрава гэта паказаў 1905г.
Рэвалюцыя пачалася 9 студзеня 1905г, калі загаддзя падрыхтаваныя войскі па загаду цара ў розных месцах Пяцярбурга растралялі масавыя шэсці рабочых, якія накіроўваліся да Зімовага палаца, каб уручыць цару петыцыю з просьбай палепшыць становішча. У гэты дзень было забіта больш як 1 тыс. чалавек і каля 5 тыс. паранена. Гэтай акцыяй царскі ўрад спадзяваўся прадухіліць рэвалюцыю.
Вестка пра крывавае злачынства хутка абляцела ўсю краіну і выклікала хвалю гневу і абурэння. Палескі і Паўночна-Заходні камітэты РСДРП і іх мясцовыя групы распадсюджвалі лістоўкі, у якіх растлумачвалі палітычны сэнс пецярбургскіх падзей і заклікалі працоўных Беларусі да барацьбы з самадзяржаўем. Стачкі пратэсту супраць злачынства царызму і стачкі пралетарскай салідарнасці з піцерскімі рабочымі хутка ахапілі і прамысловыя цэнтры Гродзенсмкай губерні. Начальнік Гродзенскага губернскага жандармскага ўпраўлення Пацэвіч паведамляў ў Дэпартамент паліцыі, што 16 студзеня ў Ваўкавыску спынілі работу рабочыя ўсіх майстэрань.
Значнага развіцця дасягнуў ў Гродзенскай губерні вясной і летам 1905г і сялянскі рух. У Ваўкавыскім павеце ў час жніва пачаліся масавыя забастоўкі падзёншчыкаў і батракоў. У канцы чэрвеня Гродзенскі, Ваўкавыскі і некаторыя іншыя паветы губерні ахапіла агульная забастоўка. Сяляне спынілі не толькі ўсе работы па найме, але і адмовіліся ад выканання адработкаў. Яны патрабавалі павышэння заработнай платы. На памешчыцкіх палях збажына была не зэката, а на лугах сена не скошана. Памешчыкі прасілі накіраваць на палявыя работы салдат. Камандаванне Віленскай ваеннай акругі, баючыся “ўздзеяння на ніжніх чыноў супрацьурадавай прапаганды”, адмовіліся выканаць просьбу. Памешчыкі былі вымушаны павялічыць плату падзёншчыкам і батракам.
У беларускіх паветах Гродзенскай губерні летам 1905г былі адзначаны 84 сялянскія выступленне, пераважная большасць якіх адбывалася ў Брэсцкім, Ваўкавыскім і Гродзенскім паветах, дзе было найбольш беззямельнага пралетарыяту. Гэта паўплывала на характар руху: забастоўкі батракоў і падзёншчыкаў склалі больш за 50% усіх сялянскіх выступленняў.
Рух сялян у гэты час у сваёй основе быў стыхійны, а іх палітычныя патрабаванні няясныя. Аднак, ужо вясной і летам 1905г яны выказваліся за ліквідацыю памешчыцкага землеўладання і перадачы ўсіх зямель працоўнаму народу.
Становішча, якое склалася ў Расіі к восені 1905г спрыяла далейшаму ўздыму рэвалюцыі: у радзе галін прамысловасці аднавіўся крызіс, а ў сельскай гаспадарцы некаторых губерняў быў недарод хлеба, ільну, бульбы. Крызіс у прамысловасці і неўраджай ў селськай гаспадарцы суправаджаліся скарачэннем чыгуначных перавозак. Пагаршэнне эканамічнага становішча ў краіне асабліва выявілася ў апошнім квартале 1905г.
Ва ўмовах эканамічнага і палітычнага крызісу ў краіне пачалася Кастрычніцкая палітычная стачка. Па прапанове Маскоўскага Савета рабочых дэпутатаў першымі аб’явілі стачку чыгуначнікі Масквы. Стачка хутка распаўсюдзілася па ўсёй Расіі і ператварылася ва ўсеагульную.
У кастрычніку 1905г на Гродзеншчыне ўлічаны 29 выступленняў рабочых, у тым ліку і ў Ваўкавыску. Яны праводзіліся пад лозунгамі “Далой самадзяржаўе”, “Далой Дзяржаўную думу!”, “Няхай жыве Устаноўчы сход!”. Рабочыя чыгуначных майстэрань і чыгуначнага транспарту Беларусі разам з рабочымі буйнейшых прадпрыемстваў склалі асноўную і вядучую сілу стачачнікаў. Усе іншыя катэгорыі рабочых ішлі за імі, або далучаліся да іх.
У перыяд Усерасійскай палітычнай стачкі па ініцыятыве бальшавікоў, якія ўзначалілі барацьбу рабочых Ваўкавыска, у горадзе з саставу рабочых і служачых быў створаны стачачны камітэт, які адыграў рашаючую ролю ў кіраўніцтве забастоўкай. У дні стачкі камітэт поўнасцю распараджаўся чыгуначным вузлом, падтрымліваў парадак у горадзе, абавязваў фабрыкантаў выплачваць зарплату за дні забастоўкі, рэгуляваў цэны, выдаваў матэрыяльную дапамогу бастуючым рабочым і інш. Відную ролю ў дзейнасці стачачнага камітэта адыгрывалі Вішнеўскі, Гэйнцэ і Капланоўскі. Спробы мясцовай адміністрацыі спыніць стачку і аднавіць рух паяздоў не мелі поспеху.
Магутнасць Кастрычніцкай палітычнай стачкі прымусіла Мікалая П падпісаць Маніфест 17 кастрычніка. У ім абвяшчалася ўвядзенне ў Расіі заканадаўчай Дзяржаўнай думы, істотна пашыралася кола выбаршчыкаў, гарантаваліся недатыкальнасць жылля і асобы, свабоды слова, друку, сходаў, саюзаў. Сярод сялян у гэты час асноўная формай пратэсту супраць прыгнёту памешчыкаў з’яўляліся набегі. Так, у перыяд з 1835 па 1855 гады у бягах знаходзілася каля 200 сялян Ваўкавыскага павета. Асноўнай прычынай пабегаў з’яўлялася цяжкае матэрыяльнае становішча і ўціск памешчыкаў адносна сялян. Такім чынам трыццацігоддзе пасля паўстання было вельмі “ціхім”.
Пасля вайны горад пачаў адбудоўвацца, і праз тры гады, у 1815 годзе, у Ваўкавыску было ўжо 156 дамоў, суконная фабрыка, 2 бумажныя фабрыкі, медзеплавільны завод. У горадзе пражывала каля 818 чалавек. У 1825 годзе у Ваўкавыску налічвалася ўжо 1685 жыхароў, было пабудавана 190 драўляных і 3 мураваных дамы, 28 лавак, заснавана навучальная ўстанова. Па сацыяльным складзе насельніцтва было размеркавана наступным чынам: 62% — мяшчане, 11% — ваенныя, 8% — дваране і чыноўнікі, каля 3% — сельскае насельніцтва і духавенства, каля 16% — рамеснікі і майстравыя. К сярэдзіне Х1Х стагоддзя ў Ваўкавыску налічвалася ўжо 478 дамоў, 58 лавак, 12 заезных дамоў, 2 заводы – цагельны і гарбарны, 2 вадзяныя млыны, 2 піваварні, аптэка, 2 вучылішчы – прыходскае і яўрейскае, бальніца і ваенны лазарэт.
Пасля вызвалення Ваўкавыскага павета ад французаў пачаўся замежны паход рускай арміі. Маладыя афіцэры прайшлі праз Еўропу, бачылі мясцовае жыццё і, вядома, заўважылі вялікую розніцу паміж жыццём у Расіі і за мяжой. Таму хутка пачынаюць узнікаць тайныя згуртаванні, мэтай якіх становіцца змена дзяржаўнага ладу. Асабліва вялікі ўдзел у распаўсюджванні новых ідэй мелі масцовыя вучылішчы. У Ваўкавыскім павеце такім цэнтрам з’яўляецца мястэчка Свіслач, рэзідэнцыя Вінцэнта Тышкевіча.
Першым на часе ўзнікнення было “Навуковае Свіслацкае таварыства” заснаванае ў гімназіі ў 1819 годзе пад уплывам віленскіх філаматаў. У яго склад уваходзіла 15 вучняў старэйшых класаў Свіслацкай гімназіі. Кіраўніком яго быў Дзіанісій Шпаеўскі, сакратаром – Рыгор Вашчыловіч. Тады ж утварылася “Маральнае таварыства”, заснаванае скончыўшымі гімназію вучнямі, якія засталіся пры ёй у якасці хатніх настаўнікаў. Узначальваў яго Якаў Абрамовіч, сакратаром быў Ігнацій Качальскі.
У 1821 – пач. 1822 года ў Беластоцкай, Свіслацкай гімназіях было заснавана тайнае таварыства “Заране”. Заснаваў яго Ф.Ляховіч пад уплывам М.Рукевіча спачатку ў Беластоку (называлася “Згодныя фаты”, 1821) потым у Свіслачы. Разам з гімназістамі ў яго ўваходзілі адстаўны штабс-капітан Сперскі, аптэкарскі вучань Чайкоўскі, землямер Акцечыц. На чале таварыства стаяў Кузмінскі. Таксама ў Свіслацкай гімназіі знаходзілася трэцяя ступень “Таварыства ваенных сяброў”, арганізаваная афіцэрамі Літоўскага корпуса – Гофманам, Ігельстромам і іншымі ў Беластоку ў 1825 годзе і дзейнічаўшага ў згодзе з дзекабрыстамі.
Усе гэтыя арганізацыі так ці інакш адносіліся царскім урадам да забароненых, а іх удзельнікаў праследавала тайная паліцыя. У хуткім часе выбухнуўшае паўстанне дзекабрыстаў падвяло рысу пад існаваннем гэтых таварыстваў. Усе яны на працягу 1825-1826 гадоў былі разгромлены царскім урадам.
Аднак, нягледзечы на разгром гэтых гурткоў, поўнасцю спыніць грамадска-палітычны рух царскі ўрад не мог. У лістападзе 1830 года у Варшаве пачалося шляхецкае паўстанне, кіраўнікі якога ставілі галоўнай мэтай аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 года. Вясной 1831 года у руках паўстаўшых аказаліся Літва і шэраг паветаў заходняй Беларусі (у тым ліку частка Ваўкавыскага павета).
Тут адбываліся сутычкі паміж атрадамі ўрадавых войскаў і паўстанцаў. Асабліва непакоіла ўрад становішча на Гродзеншчыне, дзе паўстанне разгарнулася ў канцы мая 1831 года, калі на Міншчыне і Вілейшчыне яно ўжо пайшло на спад. У Белавежскай пушчы сканцэнтравалася каля 1000 паўстанцаў, на чале якіх стаялі мясцовыя шляхціцы, сакратар Гродзенскага губернатара Краскоўскі і галоўны лясны інспектар Ронка.
У першай палове мая 1831 года польскі сейм прыняў рашэнне паслаць на дапамогу беларускім і літоўскім паўстанцам часткі рэгулярных войскаў. Аднак гэтаму папярэднічалі наступныя абставіны. У сакавіку 1831 года, калі адбыліся выступленні на Літве, на слупу ў Свіслацкай гімназіі з’явілася лістоўка, якая на польскай мове заклікала: “Господа, берите оружие, какое кто имеет и пойдем защищать Отечество, хотя нас немного, но примеру нашему последуют и другие, в Белостоке уже все готово, как только мы двинемся, за нами пойдут все… Что же делать, одно надобно решить: или жить или получить пулю в лоб защищая Отечество». Як бачна з прыведзенай лістоўкі, на тэрыторыі Ваўкавышчыны ішла падрыхтоўка не толькі да збройнага паўстання, але вялася палітычная прапаганда.
Пацвярджая гэтую думку і такі факт: 18 мая Ваўкавыскі земскі іспраўнік паведамляў, што 14-15 мая былі заўважаны паўстанцы на конях, пад выглядам паляўнічых. Васемнаццаць мяцежнікаў прыехалі ў Чырвоны Груд да памешчыка Івана Калупайлы і вялі прапаганду сярод сялян за ўступленне ў атрады паўстанцаў. Гэтыя людзі пабывалі ў Галынцы ў памешчыка Марасовіча. Пэўна гэты факт тлумачыць тое, што з вёскі Рэпля 19 мая прыгонны дваровы, пісар і кучар забраўшы па аднаму каню кожны, ад’ехалі ў невядомым напрамку.
Асаблівую цікавасць паўстанцы падавалі Свіслаччыне, гэта і зразумела, база паўстанцаў на Гродзеншчыне знаходзілася ў Белавежскай пушчы, а Свіслаччына якраз прылягае да пушчы. Па штодзённых дакладах Ваўкавыскага ваеннага этапнага начальніка вядома, што паўстанцы, якія знаходзяцца ў Белавежскай пушчы, амаль кожны дзень прыязджаюць узброеныя, малымі атрадамі, ў мястэчка Свіслач і навакольныя вёскі і аддаюць падпісаныя камендантам Шрэйтэрам загады, дастаўляюць у пушчу розныя жыццёвыя прыпасы, а таксама свінец і порах. За невыкананне пагражае смяротнае пакаранне, не маючы тут рускіх войскаў, сяляне вымушаны выконваць гэтыя загады.
Калі ж з’явіліся ў павеце рэгулярныя польскія войскі? Гэта адбылося толькі ў канцы мая, а да гэтага часу тут дзейнічалі толькі паўстанцы з навакольных вёсак. Асноўнай базай іх была Белавежская пушча, што пацвярджаюць архіўныя дакументы. Так ключаойт Свіслацкай парафіі В.Казлоўскі даносіў 22 мая, што паўстанцы адабралі 57 падвод ежы, якая перавозілася з мястэчка Свіслач у горад Брэст. Дакладна вядома, што адзін з першых паўстанцкіх атрадаў быў арганізаваны з сялян Свіслаччыны. У яго ўваходзілі жыхары Свіслачы Томаш Міхновіч, Іван Шапель, Антон Шыдлоўскі, з дваровых людзей графа Тышкевіча Казімір Магдаленік, Ігнат Трафімаў. З мястэчка Ялаўка Фадзей Цішэўскі, з дваровых людзей памешчыка Гоувельта Ротмістра Сцяпан Сапега, Афанасій Еплескі. Памешчыка Тулоўскага з вёскі Андрэевічы Вінцэнт Квяткоўскі, з вёскі Галоўчыцы амешчыка Кучэўскага Якуп Карпадух, з вёскі Пацуева Міхаіл Качаноўскі, Ян Мілецкі. Усяго дзевятнаццаць чалавек. Потым яны ўліліся ў атрад Дэмбінскага, а калі той пачаў адступаць, добраахвотна перайшлі ад мяцежнікаў, за што не былі пакараны.
24 мая прыбыў у Ваўкавыск з мястэчка Свіслач этапны начальнік падпаручык Мамлееў і растлумачыў, што апоўдні прыехалі ў Свіслач паўстанцы, забралі штальныя катлы 25 штук, сам Шрэйтэр прыйшоў і аб’явіў яму, каб ён хутка выязджаў з мястэчка і нават вывеў яго пад канвоем са Свіслачы. У той жа дзень у чатыры гадзіны дня з мястэчка Свіслач прыехалі наглядчык шпіталя і лекар і заявілі, што ў мястэчка прыбыло да 100 узброеных паўстанцаў, яны загадалі ім выехаць з мястэчка. З боку Мсцібава набліжалася яшчэ адна група да 80 чалавек. Такое вялікае зборышча ўзброеных паўстанцаў, вядома, застала знянацку кіраўнікоў горада. Дагэтуль такія вялікія групы ў наваколлі Ваўкавыска не з’яўляліся. Па словах лекара, яны маюць намер заняць Ваўкавыск. З усіх учынкаў паўстанцаў заўважана, што кіруе імі і ўтрымлівае іх у межах добрапрыстойнасці які-небудь камандзір рэгулярных войскаў, таму што нікому з рускіх афіцэраў і салдат імі захопленых, ніякай шкоды не робяць, а асабістых рэчаў і грошай не адбіраюць.
У гэты ж дзень праз яўрэяў была атрымана вядомасць, што у 4 гадзіны пасля абеду заўважаны ў пяці вярстах ад Ваўкавыска выехаўшыя з лесу два кавалерысты рэгулярных польскіх войскаў. Усё гэта наводзіла на думку аб падрыхтоўцы паўстанцамі захопу Ваўкавыска, тым больш, што войскаў у горадзе не было. Аднак паўстанцы у ноч з 26 на 27 мая колькасцю 160 конных чалавек зноў захапілі Свіслач, узялі ў палон генерала Тышкевіча і вярнуліся на сваю базу. 28 мая там жа у мястэчку былі разгромлены ўсе дзяржаўныя ўстановы. Магчыма, што тут дзейнічалі часткі атрада Хлапоўскага, які прыйшоў са сваім войскам ў павет а 9 гадзіне вечара 27 мая. Выступіўшы з базы паўстанцаў у Белавежскай пушчы, ён у хуткім часе апынуўся ля Мсцібава. З сялянскага магазіна ён забраў: 12 чвэрцей ячменю, 4 чвэрці гароху, 6 штук буйной рагатай жывёлы. Адпачыўшы тут, ён выступіў у напрамку на мястэчка Рось. Аб колькасці атрада звестак няма, але ў тым жа Мсцібаве ён забраў сена для 4000 коней, таму можна гаварыць аб тым, што гэта быў даволі значны атрад, які мог вырашаць ваенныя задачы. Тым больш, што калі прыйшоў Хлапоўскі, у яго атрад уліліся малыя дзейнічаўшыя раней асобна атрады. Мешчанін Гайдукевіч знаходзіўся ў маёнтку Рагозніца ў памешчыка Сарокі, калі недалёка праходзіў атрад паўстанцаў і ён перайшоў да іх.
Пасля прыходу у павет атрада Хлапоўскага значна ўзмацнілася дзейнасць паўстанцаў. У рапарце Ваўкавыскага земскага іспраўніка ад 4 чэрвеня гаворыцца, што паўстанцы з Белавежскай пушчы напалі на маёнтак Сакольнікі памешчыка Людовіка Рамера. Была канфіскавана значная колькасць прадуктаў, 6 пудоў свінца і пораху, 49 пудоў сухароў, 229 гарнцаў водкі, 1 бочка крупы, 220 фунтаў сала. Усё гэта было адвезена ў Белавежскую пушчу. Як паведамляе ў сваім рапарце камандуючы Гусарскім палком падпалкоўнік Прыклонскі, насельніцтва горада і павета добра адносіцца да мяцежнікаў, аказваючы дапамогу ім. Аб гэтым гаворыць і тое, што ў склад паўстанцаў уваходзілі людзі рознага маёмаснага становішча. Так, у законе паўстанцамі пошты пад горадам Ваўкавыскам прымаў удзел і памешчык Дамброўскі. Паручык Шуманскі быў абрабаваны мяцежнікамі на суму дзве тысячы шасцьсот рублёў асігнацыямі ў 12 вяретах ад Ваўкавыска. Колькасць мяцежнікаў дасягала 60 чалавек пад кіраўніцтвам Гродзенскага мешчаніна Курына. Адвёзшы яго да памешчыка Дамброўскага і прыставіўшы да паручыка часавога, яны адправіліся на далейшы грабёж. Шуманскі размаўляў з памешчыкам, каб той адпусціў яго і вярнуў грошы, аднак памешчык не згадзіўся гэта зрабіць, наабяцаўшы аднак, што яго адпусцяць.
Хутка на тэрыторыі павета зноў з’явіліся рэгулярныя часткі польскай арміі. Пасля бітвы на Канарскіх вышынях Вільна атрад Хлапоўскага раздзяліўся на тры часткі. Адна з іх 14 ліпеня з’явілася ў павеце. Камандаваў гэтым атрадам бліжэйшы сябра Хлапоўскага Х.Дэмбінскі, агульная колькасць яго дасягала 3650 чалавек. 14 ліпеня частка яго, рухаючыся праз Зэльву на Ізабелін, увесь час падвяргалася нарадам атрада Станкевіча, які меў памер перахапіць Дэмбінскага каля Зэльвы. Аднак Дэмбінскі, пераправіўшыся праз Шчару і Зэльвянку, разбурыў усе масты. Такім чынам, план Станкевіча аказаўся невыканальным. На наступны дзень польскі атрад працягваў свой рух прасёлачнымі дарогамі праз Поразава да Белавежскай пушчы. Яшчэ і ў гэты час да іх далучаліся мясцовыя атрады паўстанцаў. Аднак было відавочна, што паўстанцкі рух слабее. Тады ж царскі ўрад паабяцаў сялянам вызваленне ад паноў-паўстанцаў. У канцы лета 1831г у цэлым паўстанне было задушана, аднак у многіх валасцях яшчэ і ў верасні дзейнічалі разрозненыя паўстанцкія атрады. Так, начальнік свіслацкага этапа падпаручык Мамлееў падаваў рапарт віленскаму ваеннаму губернатару аб дзейнасці паўстанцаў у раёне мястэчка Свіслач: «… по велению командующего Ярославским пехотным полком подполковника Щелканова 3-я мушкетерская рота выступила 11 сентября в город Белосток, о чем донес вашему превосходительству, честь имеют присовокупить, что вчерашнего числа в фольварке Доброволе и деревне его были мятежники в числе 12 человек регулярных и нерегулярных, которые разграбили оные, хотели повесить тамошнего эконоша и ключвойта, но оные спаслись бегством, от чего жители местечка Свислочи и окрестных деревень, а равно и чиновники гимназии в величайшем находятся страхе». Як бачым на тэрыторыі павета яшчэ засталіся малыя групы паўстанцаў, якія наводзілі жах на мясцовае насельніцтва. Аднак у хуткім часе яны ператварыліся ў звычайных бандытаў і марадзёраў.
Назавём яшчэ некалькі найбольш выдатных ваўкавычан – удзельнікаў паўстання. Адзін з іх Іван або Ян Жылінскі, які меў маёнтак у Ваўкавыскім павеце, быў засядацелем, асесарам Гродзенскай грамадзянскай палаты. Былы капітан Войска Польскага і легіяніст стаў у Лістападаўскім паўстанні памочнікам камандзіра паўстанцаў Белавежскай пушчы К.Нямцэвіча. Сюды ён прыйшоў у пачатку мая з некалькімі дзесяткамі чалавек, узброены і з 7 коньмі. Дапамагаў у ваеннай арганізацыі сабраных у пушчы паўстанцаў, а з сярэдзіны мая сфарміраваў свой атрад “з усякага збору людзей і беглых рознага звання” (як пісалася ў афіцыйным дакуменце), а таксама з палонных рускіх салдат-добраахвотнікаў. У гэтым партызанскім атрадзе ўдзельнічалі ваўкавыскія памешчыкі Іван і Канстанцін Калантаі. Атрад Жылінскага дзейнічаў у Белавежскай пушчы і ў лясах на мяжы з Беластоцкай вобласцю. Адной са спраў атрада быў захоп 150 фурманак са шпітальнымі рэчамі, якія накіроўваліся ў Беласток.
Партрэт Т.Тышкевіча.
А.Патоцкі “Успаміны
пра Тышкевічаву Свіслач,
Дзярэчык і Ружану”.
Яшчэ адным цікавым удзельнікам паўстання быў гаспадар маёнтка Свіслач граф Фадзей-Тадэвуш Тышкевіч. На шлях барацьбы з царызмам ён стаў яшчэ ў 1794г, калі быў ад’ютантам Я.Ясінскага. У 1807-1812гг ваяваў на баку войск Напалеона, трапіў у палон і быў інтэрніраваны ў Астрахань. Пасля вайны вярнуўся ў Каралеўства Польскае, быў сенатарам, а з 1828г засядаў ў сеймавым судзе. Паўстанне 1830-1831гг застала Тышкевіча ў радавым маёнтку: ён далучыўся да Д.Хлапоўскага, калі той праходзіў праз Свіслач і быў выбраны старшынёю Цэнтральнага Польскага Часовага ўрада ў Літве. На гэтай пасадзе шмат рабіў для распаўсюджвання паўстання ў Гродзенскай і Віленскай губерніях: выдаваў друкаваныя цыркуляры аб фарміраванні ўзброеных сёлаў, заклюкаў усе саслоўі ўстаць на абарону Айчыны, даваць узброеных людзей і дастаўляць коней.
У гэтай справе дапамагаў Тышкевічу памешчык Брэсцкага і Ваўкавыскага паветаў, адвакат і павераны графа Вікенці Янкоўскі. Пад нумарам 18 ён занесены следчай камісіяй у «Список главнейших мятежников деятельно приготовлявших мятеж в Гродненской губернии тайно и явно и преимущественно имевшим особое участие в клятвопреступных событиях». Сам Тышкевіч праходзіць па гэтым спісе першым нумарам за тое, што праз сваіх агентаў кіраваў паўстанцкімі атрадамі Белавежскай пушчы, камандаваў першымі паўстанцамі, якія далучыліся да Хлапоўскага, загадваў у апошняга грамадзянскай часткай.
Назавём яшчэ двух святароў. Ксёндз з Зэльвы Коцін выходзіў да паўстанцаў з крыжам, акрапляў іх і благаслаўляў на поспех. Падчас адступлення Х.Дэмбінскага даў дармова свайго каня. Грэка – уніяцкі святар з в.Хоржэвіч Ваўкавыскага павета Венедыкт Плуцінскі ездзіў да паўстанцаў Белавежскай пушчы. У час прысягі акрапляў іх святою вадою і благаслаўляў. За свой учынак Плуцінскі быў адхілены ад прыхода і адданы на царкоўную эпістамінь да выпраўлення. Пра астатніх ваўкавычан-удзельнікаў паўстання можна прачытаць у дадатку да гэтага артыкула.
Пасля падаўлення паўстання адбыўся пералом у адносінах царызму да польскай шляхты. Гэта праявілася ў расправе з удзельнікамі паўстання, закрыцці Віленскага ўніверсітэта, забароне выкарыстоўваць ў школах і справаводстве польскую мову, у пасяджэнні рускага землеўласніцтва, закрыцці каталіцкіх манастыроў, абмежаванні ўплыву каталіцкага духавенства. Адной з мер падрыву польска-каталіцкага ўплыву на Беларусі была ліквідацыя ўніяцкай царквы, праведзеная ў 1839 годзе. У Гродзенскай губерніі паводле указа Мікалая была створана губернская следчая камісія. Яна працавала з 8.12.1831г па 11.12.1834г. Са студзеня 1832г дзейнічала яшчэ і камісія «для допроса лиц, принимавших участие в востании 1831 года». Быў падрыхтаваны «Алфавитный список участников восстания 1830г», створаны Гродзенскай следчай камісіяй, які налічвае 474 чалавекі. З Ваўкавыскага павета – 37 чалавек, гэта 7,8% ад усіх улічных удзельнікаў паўстання, а 80 чалавек у ім назначаны, як “іншыя ў Гродзенскай губерні” – магчыма сярод іх ёсць і жыхары Ваўкавыскага павета.
Аўтары артыкула «Социальный состав участников польского восстания 1830-1831гг (по материалам западных губерний Российской империи)» прыйшлі да высновы, што сярод васьмі паветаў Гродзенскай губерні Ваўкавыскі займае чацвёртае месца па актыўнасці удзелу насельніцтва ў Лістападаўскім паўстанні. Аб колькаснай характарыстыцы паўстанцаў з Ваўкавыскага павета мы можам даведацца з ніжэй дадзенай табліцы.
Табл. Характарыстыка паўстанцаў і спачуваючых з Ваўкавыскага павета.
| Сацыяльны стан | Колькасць (чал.) | Усяго | |
| Удзельнікаў са зброяй у руках | Спачуваючых і дапамагаючых | ||
| Сялян | 11 | 10 | 21 |
| Дваран | 16 | 3 | 19 |
| Памешчыкаў | 6 | 4 | 10 |
| Чыноўнікаў і прыватных служачых | 3 | — | 3 |
| Духавенства ўніяцкае | — | 1 | 1 |
| Неустаноўлены | 2 | — | 2 |
| Усяго: | 38 | 18 | 56 |
Ваўкавышчына з гісторыі
краю і лёсу людзей.
дадатак 1 – ст.122-125.
Усе ўдзельнікі паўстання былі разбіты на “катэгорыі”. Па Ваўкавыскім павеце яны выглядалі наступным чынам: «упорнейшие участники» – 38 чалавек, «участие коих в возмущении было не столь велико и кратковременно» – 18 чалавек, «перешедших с мятежниками границу» – 15 чалавек, «в неизвестной отлучке находящихся» – 8 чалавек, «разного звания, переданные лично, для обнаружения участия их в возмущении» – 15 чалавек. Паводле «Списка гражданским арестантам, содержащимся в Гродненском тюремном остроге…» у Гродне знаходзілася 13 паўстанцаў з Ваўкавыскага павета.
Невіноўныя вызваляліся па царскай амністыі ад 4 кастрычніка 1832 года і накіроўваліся на былое месца жыхарства, віноўныя “простолюдзіны” ссылаліся на вайсковую службу ў сібірскія лінейныя батальёны, ваенна палонныя і беглыя рэкруты перадаваліся ў вайсковае ведамства. У Ваўкавыскім павеце было праведзена некалькі судовых працэсаў супраць шляхты. Так, па пастанове суда шляхціц Кароль Іадкоўскі быў вызвалены ад шляхецкага звання і накіраваны ў арыштанцкія роты крэпасці Бабруйск. Тая ж кара напаткала Томаша Сезенеўскага і Міхайлу Малінскага. Акрамя таго, была ўзбуджана крымінальная справа аб пагроме карчмы ў Баублях і забойстве сына уладальніка карчмы Хаіма Давідовіча. Следствам было ўстаноўлена, што напад і забойства здзейснілі паўстанцы пад кіраўніцтвам Лейбовіча, пры ўдзеле памешчыка Петрашэўскага і шляхціца Вярцінскага. Усе атрымалі накіраванне ў арыштанцкія роты. У шляхты, памешчыкаў і манастыроў канфіскоўваліся маёнткі. У Ваўкавыскім павеце было канфіскавана 5 маёнткаў: Булгарына (Татаршчызна), Сапегі (Зэльва з фальваркамі), Гарайнава (Калонна), Жылінскага (Навасёлкі), Тышкевіча (Свіслач з фальваркамі). У апошняга забралі таксама 9 піцейных дамоў, 2 тракціры, 9 дамоў у Свіслачы, папяровую фабрыку ў Нязбодзічах, 9 вадзяных і 1 паветраны млыны, будынак тэатру, гандлёвы рад у цэнтры Свіслачы, звярынец, карціны і скульптуры.
Некаторыя паўстанцы, каб пазбегнуць пакарання, збеглі за мяжу. З Ваўкавыскага павета такіх было 15 чалавек: 8 шляхціцаў, 6 каменштыкаў, 1 чалавек невядомага паходжання. Сярод іх былі: Вікенці Красоўскі, Іван Жылінскі, Міхал Бабянскі, Мацвей Бабінскі. Невядомы 4 чалавекі са Свіслачы, якія адправіліся ў Амерыку.
У студзені 1832г было вырашана на ўсіх паветах стварыць часовыя паліцэйскія ўправы, у тым ліку і ў Ваўкавыскім. Ён падзяляўся на акругі, а тыя – на кварталы на чале з “благанадзейнымі” памешчыкамі, якія карысталіся даверам урада. У іх абавязкі ўваходзіла “Блюсці за парадкам і цішынёю ў сваіх аддзяленнях”. Арганізавалася таксама галоўнае паліцэйскае ўпраўленне на чале з ваўкавыскім павятовым маршалкам. Як бачым, трэба было не только ліквідаваць паўстанне, але і забяспечыць спакой на будучае.
Паўстанне 1830-1831 гадоў скончылася параджэннем, і яго ўдзельнікі былі рэпрэсіраваны, аднак яно мела вялікае гістарычнае значэнне ў сэнсе накаплення рэвалюцыйнага вопыту і ўдасканалення метадаў і сродкаў барацьбы.
Паражэнне паўстання 1830-1831гг і разгром тайных таварыстваў вырвалі з радоў вызваленчага руху лепшыя сілы, але не змаглі перарваць яго. Ужо у 1832г сярод польскіх эмігрантаў Францыі нарадзіўся план узнаўлення ўзброенай барацьбы з дапамогай экспедыцый палякаў-эмігрантаў на землі Каралеўства Польскага і Беларусі. Аднак асноўныя дзеянні гэтага перыяду адбываюцца па-за межамі Ваўкавыскага павета. Увогуле трэба адзначыць, што пасля паўстання 1830-1831гг на тэрыторыі павета становішча было даволі складанае. Справа ў тым, што пасля падаўлення паўстання павет быў наводнены войскамі. Тут знаходзіліся 26-ы лятучы артылерыйскі парк, 118-ы пяхотны полк, войскі 16-га армейскага корпуса (41-ы лятучы артылерыйскі парк), войскі 6-га армейскага корпуса (16-я артылерыйская брыгада, 16-ы лятучы артылерыйскі парк). Акрамя гэтага тут былі і так званыя мясцовыя войскі.
Адзнака часу – актывізацыя ў грамадска-палітычным руху вучнеўскай моладзі краю. Юнакі чыталі і распаўсюджвалі нелегальную літаратуру, творы рэвалюцыйных дэмакратаў Польшчы і Расіі. У асяроддзі тайных згуртаванняў гэтага часу, якое папаўнялася за кошт разначыннай плыні, выспявала рэвалюцыйна-дэмакратычная думка, назапашвалася глеба для будучага паўстання. У такіх умовах выхоўваўся кіраўнік паўстання 1863г К.Каліноўскі, які вучыўся ў Свіслацкай гімназіі.
Сярод сялян у гэты час асноўная формай пратэсту супраць прыгнёту памешчыкаў з’яўляліся набегі. Так, у перыяд з 1835 па 1855 гады у бягах знаходзілася каля 200 сялян Ваўкавыскага павета. Асноўнай прычынай пабегаў з’яўлялася цяжкае матэрыяльнае становішча і ўціск памешчыкаў адносна сялян. Такім чынам трыццацігоддзе пасля паўстання было вельмі “ціхім”.
Ноччу 12 (24) чэрвеня 1812 года французская армія на чале з Напалеонам перайшла цераз Нёман, уварваўшыся ў межы Расійскай імперыі. Гэта не было нечаканасцю: становішча на граніцы было такім, што ўжо ў канцы 1811 года расійская ўлада з хвіліны на хвіліну чакала вайны з Напалеонам. Тэрыторыя Беларусі і Літвы магла стаць галоўным тэатрам будучай вайны, таму ўрад Расіі сканцэнтраваў на заходзе значныя ваенныя сілы. У 1811 годзе ў заходніх губерніях было размешчана да 100 тысяч войска, а да мая 1812 года колькасць іх павялічылася да 153 тысяч чалавек у складзе двух армій. У гэты час у Ваўкавыску размяшчалася штаб-кватэра П-й Заходняй арміі пад камандаваннем П.І.Баграціёна. Баграціён, як узгадвалася раней, ужо быў у Ваўкавыску.
У жніўні 1811 года генерал ад інфанпурыі П.І.Баграціён прыняў камандаванне Падольскай арміяй, якая потым была рэфарміравана ў П-ю Заходнюю армію. Штаб яе знаходзіўся у Жытоміры, а затым перамясціўся ў Луцк. У пачатку мая 1812 года паступіў загад перадыслацыраваць П-ю Заходнюю армію ў Гродзенскую губерню. Знаходзячыся на маршы, Баграціён з Пружан паслаў расійскаму імператару Аляксандру 1 данясенне, у якім выказваў
Партрэт П.І.
Баграціёна
думкі аб папераджальным удары па сканцэнтраванай на нашай мяжы французскай арміі. Аднак яго прапанова засталася без увагі. Трэба сказаць, што Прапановы Баграціёна былі даволі рэальнымі ў перыяд падрыхтоўкі Напалеонам вайны супраць Расіі. Аднак ужо ў пачатку чэрвеня 1812 года, калі напалеонаўская армія падрыхтавалася для нанясення ўдару, а руская армія не была гатова да вядзення папераджальных дзеянняў, гэтыя прапановы ўжо не адпавядалі склаўшымся абставінам і былі памылковымі. Але не Баграціёна трэба вініць у памылцы, а царскі ўрад, які не інфармаваў аб становішчы галоўнакамандуючага П-й Заходняй арміяй, прыкрываючай важнейшы стратэгічны напрамак. Баграціёну даводзілася абапірацца толькі на дадзеныя штаба арміі, якія, натуральна, не маглі адлюстроўваць сапраўднага становішча, што склалася на ўсім тэатры ваенных дзеянняў. Неабходна адзначыць, што Пётр Іванавіч здолеў своечасова адмовіцца ад гэтых поглядаў і не быў, як да гэтага часу сцвярджаюць некаторыя гісторыкі, упартым прыхільнікам ў перыяд Айчыннай вайны 1812 года толькі наступальнай тактыкі.
10 (22) чэрвеня 1812 года генерал Баграціён прыбыў са сваім штабам у Ваўкавыск, размясціўшы армію ў баявых парадках ад Нёмана да Буга. П-я Заходняя армія была размеркавана наступным чынам: 7-ы корпус Раеўскага ля Новага Двара Ваўкавыскага павета, 8-ы корпус Барадзіна ў Ваўкавыску, 4-ы рэзерўны кавалерыйскі корпус Сіверса ля Зэльвы, лятучы атрад Жавоніскага ў Беластоку, 27-я пяхотная дывізія Невяроўскага і 9 данскіх казацкіх палкоў. Усяго 58 батальёнаў, 52 эскадроны, 9 палкоў, 48000 чалавек і 216 гармат. П-ая армія нядоўга заставалася ў межах Гродзенскай губерніі. 18 (30) чэрвеня армія Баграціёна пакінула Ваўкавыскі павет і здзейсніла марш-манеўр праз Зэльву, Слонім, Ліду і далей да Мінска і Смаленска на ўз’яднанне з 1 Заходняй арміяй.
Пры адступленні казакі платава уступалі ў баі з атрадамі Журома банапарта Ля Варон, Закраўшчызны, Гудзевіч Ваўкавыскага павета.
Паведамленне аб уступленні французаў у Расію выклікала мітусню сярод рускага насельніцтва ў Ваўкавыскім павеце. Жыхары паспешна збіраліся, укладваліся, ратавалі сем’і і маёмасць. Частка арыстакратаў, мясцовай шляхты звязвала свае надзеі з аднаўленнем Вялікага княства Літоўскага ў саюзе з Расіяй на чале з Аляксандрам 1. Іншыя арыентаваліся на Напалеона і Варшаўскае Герцагства. Настрой жа большай часткі насельніцтва быў элементарны па сутнасці: людзі хацелі толькі, каб іх не чапалі, не надта абіралі, а хто пануе ў краіне – гэта для масы шляхты было абыякава. Яна выказала лаяльнасць да Аляксандра 1, а праз два месяцы – ў той жа ступені ў адносінах да Напалеона. Але ужо на трэці дзень знаходжання “вялікай арміі” на тэрыторыі Беларусі і Літвы, жыхары акупіраваных губерняў убачылі грабяжы, марадзёрства, гвалты і разбой, якія суправаджалі перамяшчэнне напалеонаўскіх салдат і афіцэраў.
16 (28) чэрвеня г.Гродна быў заняты кавалерыяй Панятоўскага. У той жа дзень Напалеона ўрачыста сустракалі жыхары Вільні. Французскі імператар прабыў ў сталіцы больш за два тыдні. За гэты час ён паспеў “паклапаціцца” аб заснаванні новага ўрада на Беларусі і Літве. Па прыкладу Варшаўскага герцагства Напалеон склікаў ў Літве сейм, перадаўшы кіраванне краем “часоваму ўраду Вялікага Княства Літоўскага”, які складаўся з 6 чалавек на чале з генерал-губернатарам Гогендорнам. Пад ўладу гэтага ўрада былі пастаўлены Віленская, Ковенская, Гродзенская, Мінская губерніі і Беластокская вобласць. Кіраванне грунтавалася на мешаніне форм французскай адміністрацыі з мясцовым парадкам. Падпарадкаваныя часоваму ўраду губерніі былі пераіменаваны ў дэпартаменты, а губернскія камісіі – заменены адміністрацыяй дэпартаментаў. На чале дэпартаментаў стаялі французскія губернатары і інтынданты. Паветы перайменавалі ў падпрэфектуры. Камісіі падпрэфектур павінны былі ахоўваць краіну, ствараць па гарадах запасы харчавання для арміі.
Як жа паводзілі сябе акупацыйныя ўлады ў Ваўкавыскім павеце? Напалеонаўская улада вельмі хутка зразумела, што народ не скарыўся, што панаванне над ім яшчэ патрэбна заваёўваць. Без гэтага не было магчымасці выканаць загады аб умацаванні камунікацый, аб забеспячэнні дзеючай арміі харчаваннем. У сувязі з гэтым Напалеон аддаў загад часоваму ўраду заснаваць з мясцовай шляхты жандармерыю і так званую “народную гвардыю”, а таксама правескі рэкруцкі набор шляхты для стварэння мясцовых польска-шляхецкіх войск. Для выканання гэтага камісія часовага ўрада выдала пастанову аб правядзенні набора 10000 рэкрутаў. Але ўсе спробы стварыць шляхецкія ваенныя сілы пацярпелі правал. Дробная, даведзеная да галечы, шляхта не пажадала прынесці ў ахвяру сваё жыццё дзеля інтарэсаў шляхецкай арыстакратыі. Напалеонаўскай адміністрацыі не ўдалося стварыць моцную тылавую базу, якая садзейнічала б ваенным аперацыям «вялікай арміі» ў глыбіні тэрыторыі.
У Ваўкавыскім павеце напалеонаўскія інтынданты паставілі мясцовай ўладзе патрабаванні на харчаванне і фураж. Таму жыхары павета абкладваліся ўсё новымі і новымі паборамі амаль кожны месяц, пачынаючы з чэрвеня. Сяляне павінны былі пастаўляць жытнюю муку, ячменную крупу, авёс, сена, салому, гарэлку, соль, буйную рагатую жывёлу, тытунь. Тым, хто не выконваў паставак у час, ставілі ў хату па 4 салдаты “для экзэкуцыі” і загадвалі плаціць кожнаму па 12 злотых у дзень. 8 жніўня часовы ўрад загадаў падрыхтаваць у Ваўкавыску магазін на 10000 порцый. Для папаўнення магазіна загадана было сабраць з кожнага двара па 40 гарнцаў жыта, столькі ж аўса, 2 гарнцы гароху, 80 фунтаў сена і столькі ж саломы. Гэты падатак назвалі “ахвяраваннем”. На забеспячэнне магазіна загадана было, акрамя “ахвяравання”, сабраць з Ваўкавыскага павета 5.000 пудоў сена і столька і саломы, 4000 гарнцаў гарэлкі і 60 валоў. Зборы правіянту ў насельніцтва суправаджаліся пагрозамі французскіх інтэндантаў ужыць сілу. Шматлікія паборы вялі да згалення сялян. Нягледзечы на самыя жорсткія карныя меры, на крывавыя расправы ўзброеных экспедыцый, насельніцтва хавала ў лясах хлеб, жывёлу, транспартныя сродкі і іншую маёмасць, не пакідаючы нічога, чым мог бы пажывіцца вораг. Барацьба за харчаванне ператварылася ў сапраўдную барацьбу сялянства супраць акупантаў. Акрамя паставак харчавання і фуражу, насельніцтва Ваўкавыскага павета абавязана было выконваць гужавую павіннасць. Для патрэб праходзячых праз Ваўкавыск французскіх салдат у горадзе кожны дзень павінны былі знаходзіцца каля 100 падвод. У большасці выпадкаў гэтыя падводы не вярталіся. Вельмі часта французы замянялі гужавую павіннасць гвалтоўнай канфіскацыяй у насельніцтва коней. Улады патрабавалі таксама паставак працоўнай сілы для выканання розных ваенных работ. Яшчэ страшнейшымі за афіцыйныя паборы былі рабаванні, якія ўчынялі марадзёрскія каманды французскіх войск, праходзячых праз Ваўкавыск. Жорсткія спусташэнні, рабаванні і разбой ўчынялі салдаты і афіцэры саксонскага корпуса генерала Рэнье, які знаходзіўся ў Ваўкавыскім павеце.
Так, 28 жніўня Ваўкавыскі падпрэфект даносіў Гродзенскай адміністрацыйнай камісіі, што салдаты корпуса генерала Рэнье па вёсках пад пагрозай зброі забіраюць усё, што пападзецца. Салдаты гэтага корпуса напалі на Кабедзічы Ваўкавыскага павета, разграбіўшы сяло і ўзяўшы з сабою 9 коней і 7 быкоў, адбылі ў іншыя маёнткі. У жуткім часе на тэрыторыі павета адбываюцца выступленні сялян. Супраць празмерных падаткаў выступалі жыхары вёсак Цімахі, Андрэевічы, Гнезна.
ЭГБ (1994г)
картаст 234
аўт.В.В.Антонаў
2-4 (14-16) лістапада пад Ваўкавыскам адбыўся бой паміж русамі (вайсковая групоўка Ф.В.Остэн-Сакена; 27-30 тыс.чал.) і напалеонаўскімі (узмоцнены 7-ы корпус Ж.Л.Э. Рэнье; 23-25 тысяч чалавек) войскамі. Гэты бой меў выключна важнае значэнне для Бярэзінскай аперацыі. Войскі з абодвух бакоў былі пакінуты на Падляшшы для аховы тылу галоўных сіл сваіх груповак – рускай арміі П.В.Чычагава і аўстрыйскага (12-га) корпуса К.Ф.Шварцэнберга. Адначасова з пачаткам руху арміі Чычагова ад Брэста на Слонім Шварцэнберг 29-30 кастрычніка пераправіў 7-ы і 12-ы корпусы цераз Заходні Буг каля Драгічына і павёў наступленне ў агульным напрамку да Ваўкавыска і Слоніма. Пры гэтым 7-ы корпус быў высунуты ў напрамку горада Кляшчэля для прыкрыцця ад войск Остэн-Сакена ў раёне Брэста. Остэн-Сакен неадкладна таксама перайшоў у наступленне і пасля авангардных баёў 3 лістапада каля Высока-Літоўска, 8 лістапада каля Рудні, 13 лістапада каля Гарнастаевіч Рэнье адвёў 7-ы корпус і заняў пазіцыі на вышыні каля Ваўкавыска, на поўнач ад горада, паставіўшы каля в.Альшымава 30 гармат. У гэты час Шварцэнберг, пакінуўшы Ваўкавыск, рухаўся да Слоніма. Рэнье таксама ўжо хацеў адступіць ад горада, але, даведаўшыся, што да яго на дапамогу ідзе дывізія генерала Дзюрута, вырашыў застацца на занятых пазіцыях. Остэн-Сакен, падышоўшы да горада, таксама заняў зручную пазіцыю на адной з вышынь, па якой праходзіла дарога на Слонім. Такім чынам, агульная колькасць рускіх і французскіх войскаў, сканцэнтраваных каля Ваўкавыска, складала каля 50000 чалавек і 70 гармат. Яўрэі, жыхары Ваўкавыска, паведамілі Остэн-Сакену аб тым, што камандаванне і штаб 7-га корпуса размешчаны ў горадзе без належных сіл абароны. 9 генералаў размясціліся на ноч у горадзе. Остэн-Сакен вырашыў неадкладна атакаваць.
2 (14) лістапада ў 9 гадзін вечара корпусу генерала Остэн-Сакена быў адданы загад, сутнасць якога зводзілася да наступнага: Тры атрады пад камандаваннем Дурнава, Шэншына і Белакапытава, кожны ў складзе 3 батальёнаў з сотняй конніцы, павінны былі ўварвацца ў горад з фронта і флангаў. Палкоўніку Белакапытаву загадана было з адным батальёнам 39-га егерскага палка, абмінуўшы горад з правага боку ісці адразу у хатер дзе знаходзіўся генерал Рэнье. Наступленне было прызначана на 10 гадзін вечара. Егеры, дзякуючы завеі, наблізіліся да заставы. Але іх заўважылі вартавыя, якія і адкрылі стральбу. Гэта папярэдзіла Рэнье. Ён выскачыў у акно і паспеў знікнуць. Пры гэтым быў забіты яго ад’ютант і паранены генерал Дзюрун. Былі захоплены ўсе экіпажы корпуснага штаба і ўся паходная канцылярыя Рэнье. Вяцкі пяхотны полк пад камандаваннем Васільчыкава захапіў саксонскі палкавы сцяг. У горадзе пачалося замяшанне, узнік шэраг пажараў. Раніцай 3 (15) лістапада саксонцы былі выбіты з горада і занялі ранейшыя пазіцыі на паўночных вышынях, адкуль адкрылі па гораду моцны артылерыйскі агонь і зрабілі шэраг беспаспяховых атак. Остэн-Сакен, са свайго боку, арганізаваў атаку ў флангі саксонцам, пасля чаго абодва бакі да вечара захавалі ранейшае становішча. 4 (16) лістапада ў 10 гадзін раніцы ў горадзе распачалася ружэйная і артылерыйская перастрэлка. Шварцэнберг, даведаўшыся пра бой, спыніў свой корпус каля Слоніма і накіраваў у тыл Сакену кавалерыйскі атрад Ф.Фрэльха (каля 3 тыс. чалавек). Пад поўдзень 4 (16) лістапада, калі Остэн-Сакен спрабаваў ажыццявіць ахоп левага фланга Рэнье, Фрэліх уварваўся ў Ізабелін, дзе знаходзіліся галоўная кватэра рускіх войск, абозы і лазарэты з параненымі. Остэн-Сакен неадкладна пачаў адвод сваіх часцей ад Ваўкавыска на Гнезна і Свіслач. Спроба Рэнье затрымаць рускіх на рубяжы р.Рось не мела поспеху. Даныя прастраты абодвух бакоў вельмі супярэчлівыя: найбольш верагодна, што загінула каля 2-3 тыс. чалавек з кожнага боку, прычым значную частку страт рускіх склалі палонныя. Вынікі бою ацэньваюцца неадназначна. Рускія хутка страцілі ініцыятыву, былі вымушаны адступіць і зноў пакінуць Брэст і ўсё Падляшша. Але фактычна Остэн-Сакен прынёс сваё войска ў ахвяру аператыўнай ідэі рускага камандавання – забеспячэнню свабоднага руху галоўных сіл у глыб Беларусі, на Мінск і Барысаў. Гэта мэта была дасягнута: Шварцэнберг адмовіўся ад праследавання рускіх і застаўся дзейнічаць на паўднёвым стратэгічным флангу. У выніку руская армія атрымала магчымасць актыўна ўдзельнічаць ў Бярэзінскай аперацыі 1812.
Горад Ваўкавыск у Айчынную вайну 1812 года пацярпеў ад пажараў. Не было дзе размясціць дзяржаўныя ўстановы, таму ўвесь кіраўнічы аппарат быў пераведзены ў м.Ізабелін. Да вайны ў Ваўкавыску налічваліся 154 жылыя дамы і 398 чалавек мужчынскага насельніцтва. Страты, панесеныя горадам, па афіцыйных даных вылічваліся у суме 209753 рублі, па Ваўкавыскаму павету 1 мільён рублёў. Загінула вялікая колькасць сялян. З прычыны эпідэмій, захворванняў і асабліва ад так званай “гнілой гарачкі”, ад голаду, спад насельніцтва працягваўся некаторы час і пасля вайны. У Ваўкавыскім павеце не засталося ні аднаго каня. Шмат жывелы загінула ў час масавага паморку, які працягваўся яшчэ шэраг гадоў пасля вайны. Колькасць прыгонных сялян зменьшылася ў параўнанні з даваеннымі гадамі амаль ў два разы.
Па трэцім, апошнім падзеле Рэчы Паспалітай 1795г заходняя частка Беларусі, у тым ліку тэрыторыя сучаснага Ваўкавыскага раёна, адышла да Расійскай імперыі. У межах новага дзяржаўнага збудавання Ваўкавышчыну чакалі значныя эканамічныя, палітычныя, культурныя змены. Закранулі яе і перабудовы, звязаныя з новымі адміністрацыйнымі падзеламі далучаных да імперыі тэрыторый. Ваўкавыску быў нададзены статус цэнтра павета, які ў часы Кацярыны П уваходзіў ў Слонімскую (з 1795), потым – з 1797 – у Літоўскую і з 1901 – у Гродзенскую губерні.
Карта ст.235
ЭГБ,Т2,Аўтар
В.Л.Насевіч
(ЭГБ за 1994г)
Тэрыторыя тагачаснага Ваўкавыскага павета была значна большая за сучасны раён (у яе ўваходзілі землі якія сёння адносяцца да Свіслацкага, Зэльвенскага, Мастоўскага, Бераставіцкага раёнаў Гродзенскай вобласці, Пружанскага раёна Брэсцкай вобласці і Беластоцкага ваяводства Рэспублікі Польшча).
Плошча павета складала 3413,2 кв.вярсты. Насельніцтва 126000 чал. (1896г). У склад Ваўкавыскага павета ўваходзіла 25 валасцей: Баярская, Біскупцоўская, Вільчукоўская, Вярэйкаўская, Гарнастаеўская, Дабравольская, Зэльвенская, Зэльзінская, Ізабелінская, Крамяніцкая, Лыскоўская, Можэрыцкая, Мсцібаўская, Падароская, Поразаўская, Пянюгаўская, Ляскоўская, Роская, Самаравіцкая, Свіслацкая, Талачманоўская, Тарнопальская, Шылавіцкая, Шымкоўская і Юшкаўская. Пазней Вільчукоўская і Гарнастаеўская воласці былі перайменаваны ў Свянтыцкую і Ялуўскую. У павеце налічвалася 13 мястэчак: Зэльва, Ізабеліна, Крамяніца, Лапеніца, Лыскаў (Лыскі), Малая Лапеніца, Мсцібава, Новы Двор, Поразава, Пяскі, Рось, Свіслач і Ялуўка; 6 сёл, 437 вёсак і 348 дробных населеных пунктаў (1889г).
Горад і павет узначаліла новая гарадская ўлада на чале з гараднічым. У Ваўкавыску размясціўся егерскі полк, якім камандаваў палкоўнік П.І.Баграціён (будучы генерал ад інфантэрыё і камандуючы П Заходняй арміяй). Адсюль восенню 1798 года ён павёў сваіх егераў праз Брэст і Вену ў Італьянскі паход. Пэўны час поруч з урадавай уладай захоўвала сілу і ўлада выбарнага павятовага маршалка, а справы ў судах разглядаліся па законах Літоўскага Статута, захаванага, па волі расійскага ўрада, на некаторы час на тэрыторыі былога ВКЛ.
Насельніцтва Ваўкавыска складалася з шляхты, чыноўнікаў, мяшчан. У горадзе пражывала таксама значная яўрэйская абшчына, якая традыцыйна прымала актыўны ўдзел ў рамеснай і гандлёвай справах. Звесткі аб колькасці насельніцтва Ваўкавыска канца ХУШ – пачатку Х1Х ст. даволі супярэчныя. Не вельмі дакладная дзяржаўная статыстыка таго часу зарэгістравала, што папярэдадні далучэння Ваўкавышчыны да Расіі, у горадзе ў 1792г пражывала 2127 жыхароў і было 362 дамы.
На фарміраванне эканамічнага, палітычнага і культурнага аблічча Ваўкавышчыны велізарнае ўздзеянне аказвалі мястэчкі, якія ўваходзілі ў павет. Архіўныя крыніцы і статыстычныя матэрыялы даюць вельмі мала звестак аб колькасці насельніцтва, дадзеных мястэчкаў, аб яго сацыяльным і нацыянальным складзе. Большасць мястэчак былі невялікімі па колькасці жыхароў пасяленнямі. Так, у Росі ў 1836г налічвалася 83 двары, ці прыкладна каля 540 жыхароў. Насельніцтва мястэчкаў складалася ў асноўным з мяшчан і сялян. Колькасць прадстаўнікоў іншых сацыяльных груп (дваран, духавенства, чыноўнікаў і інш.) была нязначнай. Звестак аб пражыванні ў разглядаемых мястэчках купцоў няма ніякіх. У мястэчках сяляне – гэта ў асноўным беларусы, дваране – часцей за ўсе палякі, ці апалячаныя беларусы, ці рускія. Вольнае насельніцтва мястэчка складалася пераважна з яўрэяў. Так у той жа Росі ў 1836г з 83 двароў 38 былі яўрэйскімі (ці прыкладна 46%). Амаль такое ж становішча было і ў другіх мястэчках.
Пасля падзелу Рэчы Паспалітай і далучэння да Расіі жыццё ў павеце зноў пачало паступова наладжвацца. У Ваўкавыску былі ліквідаваны феадальныя валоданні, так званыя “юрыдыкі”. Паншчына для прыгонных сялян Ваўкавыскага павета складала 6 дней на тыдзень (тры мужчынскія і тры жыночыя). Сяляне выконвалі таксама згоны, шарваркі, варту і іншыя павіннасці. У Ваўкавыскім павеце існавала падворнае землекарыстанне, пры якім памер паншчыны вызначаўся ў залежнасці ад зямельнага надзела на сялянскі двор. Царскі ўрад бачачы цяжкі стан сялян Беларусі нават на нейкі час адмяніў, або спалавініў падаткі. Але ў той жа час урад усяляк абараняў каменшчыкаў. Так, у 1805 годзе ў Лыскаўскай воласці сяляне адмовіліся выконваць на іх погляд лішнія павіннасці ў памешчыка. Бунт быў задушаны арміяй. Аднак такія бунты былі не характэрныя для гэтага часу.
У 1811 годзе Гродзенская губерня была ўраўнаважана з астатнімі расійскімі губерніямі ў адносінах падаткаў: замест розных збораў серабром уводзіўся агульнадзяржаўны падушны падатак асігнацыямі, што азначала фактычнае змяненне падаткаў у пяць разоў. Больш паспяхова пачала развівацца гарадская гаспадарка. У Ваўкавыску была адкрыта паштовая ўстанова. У 1803 годзе гаспадар Невех і Мееровіч адчыніў палатняную фабрыку, якая вырабляла сукно. Быў пушчаны Браварны завод. У Ваўкавыскім павеце ў графа Тышкевіча адчынілася папяровая фабрыка, арандатарам якой з’яўляўся Хрысціян Ральф. Але эканамічнае развіццё горада і павета было затрымана на некаторы час Айчыннай вайной 1812 года.
Спісанне іх мосьцяў Паноў абывацеляў Рыцарства шляхты Ваўкавыскага павета і іншых, якім паводле канстытуцыіі і сейму нядаўна адбыўшагася, выцягнутых дзеля абароны Бацькакўшчыны супроць князя Судэрманскага, які несяброўскім чынам напаў на дзяржаву яго каралеўскай мосьці, горад Рыгу ўзяў і далеў у дзяржаву яго каралеўскай мосьці прасоўваецца, якім выпраўляцца ў Інфлянты дзе каля сяла Піваголах каля Пуняў сабраліся 3 лістапада 1621 г.
Яго мосць Пан Ян Юндзіл, маршалак Ваўкавыскага павета, будучы сам, к усладзе Бацькаўшчыны, з маёнткаў сваіх у Ваўкавыскім і іншых паветах размешчаных ставіў тры кані ўзброенных па-гусарску.
Яго мосць Пан Мікалай Карп, падкаморы Ваўкавыскі, з маёнтку Навасёлак, размешчанаг ў Ваўкавыскім павеце два кані, а з іншых маёнткаў сваіх і пані жонкі сваёй з маёнтка Дублян, размешчанага ў Гродзенскім павеце чатыры кані, з жадання і мілосцьі да Бацькаўшчыны два кані, а ўсяго восемь каней узброеных па-гусарску.
Яго мосць Пан Станіслаў Пукшта, харунжы Ваўкавыскі з маенткаў сваіх у розных паветах знаходзячыхся, сам да службы Бацькаўшчыне і з харугвай, ставіў дванаццаць каней узброеных па-гусарку, а два кані ўзброеных па-казацку з маёнтка Манцякі апекі Яна Цывінскага.
Яго мосць Пан Кшыштаў Алендцкі, стольнік Ваўкавыскі, з маёнткаў сваіх айчыстых, якія ва ўтрыманні Пані Маткі іх мосьці, ёсць тры кані, а з жадання і з міласці да Бацькаўшчыны таксама тры кані ўзброенных па-гусарску; з стрыёўшчызны, якая ва ўтрыманні зя’ўляецца ў яго мосьці Пана Яна Алендцкага ставіў два кані ўзброенных па казацку.
Яго мосць Пан Геліяш Зенковіч, суддзя Наваградскі ад сябе і з часткі брата свайго маёнтка непадзелянага чатыры кані па-гусарску з маёнткаў сваіх у Ваўкавыскім і іншых паветах размешчаных.
Яго мосць Пан Кшыштаф Дольскі, суддзя Ваўкавыскі, пасланы ад бацькі свайго яго мосьці Пана суддзі земскага ў гадах ужо старых, ставіў тры кані па-гусарску а тры кані па-казацку.
Яго мосць Пан Багдан Масальскі, падсудак Ваўкавыскі, сам будучы ў гадах з маёнтка Алтупаўшчызна і з часткі Сямёнаўскай у Харашэвічах выслаў сына дарослага Пана Юрыя і ад брата свайго Пана Януша Масальскага, суддзі гродскага Ваўкавыскага, тры кані гусараў.
Яго мосць пан Андрэй Трызна выслаў сына свайго добра дарослага і да вайсковай службы годнага, пры ім чатыры кані па-гусарску, а два па-казацку.
Яго мосць пан Пётр Трызна, стараста Бабруйскі, з маёнткаў сваіх у Ваўкавыскім павеце і ў іншых месцах, шэсць каней па-гусарску, а таксама азанёміў, што сына свайго з гонарам выслаў да Караля яго мосць да Валахіі.
Ад яго мосьці пана Сакалінскага, старасты Езерскага, пан Карась ставіў два кані па-гусарску.
Яго мосьць Пан Пшэслаў Пакаш, будучы сам хворы, выслаў слугу свайго шляхціча праўдзівага пана Діанісія Цыртолта і пры ім чатырнаццаць каней гусараў і чатырнаццаць каней па-казацку.
Яго мосць пан Кшыштоф Шэміот, суддзя Ваўкавыскі, сам ставіў два кані па-гусарску.
Яго мосць пан Самуэль Аўсяны ставіў чатыры кані па-гусарску.
Яго мосць князь Пётр Глінскі сам ставіў два кані па-гусарску — аднаго з маёнтку бацькаўшчынскага, а другога з застаўнга маёнтка ад пана Дзевочкі з Навасёлак размешчанага ў Ваўкавыскім павеце.
Яго мосць пан Кшыштаф Хадакоўскі сам ад сябе і ад пляменніка свайго пана Юрыя Хадакоўскага, і з саўдзельнікамі Рудзееўскімі, паводле разпісання яго мосці пана Маршалка і мяне харунжага, ставіў аднаго каня па-казацку.
Яго мосць пан Ян Пукшта, харунжыч Ваўкавыскі, сам і з саўдзельнікамі ад яго мосьці пана маршалка і мяне харужага паводле канстытуцыі распісання, ставіў аднаго каня па-гусарску.
Яго мосць Зыгмунт Пукшта выслаў два кані па-гусарску, сам будучы не спасобнага здароў’я з-за параненай нагі, на што мусіць урэгуляваць праўна.
Яго мосць пан Шымон Гарадзельскі, пісар земскі Ваўкавыскі, сам будучы ў гадах выслаў свайго дарослага сына пана Вайцеха Гарадзельскага, ставіў два кані па-казацку.
Пан Васіль Калантай сам ставіў каня па-гусарску з панам Галасем і ад пана Яна Жаранкі конь.
Пан Ян Калантай паведаміў нас ураднікаў яго мосць пана Маршалка і мяне харужага, вярнуўся з шляху, даючы нам, у справе сына яго, які быў у паходзе да Валахіі, і там трапіў у палон да паганцаў, які для вызвалення сам мусіў старацца, выслаў пахолка шляхціча з канём па-гусарску.
Пан Адам Калантай выслаў свайго слугу на кані па-гусарску, аб сабе даючы слова, што з паборавымі грошамі едзе да Вільна да скарбу.
Пан Ендрэй Калантай, будучы сам у гадах выслаў сына сваяго дарослага пана Яна Калантая на кі па-гусарску.
Пан Адам Углік, суддзя земсік Ваўкавыскі сам ад сябе і ад пна Міхала Угліка, дзядзькі свайго, ставіў каня па-гусарску, а на пана Адынца пратэставаў, што той да яго не далучыўся з часткі якая ад яго заставалася.
Пан Грыгоры Жынь сам ставіл каня па-гусарску.
Пан Ян Кендзержаўскі каня па-гусарску з маёнтка Кузьмічы.
Пан Кшыштаф Кендзержэўскі сам ад сябе і ад княгіні Семёнавай Глінскай ставіў два кані па-казацку.
Пан Юры Езерскі сам ставіл каня па-гусарску.
Пан Ян Езерскі, будучы сам у гадах выслаў сына свайго дарослага пана Кшыштофа Езерскага на кані па-гусарску мянуючы, і ад суудзельніка Юрыя Калусоўскага з таго грунціка, што у пана Езерскага купіў.
Пан Ян Лопот з сваёй часткі маёнтка Хаўшэвіц каня па-гусарску, а часткі Семёнаўскай каня па-казацку. А на сваіх суудзельнікаў пратэставаў, што да яго не далучаліся.
Пан Леў Лопот каня па-казацку з суудзельнікамі, а на другіх суудзельнікаў пратэстваў, што да яго не далучыліся.
Пан Іван Трызна, будучы ў дарослых гадах і хворы на ногі, з дазволу яго мосці пана Маршалка і майго харужага, ад’ехаў да дому з вёскі Пунскей Піваголь. А на сваім мейсцы пакінуў шляхціча добрага, свайго павіннага пана Юзэпа Касцюшку на кані па-гусарску, і каторы пан Касцюшка сам ад сябе і ад братоў ставіў другога каня па-казацку паводле аб’яднання.
Пан Крыштаф Касцюшка ставіў каня па-гусарску, да якога пан Сушко далучыўся да трэцяй часткі каня.
Пан Кшыштаф Ашмянец ад братоў сваіх і ад суудзельнікаў ад яго мосці пана Маршалка і мяне харужага распісаных, ставіў каня па-гусарску.
Ад княгіні Яновай Глінскай, конь па-казацку з маёнткаў Парфіяновіч і Бакшты.
Пан Ян Церпента каня па-гусарску з Мацкелёўшчызны і з Дабейкаў у іншым павеце.
Пан Міхал Церпента сам ад сябе і ад пані Марцянавай Роскай каня па-гусарску.
Пан Пагінскі з панам Яварам і з панам Мікалаем Немчыноўскім ставіў каня па гусарску, але іншыя панове браты казалі, што болей павінна было быць.
Пан Сапоцка дава кані па-казацку ставіл.
Пан Герман Енджэйковіч ад сябе і ад братоў сваіх родных паноў Яраша, Давіда, Размуса і ад удавы братавой пані Зыгмунтовай Енджэйкевічовай, якая ў сіроцтве засаталася, не толькі на вайну выпраўляць, але і сабе з дзяцьмі выжывення мець не можа, з суудзельнікам панам Вайніковічам, які таксама недастатак свой паказваў, з далучэннем суудзельніка ад яго мосці пана Маршалка і мяне харужага ставіў пан Герман Енджэйковіч каня па-гусарску. Той жа пан Герман і ад брата свайго пана Мацея Енджэйковіча ставіл каня па-казацку. А сам пан Мацей Енджэйковіч не выехал на тую выправу вайсковую, па прычыне пагаршэння шматкротнага і дзеці некаторыя яго пагоршыліся.
Пан Адахоўскі з Рэплі два кані па-казацку.
Пан Гзоўскі ставіл два кані па-гусарску.
Пан Бертноўскі сам ад сябе і ад пана Адама Лопата і пана Андрэя Адынца, які купіў у пана Льва Лопата, ставіў конь па-казацку.
Пан Ардынец выслаў сына дарослага на каня па-гусарску.
Пан Андрэй Адамовіч сам ад сябе і ад братоў сваіх каня па-гусарску з маёнткаў сваіх Манцякоў, Вайнікаўшчызны і Ленартаўшчызны.
Пан Ян Яскольд сам ад сябе і ад братоў сваіх і ад суудзельнікаў каня па-гусарску, яле там трэба рэгулёваць.
Пан Ян Сушко з братам сваім Даніэлем каня па-казацку, а на іншых пратэствалаі, што не даплочвалі.
Пан Александр Мінеўскі, будучы ў сталых гадах, выслаў свайго сына дарослага пана Юрыя Мінеўскага на кані па-казацку з маёнтка Мачульнай.
Пан Станіслаў Мінеўскі з часткі сваёй жонкі і часткі паненак швагерак сваіх пані Анны і Шчэнснай Жалтоўскіх з маёнтка Мачульна пры браце сваім родным панае Юрыю ставіў каня па-казацку..
Пан Васілеўскі з Самуйлавіч, гараднічы, з князем Сямёнам Глінскім хворым, ставіў каня.
Пан Яраш Длускі з панам Якубам Ашмянцом і з панам Войцехам Едзекоўскім каня па-казацку.
Пан Высоцкі выслаў сына свайго дарослага сам ад сябе і ад суудзельнікаў сваіх паноў Клепацкіх, каня па-гусарску.
Пані Жданоўска удава, выслала чатыры кані па-казацку.
Пан Мікалай Цывінскі ставіў пару каней па-казацку, аднаго з Седзельнік, другога з Дзераўной у Брэскім ваяводстве.
Пан Маіноцкі з суудзельнікамі каня па-казацку.
Пан Юры Кінтаўт з суудзельнікамі сваімі і з сынам панам Адамам Кінтаўтам з маёнтка у Ваўкавыскім павеце размешчаным і ў навагрудцкім з Буды ставіў два кані па-казацку.
Пан Шымон Падолец з суудзельнікамі ставіў каня па-казацку.
Пан Ян Зарэмба з панам Андрэем Малевічам каня па-казацку.
Пан Шчэнсны Гедройц з панам Станіславам Ейсымонтам і ранёй маткай яго, два кані па-казацку, і ад пана Лаўрына Зеленеўскага і ад пана Слепаўронскага і ад паноў Суетаў і ад Сіўка з Ліхасельчанаў, але магчыма толькі на гэты адзіны раз.
Пан Мікалай Калусоўскі, пан Грыгоры Жэброўскі з панам Карасём каня па-казацку.
Пан Паўловіч з суудзельнікамі каня па-казацку, а на суудзельніка пратэставаў, што да яго не далучыўся.
Пан Станіслаў Чык з суудзельнікамі сваімі панамі Янам і Паўлам Чыкамі, панм Адамам Залускім, панам Мацеям Адынцом і панам Андрэем Стармілам з маёнтка свайго Мейштовіч, Тулава і Углоў каня па-казацку. Пан Бажоба ад пана Прашчыцкага і з часткі небожчыка пана Фёдара Стараіна і з часткі Сасінаўскай каня па казацку, на якіх пратэстваў і захоўвае сабе волнае маўленне, за тое што да яго не далучыліся.
Пан Жабка з суудзельнікамі каня па-казацку.
Пан Гоздзельскі, пан Счыгельскі, пан Крыванос два кані па-казацку.
Пан Станіслаў Счыгельскі з Гродзенскага павету ад малых дзяцей з маёнткаў Эйсмантаў, Шымкаўшчызны, Бурнева трымаючы ў апекунстве, і пры галоўнешых маёнтках Гоздзелеўшчызны, Крываносаўшчызне ставіў каня па-казацку.
Пан Леваноўскі з суудзельнікамі каня па-казацку.
Пан Леў Жынь, будучы хворым mentis captione ад пана Бога наведзёны выслаў каня па-казацку.
Пан Яранім Жынь будучы хворым і на вочы слабым выслаў каня па-казацку.
Пан Станіслаў Сегень, выказваўся імям сваёй сястры пані Енджэёвай Немчыноўскай, з таго фальварку, які трымае заставай ад яго мосці князя Агінскага Самуэля Целякі, размешчанага ў Ваўкавыскім павеце, бо пан Агінскі ў сваім запісе запісаў, што яна павінна замяняць на попісах і паслугах Рэчы Паспалітай, а зараз не бачучы нікога ад князя Агінскага, альбо якіесць цяжкасці напотым, сястра не павінна ставіць пахолка па-казацку.
Пан Мікалай Сасін з панам Іванам Трызнай, з панам Вайцехам Буткевічам, з панм Грыгорам Падгайскім, панм Раманам Ванькевічам каня па-казацку.
Пан Мальхер Жукоўскі з Седзельнік каня, але павінен больш паводле даўных реестраў, з тымі ад каго ён браў грошы на каня па-за канстытуцыяй.
Пан Кршчановіч будучы паранены ў руку, хворы з дазволу яго мосць пана Маршалка і майго харужага, адехаў, пакінуўшы пана Корбута і ставіўшы каня па-казацку, і пратэставаў на пана Абухоўскага аб не далучэнні, а пан Абухоўскі даў знаць да мяне Харужага, што знаходзіцца на службе ў караля яго мосьці, і што мае аўтэнтычны дакумент паказаць.
Панове Карэйвове каня па-казацку.
Пан Іван Канстанцінавіч з сваёй валокі, якую мае і ад пана Міхалевіча каня па-казацку. Аб пане Міхалевічу некаторыя паны браця казалі, што там маёмасці не мала, і павінен бы больш ставіць чым адзін конь, больш таго сам застаўся ў хаце.
Пан Станіслаў Высоцкі сам ад сябе і ад пана Мікалая Эйсымонта і ад суудзельнікаў сваіх пана Крыштофа Прыгодзіча, ад пана Яна Краснадэмбскага, Пятра Стрыгі ставіў каня па-казацку, а на іншых суудзельнікаў, якія адарваліся ад іх, пратэставаў, бо грошы і правы на коні іншаму аддалі, а каней за іх не ставёна.
Пан Зверовіч ставіў каня па казацку. А на пана Заяца пратэставаў, што да яго не далучыўся.
Пані Бергелёва выслала сына па-казацку на кані.
Пан Мацей Пацкевіч з суудзельнікамі з Зеленевіч каня па-казацку.
Пані Камаеўская удава з маёнтка Струбніца ставіла каня па-казацку.
Пан Счурскі ставіў каня па-казацку з суудзельнікамі з панамі Немчыновічамі і пані Гумковай і з панам Грондзкім.
Пан Мікалай Воўк з маёнтка Седзельнікі каня па пяцігорску, ад некаторых сваіх суседзей грошы браў і правы супроць канстытуцыі, а на каня сам павінен ставіць.
Пан Дзевялтоўскі з маёнтка Седзельнікі і з жадання да Бацькаўшчыны дамовіўся з суудзельнікамі каня па-гусарску.
Пан Шымон Юшкевіч з суудзельнікамі каня па-казацку.
Пан Грынашкевіч каня па-гусарску і з суудзельнікамі яго мосць ксяндзом Мікалаем Немчыноўскім плебанам Ваўкавыскім і з панам Адамам Петрашэўскім.
Панове Аніхомаўцы каня па-казацку з суудзельнікам сваім панам Якімовічам.
Пан Тыніна каня па-казацку з суудзельнікамі.
Ян Пацукевіч з грунціка каля Недзевіч каня па казацку.
Пан Васілеўскі Александр ставіў каня па-гусарску з суудзельнікамі.
Пан Адам Швейкоўскі выслаў сына свайго Крыштофа на кані па-казацку з суудзельнікамі з панам Кандратам Волашаніным і з сынам сваім панам Юзэфам Швейкоўскім.
Пан Жданоўскі каня па-казацку, а пратэставал на пані Камаеўскую а не далучэнні.
Пан Міхал Варабей ставіў каня па казацку з суудзельнікамі.
Станіслаў Пукшта,
Харужы Ваўкавыскі.
Дакумент выявіў, пераклаў з польскай мовы Семянчук Генадзь.
РНБ у Санкт-Пецярбургу, фонд 971, апіс 2, аўтограф 133. Стр.140-141
Спісанне іх мосьцяў Паноў абывацеляў Ваўкавыскага павета народу шляхецкага, якія паводле канстытуцыіі ў року тэразнейшым 1621 і на сэйме прынята рушэнне паспалітае да Інфлянт накіраванага за выцяганнем Яго мосьці пана Маршалка і мяне Харужага вайсковых ураднікаў да Інфлянтаў пад харугву павятовую не з’явіліся, маюць на прызначаны мною час да сбірання да Дубна на дзень 26 кастрычніка ў годзе тэразнейшым 1621 там не з’явіліся і да трэцяга лістпада пад харугву павятовую не сталі і аб сабе толькі вядомасць падалі і некаторыя і не адазваліся.
Ад яго мосьці Пана Віцебскага на попісе ў Ваўкавыску было 16 каней і пехоты 16. Але зараз яе мосць пані Віцебская пазнаёміла з лістом караля, яко мосьцю пана Нашага міласцівага напісаным да яго мосці пана ваяводы Навагрудскага і да мяне харужага і да іх мосьце паноў абывацеляш Ваўкавыскага павету, што яго мосьць пан Маршалак Каронны як апекун сына яго мосьці пана Віцебскага памерлага ставіў почент з маёнткаў ў ВКЛ размешчаных сыну яго мосьці пана Віцебскага належачых. У чым я харужы ідучы за воляй яго каралеўскай мосьці, як пана высшага якому паспалітае рушанне з сейму даверылася, і сілу прадстаўленых тых лістоў слухацца іх павінне.
Яго мосць пан Андрэй Война, падчашы Вялікага княства Літоўскага на попіс ў Ваўкавыску 3 мая праведзены выслаў 30 каней па-казацку. Зараз на дадзеную экспедыцыю да Інфлянт ніхто ад яго мосьці пад Ваўкавыскую харугву не з’явіўся, але вядомасць ёсць, што яго мосьць пан падчашы да Валахіі супраць паганцаў сыноў сваіх і опчант выслаў да караля Яго мосьці.
Яго мосьць пан Ян Ракоўскі, пад час попісу ставіў 12 каней па-гусарску, а паказацку 12 каней. А зараз, калі мы яго выцягвалі да Інфлянт, прыслаў паведамленне сваю да пана яго мосьці Маршалка і да мяне харужага, што сам быў выехаў на патрэбы караля яго мосьці і Рэчы Паспалітай да Валахіі супраць паганцаў за загадам караля яго мосьці і почант свой выслаў. А ўзяўшы вядомасць а трактатах, якія дайшлі каралю яго мосьці пану нашаму і Рэчы Паспалітай у паходзе Турэцкім, што ўжо харугва павету Ваўкавыскага накіравалася да Інфлянтаў, з тым што адазваўся лістом сваім, што сам яго мосць прыбыць жадаюць пад харугву Ваўкавыскую супраць рабаўніка Бацькаўшчыны, каля пачант яго мосьці паверне з той дарогі па якой пайшоў да караля.
Яго мосць пан Эсеяш Гейдройць на попісе ўказваў тры кані па-гусарску з маёнтку жонкі сваёй у Ваўкавыскім іншых паветах размешчаных, даў знаць мне харужаму, што як слуга каралевы яе мосьці прызначаны ёсць да пражывання і аховы пры каралеве яе мосьці, і што моша падцвердзіць аўтэнтыкам з канстытуцыі мінулага сэйму.
Яго мосьць пан Ядам Юндзіл, войскі Ваўкавыскі на попісі ўказваў тры кані, а зараз не выехаў і не выслаў, прыкрываючыся пасадай сваёй,бо ёсць войскім Ваўкавыскага павету.
Яго мосць пан Януш Масальскі, суддзя гродскі Ваўкавыскі, сам не выехаў, почант пры пляменніку выслаў.
Пан Станіслаў Скіндар не выехаў, а вядомасць да мяне харужага даў, што маёнтак Лапеніца ў Ваўкавыскім павеце арэндаваў.
Пан Цырыяк Масальскі не выехаў і ніякай вядомасці аб сабе не падаў.
Пан Станіслаў Дзевалтоўскі, абмовіўся праз сябра, што накіраваўся да Валахіі за каралём яго мосьцю і з почантам яго мосьці пана Ракоўскага, аднак павярнуліся і становіцца зараз пад харугву Ваўкавыску.
Пан Лапатэцкі з маёнтку свайго нікога не прыслаў але вядомасць ёсць, што сам знаходзіцца пры карале яго мосьці ў Валахіі супраць паганцаў.
Яго мосць пан Пясецкі былы падваявода Віленскі, даў знаць пар сябе да яго мосьці пана Маршалка і да мяне Харужага, што знаходзіцца ў Вільні за зышоўшага з гэтага свету годнага памяці яго мосьці ваяводы Віленскага, але жадае ставіць з почтам пад харугву, але не было.
Пан Камароўскі з маёнтка Лапеніца размешчанаг ў павеце Ваўкавыскім, які трымае ад ад пана Александра Савіцкага на попісе ў Ваўкавыску ставіў 2 кані па-гусарску і два кані па-казацку. А зараз да Інфлянтаў не ставіўся і жаднай вядомасці аб сабе не даў. На што пан Савіцкі пратэставаў, і таму сам пан Савіцкі не выехаў.
Пан Пракоп Белаўскі сам не выяхаў і жаднай вядомасці аб сабе не даў.
Пан Каўнацкі і пан Карскі не выехалі і вядомасці аб сабе не далі з маёнтка Хрускага.
Пан Заяц далучаны быў да пана Зверовіча, не выехаў.
Пан Стэфан Скріба не выехаў і вядомасці аб сабе не даў. Ад пані Яранімавай Снарскай ніхто не выехаў, а яе некаторыя асобы прыцягвалі да сябе.
Пан Ян і пан Пётр Скіндары не выехалі і жаднай вядомасці пра сябе не далі.
З маёнтку Харашкаўшчызна, што пан Трцінскі з жонкай сваёй трымалі, а зараз пан Раман Ельскі трымае, не выехаў і вядомасці не пададзена.
Пан Юры Сцыпіон з маёнтка Рось не ставіўся і нікога не выслаў.
Пан Александр Купріяновіч не ставілся.
Пан Александ Снарскі, пісар гродскі ваўкавыскі не ставіўся і вядомасці пра сябе не даў.
Адам Яновіч Плік, пан Кшыштаў Ашмянец паведамілі што саміх сабе паставяць.
Пан Шеміот з Вішнеўкі не ставіўся і вядомасці аб сабе не даваў.
Юры Калусоўскі з вядомасці яго мосьці пана Маршалка і мне харужага ад’ехаў да дому з пад харугвы, папярэдзіўшы нас, што мусяў прыехаць потым не прыбыў і не адазваўся.
Ілейкове Веренкове, якія купілі маёнтка шляхецкага частку ў Леглеевічах Малехераўшчызну ў Дубне былі, а калі папісаваліся, панове браця каней не ставілі.
Гецольд адзін быў, але пад час попісу каня да вайны неабходнага і рыштунку вайсковага не ўказываў.
З маёнткаш Бачынскіх, з якіх перад тым почты з’яўлялася пад харугву Ваўкавыскую і з іншых маёнткаў ніхто зараз не ставіў.
Ад пані Залескай нікога не было, але сын пані Пётр Залескі, які на маёнтку ў Лідскім павеце пісаў да мяне харужага, што пад харугву тамтэйшага павету Лідскага меў ставійь почат з з там таго маёнтку свайго і з таго маёнтку, які размешчаны ў Ваўкавыскім павеце.
Ад іншых, калі хто не выехаў, вядомасць будзе пададзена ад мяне пісьмова.
Харужы Ваўкавыскі Станіслаў Пукшта.
Магдэбурскае права ўзнікла ў 13 ст. у г. Магдэбургу і першапачаткова распаўсюджвалася на гарады Усходняй Нямеччыны. На падставе названага права насельніцтва гарадоў атрымоўвала самакіраванне, судовы імунітэт, падаткавыя ільготы, права ўласнасці на зямлю, ільготы ў гандлёвай і раместнай дзейнасці, вызваленне ад вайсковых абавязкаў. У гарадах з магдэбурскім правам ствараліся выбарныя органы самакіравання і суда, усталёўваўся парадак выбару ўладаў і іх функцыі, галоўныя нормы грамадзянскага і карнага права, правілы судовай вытворчасці і падаткаабкладання, парадак гандлю, дзейнасці раместных цэхаў і купецкіх аб’яднаняў.
Магдэбурскае гарадское права на працягу 13-15 стст. пераносілася на тэрыторыі Усходняй Прусіі, Чэхіі, Венгрыі, Польшчы, Беларусі, Літвы, Украіны. Атрыманне магдэбурскага права беларускім гарадамі сведчыла аб адпаведным, дастакова высокім, гаспадарчым і сацыяльным узроўні развіцця, які быў роўны шматлікім нямецкім і польскім гарадам.
У Вялікім княстве Літоўскім прывілеі альбо граматы на магдэбурскае права дзяржаўным гарадам надавалі вялікія князі, а прыватнаўласніцкім – уладальнікі гарадоў альбо па іх хадайніцтву – вялікія князі. Пазней Магдэбурскае права гарадам пацвярджалася наступнымі вялікім князямі і каралямі. Першую грамату на Магдэбурскае права ў ВКЛ атрымаў горад Вільня – 22 сакавіка 1387 г., далей Брэст – 1390, Слуцк – 1441, Высокае – 1494, Гродна – 1496, Полацк – 1498, Менск – 1499, Ваўкавыск -1503, Каменец- 1503, Навагрудак -1511, Рэчыца — 1511, Поразава -1523, Слонім — 1531, Дзісна -1567, Магілёў -1577, Мозыр -1577, Miр — 1579, Пінск — 1581, Нясвіж — 1586, Пружаны — 1589, Любча -1590, Ліда -1590, Віцебск – 1597 і інш. Па падліках беларускага даследчыка Анатолія Цітова на беларускіх землях за перыяд ад 15 да канца 18 ст. агульная лічба населяных месцаў гарадскога тыпу, якія мелі магдэбурскае права, складала звыш 120.
Магдэбурскае права вылучала асноўную масу гараджанаў (якія называліся месцічы, мяшчане) у асобную саслоўную групу насельнітцва. У дзяржаўных гарадах яны вызваляліся ад асабістай залежнасці. Падобнае становішча замацоўвалася у агульнадзяржаўных актах: Статутах Вялікага княства Літоўскага, Рускага і Жамойтскага 1529, 1566 і 1588 гадоў. У прыватнасці, згодна з нормамі апошняга Статута (1588), кожны мешчаніні магдэбурскага горада мог нароўных прыцягнуць да адказнасці прадстаўнікоў шляхецкага саслоўя – калі “кому з мещан нашых права майдэбурского которая крывда деяла от князей, панов и земян и подданых их… такового кождого мещанин мает до суду земского поветового позвати” (раздзел 4, арт.69). Мяшчане магдэбурских гарадоў атрымлівалі вышэйшы памер грашовага задавальнення ў параўнанні з жыхарамі не магдэбурскіх гарадоў (раздзел 12, арт.6), мелі права вольна выязджаць за межы дзяржавы на вучобу ці лячэнне (раздзел 3, арт.16). У прывілеях вызначаліся даходы гарадской абшчыны, падаткі і павіннасці на карысць дзяржаўнага скарбу, межы гарадской ворнай зямлі. Паводле магдэбурскага права перасяленне ў горад рабіла чалавека вольным ад прыгнёту. У 16-17 ст., асабліва пасля войнаў і эпідэмій, калі трэба было ўзнавіць насельніцтва горада, усе перасяленцы з вёсак станавіліся паўнапраўнымі сябрамі гарадской абшчыны, што замацоўвалася прынясеннем прысягі на гарадское грамадзянства.
Грамата на магдэбурскае права давала гораду ўласны герб. Герб з’яўляўся галоўным атрыбутам, які сведчыў аб магдэбурскіх правах. “Герб на пячаць мескую” быў візуальным пацвярджэннем існавання супольнасці мяшчанаў і горада як юрыдычнай адзінкі, якая істотна адрознівалася ад навакольных вёсак і мястэчкаў. Герб быў прадметам гонару мяшчанаў і візуальным пацверджаннем іхняй пэўнай незалежнасці ад феадальнай іерархіі. Герб Ваўкавыску ўяўляў сабою срэбную галаву ваўка, які вые на блакітным полі. На думку А.Госцева і В.Шведа, гарадская гербавая пячатка Ваўкавыска з’явілася не раней 1540-х гадоў у часы Жыгімонта Аўгуста (1524-1572) альбо Стэфана Баторыя (1576-1586). Найбольш ранняй з вядомых на сёняшні дзень гэта пячатка на дакументах з 1633 г., якія захоўваюцца ў фондах Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі ў г.Мінску (ф.694, воп.4, спр.965, аркуш 423 адв.; спр.1942, арк.272). Аналіз вядомых пячатак 17-18 стст. з выявай герба Ваўкавыску, дазваляе меркаваць – перад намі “герб, які гаворыць”. Бо ў адзінай геральдычнай постаці на гербе зашыфравана назва горада.
У другой палове 18 ст. роля гарадского самакіравання на беларускіх землях зменшылася. Гэта было звязана ў першую чаргу з агульным палітычным крызісам Рэчы Паспалітай. Усё большае значэнне набывалі групоўкі магнатаў, якія змагаліся за ўладу з дапамогай суседніх краінаў – Расіі, Прусіі, Аўстрыі, Францыі. Гэта моцна паўплывала на эканамічны стан большасці гарадоў. У сувязі з гэтым сэйм Рэчы Паспалітай у 1776 г. пазбавіў магдэбурскага права дзяржаўныя гарады і мястэчкі за выключэннем галоўных ваяводскіх і павятовых цэнтраў: Вільні, Ліды, Трокаў, Коўна, Навагрудка, Ваўкавыска, Пінска, Мінска, Мазыра, Брэста, Гродна. На беларускіх землях магдэбурскае права паслядоўна было ліквідавана пасля далучэння іх да Расейскай імперыі. Для Заходняй Беларусі гэта быў снежань 1795 г.
На думку большасці даследчыкаў (Анатоля Цітова, Юліюша Бардаха, Станіслава Александровіча, Анатоля Грыцкевіча, Зіновія Капыскага, Алеся Госцева і Вячаслава Шведа) прывілей на Магдэбурскае права Ваўкавыск атрымаў ад Вялікага князя Літоўскага Александра Ягелончыка ў 1503 г. Дадзены прывілей з’явіўся яскравым сведчанем дзяржаўнага, палітычнага і эканамічнага значэння горада ў той час. На жаль арыгінал прывілея невядомы навукоўцам. Яго змест удаецца аднавіць дзякуючы шматлікім пацверджанням пазнейшых гаспадароў ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Вядомы і захаваўся сярод дакументаў Літоўскай Метрыкі (дзяржаўнага архіва Вялікага Княства Літоўскага) пацвярджальны прывілей Жыгімонта Старога ад 22 лютага 1507 г. “Жалованная подтвердительная грамота Волковыйским мещанам, на Магдэбурскае права и разныя льготы”, далей пацвярджалі прывілей 1503 г. Жыгімонт Аўгуст, 14 ліпеня 1579 г. Стэфан Баторый, 20 красавіка 1595 г. Жыгімонт ІІІ Ваза, потым Ян ІІІ Сабескі і апошнім быў кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі 22 мая 1776 г. і 9 ліпеня 1790 г.
Прыгледзімся да зместу прывілея на Магдэбурскае права мяшчанам г.Ваўкавыска. Паспрабуем усвядоміць сябе тагачаснае жыццё, абавязкі і правы нашых землякоў ваўкавычанаў.
“Александр король и великий князь… хотячи осмотрети, абы место Волковыйское въ людехъ и въ обыходехъ множилося, дал месту Волковыйскому право Немецкое Майтборское и всим тым, которые восхотят в том месте садитися. … всим мещаном, и нынешним и напотом будучим в нем, Римское веры и Греческое, право Немецкое, што словетъ Майтборское, дал и даровалъ и записалъ у вечность, во всих пригодах и розделах и толкованиях, во всих члонках, також держати, как и место Виленское и иные места наши право Немецкое Майтборское держать, отдаляючи вси иные права, Польские и Литовские и Руские, и вси обычаи иные, которыи ж были на переказе праву тому Немецкому Майтборскому”. Як вынікае з гэтага тэксту на пачатку 16 ст. ў горадзе Ваўкавыску пражывалі праваслаўныя і каталікі, якія мелі адпаведна царкву і касцёл. Дзякуючы прывілею на Магдэбурскае права ўсё насельніцтва нашага горада аб’ядноўвалася пад кіраваннем аднаго права, больш прагрэсіўнага ў параўнанні з традыцыйнымі правамі польскім, рускім і літоўскім.
“… Такеж вынял и вызволил его милость вси мещане того места Волковыйского римское веры и греческое от всякого права и моцы и от насилей всихъ врядников в панстве нашомъ Великом Князстве Литовском. Такеж вписано в томъ прывилеи: естли бы перед его милостю альбо передъ которыми з них о делах великих и о малых, о злодеиства и о розливани крови, мужобойства, о втятья члонковъ и о иных всих проступъках позвани не мають отповедати ани суть объвязани которых вин платити, але мещане перворечнего места толко перед их войтомъ, который того часу будеть, а войт толко перед милостю, и то коли бы был позванъ через его милости лист под его милости печатью, тогды не иначеи, толко их же правемъ немецким маеть отповедати. А вделах их всихъ вышеписаных дал его милость войту суполъную моцъ судити и осудити, карати и стинати, и на кола бити, и потопити, якож то право немецъкое майтбарское во всих своих розделяхъ и члонкох держыть и жадаеть”. З гэтага фрагменту вынікае, што на падставе прывілея насельніцтва гораду вызваляецца ад парадкавання разнастайных бюракратаў, а падпарадкоўваецца непасрэдна вялікаму князю. Галоўная асоба, якая кантактуе з вярхоўнай уладай, з’яўляецца выбраны войт. Менавіта ў яго моцы было судзіць мяшчанаў горада. Таксама мы сустракаем кваліфікацыю самых страшных злачынстваў і формы іх пакарання. Праўда на наш погляд яны не зусім гуманыя.
“…Тежъ вызволил его милость тое то место пререченое зъ дачокъ и податей неслушных, которие ново и перед тым от врядников на тое место положены были, якожъ в томъ его милости прывилеи менованы суть. Найпервей вызволил его милость тое то нашо место от дякол и от сена подяколного, и от пенезей тых, которые зъ дякломъ врядником даивали в каждый годъ. Теж имъ с урядником волковыйским и со слугами его у подъводу не казалъ ходити и конеи его не стеречи, и въ дворе нашомъ Волъковыйским сторожы мети, выймаючи свои приездъ господарский. Такъже и зъ секерою на дело не велелъ имъ ходити и сена косити. Далей выписано в том же прывилею его милости, штож имъ до Городна на работу къ вапъну не ходити и въ вагу, и в померное, и въ ятьки врыдъником волковыйским не въступати ся и иных некоторых дачокъ не прыбавливати, а зъ моцы и съ судов врядника волъковыйского их его милость вызволил”. Пазбаўляў княжаскі прывілей мяшчанаў Ваўкавыскіх ад лішніх і не слушных падаткаў і абавязкаў, спрыяючы такім чынам здароваму эканамічнаму клімату для развіцця гарадской гаспадаркі і яго жыхароў. “…Нижли што ся дотычеть кгвалту, пожоги, розбою, всилство, то его милость на себя взял, а на врядники свои.” Праўда, страты ад вялікіх катастроф, якія закраналі Ваўкавыск, цэнтральная ўлада пакрывала за ўласны кошт.
“… А которому мещанину дело будеть до волостьного чоловека, ино маеть державъца волковыйский або наместникъ его в нашомъ дворе за войтомъ судити. А которому чоловеку волостному дело будеть до мещанина, ино войтъ маеть зъ наметсником на ратуши судити подле их права.” Вызначаў прывілей і судовыя адносіны паміж гараджанамі, якія былі ахоплены Магдэбурскім правам, і насельніцтвам навакольных вёсак і маёнткаў. Прэтэнзіі не гарадскіх жыхароў да мешчаніна разглядаліся ў ратушы судом пад кіраўніцтвам войта. І наадварот, прэтэнзіі мешчаніна разглядаліся княжаскім судом на княжаскім двары. Яшчэ мы даведваемся, што ў Ваўкавыску ад пачатку 16 ст. існавала Ратуша, як сімвал гарадскога самакіравання.
Прыгледзімся зараз да абавязкаў, якія ўскладаліся на ваўкавычанаў, адпаведна зместу прывілея вялікага князя Александра. “…А къ тому теж они мають с того места преречоного давати на нашъ прыезъдъ с каждого двора по бочъце овса, а будетъ мало, ино по две, а сена за каждою бочъкою по возу. А на пашню нашу толокою два дни мають орати и два дни жати, а къ Берестю в заставу мають ходити водле давного обычаю, и ставъ в месте нашомъ подъ нашимъ дворомъ на Волковыи реце, коли ся сказить, мають справити подле давности. И теж для тых платовъ и подачокъ, што есмо имъ отпустили, мають намъ в каждый годъ давати по тридцати золотыхъ. А под послы и гонцы наши мають на своей подводы давати подле давного обычая. А з вин местских взялъ его милость на себе по два гроши, а войту з вин и тежъ з яток третий грошъ. А платъ корчомный велел его милость имъ давати в каждый год водле даного обычая”. Па-першае, захоўваліся пэўныя старадаўнія абавязкі, такія як хаджэнне на Берасцейскую заставу з мэтай нясення памежнай службы. Альбо за кошт горада напраўляць стаў ў княжаскай рэзыдэнцыі, альбо забяспечываць транспартам дзяржаўных паслоў і ганцоў, ці фіксаваная плата за ўтрыманне корчмаў.
“… А лепъшего потверженя и помноженья места Волковыйского и мещан всих дал и даровал преречоному месту вси клетки и ятки мясные, которие нине суть и напотомъ могуть прычинены быти ку полепъшеню месткому со всими пожитки и доходы, и воскобоиню на забияне воску, и вагу, и померное, и теж пострыгане сукон, сколко их можетъ быти в месте, тежъ зложене, шинковане пива и меду и вина, которое жъ немецким языком зоветь ся шротарство, и померное медовое, што зоветь ся ведро, чимъ мед мерыть подле обычая тамошнего, и шинковане вина горелого, первореченому месту вси члонки вышеписаные на полепъшене места того дал вечно”. Дадзены фрагмент сведчыць аб жаданні цэнтральнай улады паляпшаць і узбагачаць жыццё насельнітцва Ваўкавыску. Паказаны меры і механізм падобнай палітыкі. Па-просту горад атрымоўваў права на ўласную падаткавую палітыку. Менавіта ў казну горада ішлі большасць падаткаў за разнастайную дзейнасць. А ўжо з гарадскога бюджэту выплочваліся абавязковыя выплаты ў цэнтральны, як грошы на ўтрыманне войска і абарону межаў. Аб гэтым сведчыць ніжэйшы тэкст. “… Мають они тыи платы зъбирати на одно место и в одъну скринку класти и стого серебъщизну и ординщину мають давати и на местские потребы оборачати, где-кольвекъ имъ будеть надобе. И чого бы колве с тых платовъ на серебъщизну и ордынщыну недостало они то мають на все место положыти и тотъ плать нашъ докладати”. Усё, што застаецца пасля абавязковых выплатаў ў казне горада выдавалася на яго ўласныя патрэбы. У перыяды крызісу можна было выкарыстоўвацца для аплаты агульнадзяржаўных падаткаў фінансавую даплату цэнтральнай ўлады і даплаты гараджанаў, якія не падпарадкоўваліся Магдэбурскаму праву. Акрамя грашовых вылпатаў на ўтрыманне войска, мяшчане ваўкавыскія былі павінны асабіста хадзіць на вайну, адпаведна законам ВКЛ. “А мещаномъ волковыйскимъ велел его милость на службу свою на войну ходити водле въстава, как и зъ иных мест.”
Нарэшце прывілей адзначаў, што мяшчанамі лічыліся ўсе рамеснікі і гандляры горада Ваўкавыска, якія пражывалі і будуць пражываць у ім. Замацоўваліся правы на ярмаркі і таргі. “Такеж в том месте, который будуть се ремесники, кравцы, кушнеры, котелники, шевцы, рымары, дуботолъки, которые в месте мешкають и торъгомъ ся обыходять, тым всим казалъ его милость под тымъ правом немецъкимъ быти и поспол зъ местом велел его милость имъ плат нашъ платити. А торгъ в том месте дал его милость мещаномъ добровольный, как зъдавна бывало, а къ тому далъ его милость имъ ярмарок в томъ месте мети на святого Николы день (12.06) у в осень”. Писан прывілей у Кракаве ў лета 7015 (1507), месяца лютага 22 дзень.
З далучэннем тэрыторыі Ваўкавышчыны да Расейскай імперыі еўрапейская традыцыя гарадскога самакіравання была перарвана. Гарадская адміністрацыя ўжо не выбіралася, а прызначалася. Да пачатку І сусветнай вайны кніга прывілеяў г.Ваўкавыска захоўвалася ў архіве Гарадского магістрата. Пад час эвакуацыі ў 1915 г. дадзеная кніга выехала разам з іншымі дакументамі і каштўнасцямі магістрата на ўсход. Сляды яе пакуль заніклі. Праўдападобна, што яна ляжыць у архівасховішчах альбо музейных фондаў аднаго з Расійскіх гарадоў і чакае на свайго даследчыка.
1619 г. мая 6. – Запіс ў кнізе Слонімскага гродскага суда аб выступах мяшчан г.Ваўкавыска супраць ураднікаў магістрата за парушэнне магдэбурскага права.
На враде его кор(олевскои) м(и)л(о)сти кгродского замку Слонимского перед мною, Адамом Лукашевичом, столником и подстаростим слонимским, будучым от велможног(о) его м(и)л(о)сти п(а)на Яна Станислава Сапеги, маршалка надворного Великого княз(с)тва Литовского, старосты слонимского, ясвонского и мстибоговского, его м(и)л(о)сть пан Юри Мосалскии, подстаростии кгродскии волковыскии и лентвоит места г(оспо)дарског(о) волковыского, от велможног(о) его м(и)л(о)сти п(а)на Андрея Воины, краичог(о) Великог(о) князства Литовского, старосты волковыского и воита места Волковыского будучыи, оповедал о том, што ж деи в року теперешнем, 1619, м(еся)ца мая 6 дня, кгды водлуг звычаю и права маидебургског(о) тог(о) звышменованого дня для розсуженя справ сторон жалобливых за позвы его м(и)л(о)сти пана воита за одными позвы п(а)на Мартина Надежыча, бывш(его) писаря местского волковыского, о задане ему здрады в ураду его писарском, а в другои справе п(а)на Матыса Корбута и молжонки его, земян г(оспо)д(а)рских повету Волковыского, о неслушное и несправедливое донесене до книг кгродских слонимских протестацыи в тои же справе, реляцыи возного поветового якобы о зневажене прывилеев его королевскои м(и)л(о)сти от п(а)на Якуба, которыи се (по)зывает Кгрондзскии… бурмистра на сес час волковыского, от Себестыяна Любевског(о) раицы и от инших раицов, лавников и всего поспольства места Волковыског(о). И маючы я до тои справы людеи зацных его м(и)л(о)сти п(а)на Шымана Городелског(о), писара земског(о) волковыског(о), его м(и)л(о)сти п(а)на Петра Глинского, ег(о) м(и)л(о)сти п(а)на Александра Снарского, писара кгродского волковыского, его м(и)л(о)сти п(а)на Мальхера Жуковского, а ег(о) м(и)л(о)сти п(а)на Шымана Ясколда, где у права стоечы поводовые, абы жалобы их на позвех чытаны были просили. А отпорные п(а)нове мещане, давшы обмову свою, далеи справы слухат(и) не хотечы. Тот бурмистр и тот Себестыян Любевскии, прынцыпалове, в раде збунтовавшысе, великие аклямацые чынечы, своволенство, погрозки у великом згромаженю мещан волковыских сами их не гамуючы, яко в лавцы своволенства не допущали и мести его королевское м(и)л(о)сти и п(а)на моег(о) и мене, наместника и особу врадовую, зневажыли, што все шыреи по достатку на атестацые их м(и)л(о)сти панов прыятелев звышменовах и на реляцыи возног(о)… ест и зоставуючы з ними яко з бунтовниками права посполитог(о) право себе волное.
Просил, абы тую протестацыю до книг кгродских слонимских записано было. Пры котором оповеданю ставши очевисто передо мною на враде, возныи повету Волковыского Павел Стрыга подал квит сознаня своего водлуг права справленыи и прызнал его ку записаню до записаню до книг кгродских слонимских в тые слова писаныи:
Я, Павел Стрыга, возныи повету Волковыского, сознаваю сим моим квитом, иж в року теперешнем, 1619, м(еся)ца мая 6 дня, маючы я при собе стороною люди добрых двух шляхтичов п(а)на Болтромея Нелюбовича, а п(а)на Адама Яновича за ужитем п(а)на Шымана Хрыщоновича, умоцованог(о) п(а)на Матыса Корбута и п(а)ни малжонки его, был есми з ним, паном Хрыщановичом, на ратушу в месте г(оспо)д(а)рском Волковыском для довоженя справедливости п(а)ну Матысу Корбуту и п(а)ни малжонце его, з мещаны места господарског(о) Волковыского, с п(а)ном Якубом Кгрондзским, на сес час бурмистром волковыским, и с п(а)ном Себестыяном Любевским и з ыншыми урадниками, раицами, лавниками и с посполством, где его м(и)л(о)ст пан Юри Мосалскии, подстаростии урадовыи кгродскии волковыскии и лентвоит места его королевское м(и)л(о)сти волковыского, засевшы месце его м(и)л(о)сти п(а)на воита, а при его м(и)л(о)сти там же на ратушу засели местца свое люди зацные его м(и)л(о)сть пан Шыман Городелскии, писар замскии волковыскии, его м(и)л(о)сть княз Петр Глинскии, ег(о) м(и)л(о)сть пан Александр Снарскии, писар кгродскии волковыскии, пан Малхер Жуковскии и пан Шымон Ясколд, где водлуг за позвом сторон до справ их прыволывает, наказали и наипервеи озвавшысе пан Мартин Надежыч, бывшии писар места Волковыского, за позвом своим о задане ему здрады от того бурмистра и от Себестыяна Любевского и от иншых раицов, лавников и от всих мещан волковыских, якобы в неслушном шафованю ураду его писарского, а за другим позвом в жалобе земенина г(оспо)д(а)рского повету Волковыского п(а)на Матыса Корбута и малжонки его с тым же бурмистром, Себестыяном Любевским, раицами, лавниками и зо всим посполством мещаны волковыскими о неслушное обжаловане и донесене протестацыеи и в тои же справе реляцыи возног(о) поветовог(о) до книг кгродских слонимских на нег(о), п(а)на Корбута, и молжонку его, якобы о зневажене привилеев его королевское м(и)л(о)сти на волност тому месту Волковыскому на кап(ь) горелчаную наданых, за чым они якобы мели двесте коп грошеи шкодоват и тые справы того звышменованого дня и за позвы ег(о) м(и)л(о)сти воитовскими прыпадали где.
Пан Корбут через умоцованог(о) своего помененног(о) п(а)на Хрыщоновича, а пан Надежыч сам до указаня в тых справах невинностеи своих становили, и кгды их м(и)л(ост) наказали умоцованому пана Корбутовому, абы з позву жалоба чытана была, где заразом от тог(о) бурмистра и от Себестыяна, от раицов, лавников и всего посполства через п(а)на Яна Петрушыча, мещанина волковыског(о), обмовы на писме печатю меистскою запечатованые напротив тым, за позвом до враду поданы и тые обмовы хотечы его м(и)л(ост) пан подстаростии прочытат казати, есми слушные водлуг права мели бы быт приняты в том ч(а)се великост людеи, мещан волковыских зашедшысе на ратуш две избы полные, в сенях, на кганку, около окон на земли, коло ратуша не хочы слухат справы, великое волане, зкгелк учынили.
А кгды были упоминаны через слуг врадовых и от самого его м(и)л(о)сти п(а)на лентвоита, абы такового зкгелку, гомону не чынили, але справы спокоине през своих старших и речников своих слухали. На которое упоминане он, бурмистр, и тот Себестыян, яко старшые в раде, ничого не дбаючы и иншых мещан до утишеня не упоминаючы в тои громане великои з мещаны будучы легце зневажаючы зверхност его королевскои м(и)л(о)сти местце его м(и)л(о)сти п(а)на воита своег(о) великии галас, зкгелк через дверы, до окон тиснучысе, розные погрозки чынечи, волали и у справедливя-тсе не хотели, зачым его м(и)л(о)сть пан подстаростии и лентвоит волковыскии, бачечы от тых мещан волковыских такое великое зневажене местца его королевскои м(и)л(о)сти и особ его м(и)л(о)сти п(а)на воита п(а)на своег(о) и себе самог(о), о таковое зневажене и о бунты на них перед их м(и)л(о)стями особами, звышменоваными, протестовал. И мною, возным, и тою стороною шляхтою осведчал зоставуючы собе, где право з оными дорогу укажет о таковые бунты волност права.
А так я, возныи, штом слышал и штом видел, даю сее сознане свое ку записаню до книг кгродских слонимских под печатю моею и под печатми стороны шляхты звышписаное.
Писан у Волковыску року, м(еся)ца и дня, звышписаного.
ЦГИА БССР в г.Минске, ф..1737, оп.1, д.22, л.177-178. Подлинник
1-га лістапада дабраліся да лесу пана старосты, шырынёю ў 4 мілі і даўжынёю ў 5. У тым лесе ўласнасці пана адно 4 вёскі, большасцю ж яны належаць іншым, як старосце жмудскаму25. Лес называецца Silva Czarnaloza, што азначае “чорны лес”.
4-га лістапада паехалі на паляванне, але нічога не злавілі, бо не мелі дастаткова сялянаў. Паляванні ж ладзяцца ў такі спосаб: вечарам высылаюць выведнікаў, якія цікуюць, у якім гаю сабралася большая колькасць звяроў, ды якраз там з самага ранку робяць аблогу, часткаю сеткамі, часткаю людзьмі з коллем і рагацінамі; па агульным размеркаванні пан з сям’ёю і слугамі пад’яжджае да сетак, і там хаваюцца за дрэвамі, пільнуючы звера з каламі ў руках. Лоўчыя з сабакамі і стрэльбамі ходзяць насупраць сетак, высочваюць звера і скіроўваюць проста на іх; калі звяры разбягаюцца ў бакі, абложаныя сялянамі, тыя ўсе калоцяць па дрэвах і робяць такі вэрхал, што перапуджаны звер вяртаецца назад. Калі ж трапляе ў сеткі, пан і слугі забіваюць яго коллем, патрапіўшы ж на лоўчых, звер гіне ад стрэльбаў. Паляванні ладзяць толькі ўзімку, бо летам лес недаступны з увагі на багну.
7-га лістапада зноўку выехалі на паляванне і злавілі трох туроў. Аднаго забілі ў сетцы, у двух іншых пацэлілі са стрэльбаў. Два дзікі, заблытаўшыся ў сетках, перагрызлі іх зубамі і выбраліся на волю без перашкод.
1-га пакінулі мы “Герцынскі лес”26, заначавалі ў святара рускага; яны ўсе адпускаюць даўгія валасы і ўбараюцца ў даўгія апранахі, ніводнае мовы, апроч сваёй, не ведаюць.
13-га прыехалі ў Зэльву, вёску пана старосты, што ляжыць на Русі, складаецца яна з некалькіх паселішчаў.
17-га прыехалі ў Лапеніцу27, вёску пана з некалькімі паселішчамі.
25-га лістапада прыехалі ў Малую Зэльву, вёску пана, называную так ад рэчкі.
30-га прывезлі нам лася, тура і дзіка, упаляваных ужо па ад’ездзе пана.
2-га снежня выехалі паляваць на зайцоў; было шмат пагоркаў, усе раз’ехаліся ў розныя бакі, каб падганяць зайцоў да лоўчых, тады ж я, з волі лёсу, убіўся ў месца, поўнае снегу, адкуль не мог выбрацца, круціўся там узад-уперад ды згубіў астатніх, якія ўжо кіраваліся да дому, і адзін блукаў сярод пагоркаў. Выехаў да лесу, праз які ехаць не хацеў, урэшце іншым шляхам дабраўся да нейкай вёскі, дзе не мог намовіць сялянаў, каб паказалі мне дарогу; урэшце, з цяжкасцю па-польску ім патлумачыў, што абяцаю грошы, калі яны мяне скіруюць, чаго яны рабіць не хацелі, пакуль я не заплачу наперад. Я нічога з сабою не меў, дык у якасці платы даў пячатку і срэбную манету, падараваную мне на развітанне Крыштафам Сульцэрам28; адно тады мяне, ноччу, правёў нейкі стары. Калі я з’явіўся, то цешыліся і віншавалі мяне, што я не забіты сялянамі.
13-га выехалі з Малой Зэльвы і прыбылі ў Вялікую Зэльву, места князя маршалка Радзівіла29, у адной мілі ад Малой Зэльвы.
14-га прыехалі ў места Масты, названае так ад крытага маста праз раку Нёман, які вядзе да места. Заначавалі ў месцы Ражанка30, на двары лютаранскага біскупа31, і там слугі пана старосты біліся на кіях з слугамі маршалка за доступ да сена.
Места адлеглае на 6 міляў ад Вялікай Зэльвы.
16-га начавалі ў самотным заезным двары. На начлег прынялі нас у вёсцы Руднікі, дзе адбываюцца каралеўскія паляванні. Двор каралеўскі ўвесь з дрэва, з прыбітымі вакол галавамі туроў. Наўкруг яго колькі дамкоў, збудаваных для сенатараў, бо тут часамі адбываюцца і нарады32.
25 Ян Хадкевіч гербу Грыф (каля 1537—1579), староста жмудскі (1563), маршалак земскі Вялікага Княства Літоўскага (1566), адміністратар Інфлянтаў (1566), кашталян віленскі (1574), ковенскі староста (1574).
26 Алюзія на “Гальскую вайну” Юлія Цэзара (VІ, 24—28). Тут гэты выраз дастасаваны да Белавежскай пушчы.
27 Лапеніца, мястэчка ў ваўкавыскім павеце (зараз вёска ў Ваўкавыскім раёне).
28 Магчыма, сын Сымона Сульцэра (Sulzer, 1508—1585), тэолага з Бэрна і Базэля. Сульцэры вядомы ў Вінтэртуры ад пачатку ХІІІ ст.
29 Мікалай Краштаф Радзівіл, называны “Сіроткаю” (1549—1616), брат Альбрыхта і Станіслава (а таксама Юрыя), на той час (з 1569) надворны маршалак Вялікага Княства Літоўскага, пасля земскі маршалак (1579), троцкі кашталян (1586), троцкі ваявода (1590) і нарэшце віленскі ваявода (1604).
30 Ражанка над р. Тур’я. Зараз вёска ў Шчучынскім раёне.
31 Мікалай Пац гербу Газдава (к. 1527—1585), намінат на кіеўскае біскупства (1557). Як прыхільнік Рэфармацыі, не дамагаўся папскай ухвалы, неабходнай для атрымання біскупскага пасвячэння. У 1564 г. высунуты Радзівіламі на жмудскае біскупства. У 1583 г. пастаўлены Стэфанам Баторым на смаленскае кашталянства, г.зн. цывільную пасаду, чым і завяршыўся скандал даўжынёю у чвэрць стагоддзя, калі пасаду каталіцкага біскупа займаў пратэстант!
32 Тры невялічкія палацы з сасновых паляў, на месцы сціплага паляўнічага павільёну, паставіў у Рудніках на рацэ Мерач (Троцкі павет; зараз у Літве) Жыгімонт Стары ў 1511 г.
Вялікае княства Літоўскае, сярэднявечная дзяржава ва Усходняй Еўропе, паўстала ў басейне беларускай часткі Нёмана. На берагах Росі, Свіслачы, Зяльвянкі, Шчары, Віліі, Бярэзіны адбываліся значныя гістарычныя падзеі, якія непасрэдным чынам закранулі Ваўкавыскі край. ВКЛ паўстала ў сярэдзіне ХІІІ ст. ў выніку дынастычнай уніі паміж адным з магутных літоўскіх нобіляў Міндаўгам і абшчынай Наваградскай зямлі, у склад якой уваходзілі акрамя сталічнага горада яшчэ Ваўкавыск, Слонім, Гродна, Турэйск. Галоўная прычына ўзнікнення новай дзяржавы, з’явіліся знешпалітычныя абставіны. На поўдні Усходняй Еўропы больш дзясяці год панавалі орды мангола-татараў, на поўначы – узмацняліся рыцары крыжакі Тэўтонскага ордэна. Абарона сваіх земляў ад пагрозы з поўдня і поўначы штурхнула ў саюз заходнюю частку беларусаў і ўсходнюю частку літоўцаў. На чале новай дзяржавы стаў літовец Міндаўг, які хутчэй за ўсё на той час быў жанаты на дачцы Наваградскага князя Ізяслава. А гаспадарчай і культурнай падставай гэтай дзяржавы былі беларускія гарады Наваградак, Ваўкавыск, Гродна, Слонім, Турэйск.
Стварэнне новай дзяржавы выклікала незадавальненне і злосць у суседзяў – рыцараў Інфлянцкага ордэна і, у першую чаргу, ў Данілы і Васількі Раманавічаў, галіцкага і валынскага князёў, а таксама ў літоўскіх канкурэнтаў Міндоўга – Таўцівіла, Едзівіда, Выкінта і іншых. Для маладой беларуска-літоўскай дзяржавы пачынаецца цяжкі перыяд барацьбы за сваю незалежнасць. Сярод яе абаронцаў гістарычныя крыніцы ўзгадваюць і насельніцтва Ваўкавышчыны.
Першае летапіснае паведамленне пра Ваўкавыск знаходзім на старонках Іпацеўскага летапісу пад 1252 г. У гэтым годзе кааліцыя, якая складалася з Галіцка-валынскіх князёў, у войску якіх былі заклятыя ворагі хрысціянаў полаўцы, рыцараў Інфлянцкага ордэна і рыжанаў, Жмудзі і Яцьвягаў на чале з Выкінтам, і літоўскіх князёў Таўцівіла і Едзівіда, племяннікаў Міндаўга, якія раней збеглі да Данілы Раманавіча, напала на Беларускае Панямонне. “ Данилъ же и Василько, брат его, розгадавъ со сыномъ брата си, посла на Волковыескь, а сына на Оуслонимъ, а самъ иде ко Здитовоу, и поимаша грады многы и звратишася в домы.” На самой справе дадзеныя падзеі адбыліся на некалькі год раней – на мяжы 1249/1250 гг. Справа ў тым, што першапачатковы тэкст Галіцка-Валынскага летапісу, часткі Іпацьеўскага зводу, быў напісаны без вылучэння храналагічных датаў. І толькі познія перапісчыкі XV ст. На свой розум паставілі гады падзеяў. Пры гэтым яны часта адвольна аб’ядноўвалі розначасовыя падзеі пад адным годам.
Як вынікае з летапіснай інфармацыі, пад час галіцка-валынскай выправы на тэрыторыю Беларускага Панямоння, Ваўкавыск быў захоплены валынскім князям Васількам. Захапіўшы і парабаваўшы гарады кааліцыянты вярнуліся дамоў, не выканаўшы галоўнай палітычнай мэты, бо Міндаўг застаўся жывы. Дзе дыпламатычнай хітрасцю (абяцанне Інфлянцкім рыцарам прыняць хрышчэнне па каталіцкаму абраду), дзе подкупам яму ўдалося раскалоць кааліцыю. Абараніўшыся ў сваім градзе Варута, Міндаўг робіць паспяховы паход на Жмудзь на Выкінта. А ў 1251 г. прымае хрышчэнне, а пазней у 1253 г. каралеўскую кароны ад папы рымскага. Такім чынам ён забяспечыў для сваёй дзяржавы пакой з рыцарамі-крыжакамі. Толькі Галіцка-Валынскае княства надалей заставалася самым суровым і небяспечным суседам. Аналіз паведамленняў Іпацьеўскага летапісу дазвалея казаць аб пераманентнай вайне паміж Галіцка-Валынскім княствам і ВКЛ у першыя гады дзяржавастваральных працэсаў у Беларусікм Панямонні. У летапісу адзначаны паходы 1249/1250, 1250, 1251, 1251/1252, 1252/1253, 1254 гадоў.
Карыстаючыся занятасцю Данілы Раманавіча чэска-вянгерскімі справамі, Міндаўг выганяе галіцка-валынскія атрады з Ваўкавыску і Слоніма. Уладу над гэтымі гарадамі атрымаў Войшалк, старэйшы сын Міндоўга. Падобныя паводзіны выклікалі чарговае абвастрэнне паміж беларуска-літоўскай дзяржавай і Галіцка-Валынскім княствам. У 1255 г. (1254 г.) летапісы адзначаюць “Данилови же пошедшу на воину, на Литву, на Новъгородокъ, бывшю раскалью. Потом же Воишелкъ створи миръ с Даниломъ и выда дщерь Миндогдовоу за Шварна сестроу свою и приде Холмъ к Данилоу оставивъ княжение свое. И восприемъ мнискии чинъ и вдастъ Романови сынови королевоу Новогородъкъ от Миндога и от себе и Вослонимъ и Волковыескъ и все городы, а самъ просися ити во Святоую Гороу…” Як вынікае з летапіснага паведамлення, у выніку заключанага пакаёвага пагаднення, землі Беларускага Панямоння з гарадамі Наваградак, Ваўкавыск і Слонім, пераходзяць пад уладу князя Рамана, старэйшага сына Данілы. Для большай трываласці пагаднення, яно было замацавана традыцыйным для сярэднявечча чынам – шлюбам сына галіцкага князя Шварна з дачкой Міндаўга. А старэйшы сын Міндаўга Вайшалк, як быў ініцыятар пакаёвага пагаднення, адмаўляецца ад улады і прымае манаскі чын.
Сам Раман, як васал вялікага літоўскага князя Міндаўга кіраваў у Навагрудку, а ў Ваўкавыску на княжаскім стале апынуўся князь Глеб. Пад 1256 г. у Іпацьеўскім летапісу чытаем “Пойдзе Даніла на Ятвязе з братом і сыном Львом і Шварном млодоу со шчо емоу і посла по Романа в Новогрудок і прііде к нему Роман со всімі Новогородцы і с тесцем своім Глебом і со Ізяславам со Свіслоцкім і со сей строны прііде Самовіт со Мазовшаны і помочь Болеслава со Сандомерцы і Краковяну”. На жаль малалікасць інфармацыі ў летапісах не дазваляе нам нейк ахарактарызаваць князя Глеба, першага Ваўкавычаніна, імя якога прагучала ў гісторыі.
Даніла Галіцкі і яго брат Васілька не пакідалі думкі апанавання тэрыторыі Беларускага Панямоння. У 1258 г. разам з татарскімі войскамі ён прадпрымае чарговую спробу. У выніку дадзенай выправы Ваўкавыск быў чарговы раз захоплены, разрабаваны, а князь Глеб трапіў да няволі “Времени же миноувшоу и приде Боуранда безбожныи злыи со множествомъ полковъ Татарьскыхъ… Боуранда со силою великою посла же послы к Данилови река “идоу на Литвоу оже еси миренъ поиди со мною. Данилови же седшоу с братомъ со сыномъ печалнымъ бывше, гадахоуть ведахоуть бо аще Данилъ поедетъ и не боудеть с добромъ. Сгадавъше вси и еха Василко за брата и проводи братъ до Берестья и посла с нимъ люди своя … Василкови же едоущоу по Бороундаи одиному по Литовьскои земле обрете негде Литвоу избивъ ю и приведе саигать Боурондаеви и похвали Боурандаи Василка аще братъ твои не ехалъ и воеваше езда с нимъ ищющю емоу сыновца своего Романа воеваша землю Литовьскоую и Нальщаньскоу. Княгиню бе бо оставилъ оу брата и сына своего Володимера. Потом же Данило король ехавъ взя Волковыескъ и Глеба князя пославъ я и держашеть и во чести яко болма бо еха ко Волковыскоу ловя яти ворога своево Вышелка и Тевтила и не оудоуси его в городе искаше ею по стаемъ посылая люди и не обрете ею беста бо великоу лесть оучинила я Вышелгъ сына его Романа. И пакы посла Михаила и воева по Зелеви ища ею и не обрете ею. Потом же мысля ити на Городенъ творя ею тамъ. Посла же по Льва сына си и по люди своя и приехаша в городъ Мелникъ хотящоу емоу ити к Городноу …”
Чарговае абвастрэнне скончылася забойствам сына Данілы Рамана, якое зрабілі Войшалк з Таўцівілам, разбурэннем гарадоў і палонамі. Менавіта ў 1258 г. мангола-татары ўпершыню прайшліся “агнём і мячом” па беларускіх землях. Толькі зноў супернікам ВКЛ не ўдалося знішчыць галоўных лідараў новай дзяржавы Міндоўга і яго сына Войшалка.
Тое, што не атрымалася зрабіць знешнім ворагам беларуска-літоўскай дзяржавы паспяхова выканалі ўнутранныя. У 1263 г. літоўскія князі Трайнята, Таўцівіл, Даўмонт забіваюць Міндаўга, а вялікім князем становіцца першы з іх. У абарону бацькоўскай дзяржавы і пасады выступае Войшалк, які чарговы раз адмаўляецца ад манаства. Аб’яднанымі войскамі Навагрудцаў, пінянаў і вернай часткі дружыны Міндаўга ён жорсткага рапраўляецца з бунтаўшчыкамі і канчаткова далучае Літоўскія землі да дзяржавы са сталіцай у Наваградку. Значную дапамогу Войшалку ў хатняй вайне аказаў швагер Шварна. Таму пасля перамогі ў ВКЛ ствараецца сваеасаблівы кіруючы дуумвірат: улада Войшалка распаўсюджвалася на “уласна літоўскія землі”, а Шварн княжыў у беларускай частцы ВКЛ, яму належаў тады і Ваўкавыск. Пры гэтым, што агульнае кіраванне дзяржавай належала Войшалку.
Злосць і помста кіравалі надалей Львом Данілавічам, які пасля смерці бацькі ўзначаліў Галіцкае княства. У канцы 1267- пачатку 1268 гг. Ён вераломна забівае Войшалка ва Уладзіміры Валынскім. Яшчэ некалькі год пасля кіраваў ВКЛ Шварн. А з 1270 г. вялікім князям літоўскім становіцца Трайдэн. Ён праводзіў вельмі актыўную мілітарную палітыку адносна Крыжакоў, Русі і Мазоўша. Трайдэн у сярэдзіне 70-х г. ХІІІ ст. Пасяліў у ваколіцах Гродна, Ваўкавыска і Слоніма выратаваных ад крыжакоў Прусаў і Борцяў. У 1289 г. наступныя літоўскія князі Будыкінд і Буйвід перадаюць Ваўкавыск князю галіцкаму Мсціславу Даніловічу, як пацверджанне міра паміж імі. А мір з паўднёвым суседам быў вельмі патрэбны ў той час для Вялікага княства Літоўскага, бо на паўночным захадзе і поўначы актывізаваўся Тэўтонскі ордэн.
Крыжацкі храніст Пётр з Дуйсбурга ў 1281 г. напісаў “Скончылася вайна Пруская, пачынаецца вайна Літоўская”. І ўжо ў 1282 г. крыжакі нападаюць на Гродна. З гэтага году хронікі і летапісы фіксуюць дзясяткі нападаў крыжакоў на Беларускае Панямонне з канца ХІІІ да пачатку XV ст. (ДАПІСАЦЬ ДАТЫ, ГАРАДЫ). Войска ВКЛ таксама неаднаразова праводзіла вайсковыя выправы ў адказ (ДАТЫ І МЯСЦОВАСЦІ).
У гэты час Ваўкавыская зямля адміністратыўна ўваходзіла ў склад Наваградскага княства. У 1330 г. ваўкавыская і мсцібаўская шляхта, разам з Навагрудскай і іншымі, на чале з Карыятам Гедэмінавічам, прыняла ўдзел у выправе супроць крыжакоў. (M.Stryjkowski. Kronika Polsko-litewska. 1330 r.) . Пасля кампрамісу, заключанага каля 1345 г. паміж Альгердам і Кейстутам, Ваўкавышчына апынулася ў межах княства апошняга.
У 1373 г. комтур Эльнер з Бальгі знішчыў Ваўкавыскую зямлю, захапіў вялікі палон і здабычу. “Потым року паньскага 1373, Эльнэр кантор з Бальгі Ваўкавыскую зямлю ў Літве аж да Каменца знішчыў, і з вялікім багаццямі і палоннымі да Балгі Вярнуўся” (М.Стрыйкоўскі, т.2. с.49). У тым жа 1373 годзе князі Ягайла і Кейстут заключылі мірную дамову з крыжакамі. У дакуменце напісаным на пергаменце па-нямецку, чытаем “Край рускі часткова размешчаны над Нёманам каля прускага боку як то Ваўкавыск, Сураж, Драгічын, Мелнік, Бельск, Каменец і край Гродна павінны мець пакой ад знішчэнняў, паходаў і нападаў розных з боку прускага народу”. Невядома наколькі спаўнялася дадзеная дамова. У крыжацкім архіве захаваліся справаздачы шпіёнаў, у якіх прадстаўлены зручныя шляхі нападаў на Вільню, Навагрудак, Трокі. Некалькі такіх шляхоў праходзіла праз Ваўкавыск (ЦЫТАТА). 16 сакавіка 1409 г. крыжацкае войска на чале з магістрам Ульрыхам фон Юнінгенам нечакана напала на горад, вынішычала вялікую колькасць жыхароў, спаліла і разрабавла горад, увяло вялікі палон. Праз год, у нядзелю 6 сакавіка 1410 г. чарговы напад крыыжакоў на Ваўкавыск. І зноў смерць і разбурэнні. (М.СТРЫЙКОЎСКІ. Т.ІІ. СТР.126,284,347.) Справядлівая помста заваёўнікам крыжакам прыйшла 15 ліпеня 1410 г. на Дубровенскіх (грунвальдскіх) палях. У складзе аб’яднага войска ВКЛ і Кароны Польскай мужна змагалася Ваўкавыская харугва, пад сваім сцягам з галавою ваўка ў сярэдзіне палатнішча. З гэтага часу Ваўкавышчына пачынае развівацца ў спрыяльных умовах, набываць эканамічную і палітычную вагу. У 1385 г. Ягайла саступае Вітаўту землі вакол Гродна і аддае таксама Ваўкавыск з ваколіцамі ў замен за княства Троцкае. У 1430 г. вялікі князь літоўскі Вітаўт фундуе і забяспечвае парафіяльны касцёл пад імям Святога Мікалая ў Ваўкавыску. На карысць касцёла павінна ісці дзесяціна з добра Ваўкавыскіх, вёска Ясенавіца з падданымі і пусташы Вількавічы, Лібераўшчызна, Ісакаўшчызна. У 1565 г. Жыгімонт Аўгуст дадае Ваўкавыскаму касцёлу 10 валокаў зямлі, так што каталіцкая парафія адносілася да багатых, бо мела 49 “дамоў”. Першы касцёл быў драўляны і знаходзіўся блізка сучаснага, толькі на другім баку вуліцы К.Маркса.
Значнай падзеяй у гісторыі Ваўкавыска з’явіўся 1385 г. Менавіта адсюль вялікі князь Літоўскі Ягайла атправіў паслоў да Кракава з паведамленнем, што з усёй Літвой прымае хрышчэнне па каталіцкаму абраду, калі яго выбяруць польскім каралём і аддадуць у жонкі каралеўну Ядзвігу. Чаканне на канчатковае рашэнне польскага боку зацягнулася. І толькі ў пачатку студзеня 1386 г. у замку Ваўкавыскім Ягайла прыняў польскіх паслоў, з якім была падпісана векапомная ўмова. Вось яна: “Мы, Влодка, стараста люблінскі, Пётр Шафранец, падстолі кракаўскі, Мікалай, каштэлян завіхоцкі і Крыстын, дзяржаўца казімерскі, падаем да азнаямлення. Яко ў пяінмцу, перад октавай Трох каралёў (12 студзеня) року паньскага 1386 прыбылісьмы да непераможнага князя Ягайлы, з ласкі Божай найвысшага князя Літвы, дзедзіча Русі, у пасольстве ад шляхты і паноў польскіх, як высшых, так і нізшых і ад усяго грамадства Каралеўства Польскага, з лістамі вярыцельнымі найяснейшага князя Уладзіслава, тым самым правам Божым дзедзіча Апольскай зямлі, таксама ўзгаданых магнатаў каралеўства прысягаючага. Сілай гэтых лістоў і ў іменю гэтых паноў дамовіліся ўмоўна з названым вышэй вялікім князем Ягайлай і пастанавілі канчаткова, што абераем яго і бярэм сабе за караля і пана каралеўства таго, гэта значыць Польшчы, і запэўніваем яму, даем, падаруем і адказуем найяснейшую Ядзвігу, народжаную каралеву польскую для звязвання з ім шлюбамі праўдзівай сям’і.Гэтаму нашаму пастанаўленню і дамове нінейшай прысягаем і шлюбуем паводле посольства надазенга нам праз усіх земян Кароны Польскай непарушальнай моцай, уладай і захаваннем. Акрамя гэтага дамовіліся яшчэ, ухвалілі і пастанавілі з тым жа найвысшым князем Ягайлам, у імені прысягнуўшых земян, агульны з’езд у Любліне на дзень Ачышчэння Найсвяцейшай Панны (2 лютага) бліжэйшага месяца. На дадзены з’езд гэты унязь Ягайла зможа прыбыць спакойна і бяспечна разам са сваімі брацямі і земянамі якогакольвек стану. І можна яму таксама вольна разаслаць ў гэты час з вялікім бяспячэнствам свае пасольствы, чылі сваіх паслоў да усіх памежжаў Каралества Польскага для свабоднага зраблення сваіх спраў. А мы вышэй узгаданыя шляхта, прыракаем пад гонарам і добрай славай нашай у імені усіх зямянаў Каралеўства Польскага найвысшаму князю Ягайле і ўсім яго братам і людзям які будуць знаходзіцца на з’ездзе вышэй названым, а таксма паслам яго, якія перад з’ездам у Любліне праязжаючым праз польскія землі, альбо стала знаходзячыясе ў Польшчы усялякія бяспекі і вольнасць усялякую, рабіць і справаваць, што ім патрэбна. У знак сведчання і праўдзівасці гаворанага, казалі мы гэтаму лісту прывесіць нашыя пячаткі. Адбывалася і выдадзена ў Ваўкавыску, року і дня як вышэй 12 студзеня 1386г.” (KAROL SZAJNOCHA.JADWIGA I JAGEŁŁO. T.II. S.92-93).
З гэтага часу Ваўкавыск наведваюць вялікія князі літоўскія і каралі польскія. Ягайла быў у Ваўкавыску ў 1415 і 1422 г. (Gąsiorowski A. Itenenarium króla Władzisława Jagiełły 1386-1439- W-wa 1972). Вітольд быў у Ваўкавыску пасля 29.09.1428. У 1430 годзе Вітаўт Вялікі фундуе першы каталіцкі касцёл у Ваўкавыску св. Мікалая (Itenerarium Witolda. Zeszyty naukowe UAM. T.XI). Летам 1440 г. праз Ваўкавыск вяртаўся да з Фларэнційскага сабору да Масквы мітрапаліт маскоўскі Ісідар (Fr.Sielicki. Podroz Borysa Szeremetiewa. S.134. Osolineum, 1975). З 10 жніўня 1492 г ў Ваўкавыску знаходзіўся Аляксандр Ягелончык. У 15-16 стст. Праз Ваўкавыск праходзіў папулярны “каралеўскі шлях”, які злучаў Карону Польскую з Вялікім Княствам Літоўскім. Вёў ён ад Брэста праз Каменец, Шарашова, Новы Двор, Ваўкавыск, Масты, Васілішкі, Руднікі да Вільні. Часам з Ваўкавыску каралеўскі двор накіроўваўся да Гродна праз Мсцібава альбо Вярэйкі і Бераставіцу. (ПРЫКЛАДЫ: с.Герберштэйн і інш.). Стэфан Баторы ў сваёй грамаце ад 9 снежня 1578 г. загадваў падскарбію ВКЛ Лаўрыну Войне затрымаць у Мсцібаве маскоўскіх паслоў Карпава і Галавіна, якія вярталіся з Кракава, да часу з’яўлення караля ў Гродне. Затрыманне і ўтрыманне маскоўцаў у Мсцібаве цягнулася аж да ліпеня 1579 г.
У 1435 г. Міхаіл Жыгімонтавіч са згоды свайго бацькі вялікага князя Жыгімонта Кейстутавіча і іншых кіруючых асобаў ВКЛ, запісаў у якасці вена жонцы сваёй Еўфіміі, сястры мазавецкага князя Балеслава, Бярэсце, Каменец , Слонім і Ваўкавыск. Еўфімія атрымала права пажыцёвага карыстання дадзенымі іменіямі пасля смерці мужа. Пасля яе смерці прамыя нашчадкі павінны былі атрымаць 40 тысяч залатых вугорскіх, а ўладанні адыйсці да вялікага княства.
З 15 ст. На тэрыторыі Ваўкавышчыны адбываюцца актыўныя працэсы фармавання прыватнаўласніцкіх маёнткаў. Вялікія князі літоўскія надавалі дзяржаўныя землі сваім служылым людзям, а гэта ў сваю чаргу спрыяла фармаванню шляхецкага саслоўя, галоўнай вайсковай сілы Вялікага княства Літоўскага. Менавіта за зямлю, шляхціч павінен быў выконваць вайсковую павіннасць альбо кампенсаваць адпаведнай сумай грошай. У 1449 г. знаходзіўся ў Ваўкавыску Казімір Ягелончык, дзе займаўся раздачай земляў і людзей баярам і мяшчанам на тэрыторыі павету і гораду, што зафіксавалі крыніцы. Гэта дазваляе нам даведацца аб прозвішчах і імёнах нашых землякоў ужо з сярэдзіны 15 ст. “У Ваўкавыску. Пану Яну старасце Жамайскаму, дварэц Андрэйкаўскі, што здаўна ка Мсцібаву служыла. Ондрушу дварэц у Ваўкавыску. Воішнару ў Ваўкавыску след,а тры чалавекі подле яго ў Ятвезкам на імя Тоа, Свірпля і Масейкка. А Мікуце 2 чалавекі на імя Трэнус а Цярэшка. Алехне Касцевічу 9 чалавек. Котліну 12 чалавек у Сядзельніках на імя дано: Рыбючы а Шылковіч, а Сцяпан, а Сядзельнікавіч Дзяніс, а Талуцевіч, а Шэрэйка, а Юрка, а ктаму пяць чалавекаў. У Ваўкавыску Марціну восем чалавек: Масейка, Сцяпанец, Павлец, Нагівец, Нікан, Ігнат Бабіч, Майсей Сідар. Мікалаю Вашвіловічу Гнезда даврэц Манівідаў. Ваўкавыск. Нязбодзічам, дзясяцём чалавекам дарогі стеречы, а Лагіру на сваёй жа дарозе дзясяцём жа, як здаўна сцераглі і пры вялікім князе Вітаўце і пры Жыгімонце – іНезбодзіч Усцеча а Леченка Самсановіч, а Селевас Цереховіч, пан Пан Патовіч, Мас Галавачевіч, Вялічка Аксенцевіч, Іван Панкратовіч, Меленцей Брылевіч, Ходар Юрковіч, а Нала Піреву, лагір, Максім Арістовіч, пашка, Грідка, аСенка, Іван Амеляновіч, Алешка Нацевіч, дмітр Іванавіч, Малахвей Іванавіч, а Еремей Барісавіч Пану Нацу Кгінівілавічу земля пустая ў Ваўкавыску на імя Вяжэўшчызна. Аксенцева земля пану Нацу. Драўмуціс прыняў Пузаса за сына месца к дочцы, а па Драўмуцеве жывоце Пузас тое, што ён трымаў, а яму служыць як Драўмуціс служыў. У Ваўкавыску Некрашу 2 зямлі. Марціну канюшаму чалавек на імя Мандзейка з братам з Кгірдзем, да волі. Пану Міхаілу Каліковіч Велкеевіч зямля возная бортная. Мішку Ваішнраовічу два чалавекі: Віля з братанічам. Карэйве пяць чалавек: курміс, Леодзі, Іцік, гудзіловіч, Меша. Веляку кузнецу, зямля Сцяпанава Бебнасовіча. Пану Івашку Давойнавічу Паліповічу, што перша трымаў 10 чалавек. Марціну канюшаму чалавек Нос. Волчку Бувайновічу чатыры чалавекі дано было: Малка, Сідарец, Алексіца, Петрашец”.
Дадзеныя факты сведчаць, што Ваўкавышчына першапачаткова была ўласнасцю вялікага князя літоўскага. У гэты час пераважна землю ад вялікага князя атрымоўвалі прадстаўнікі сярэдняй шляхты, а таксама дваране гаспадарскія, якія выконвалі абавязкі цівуноў наместнікаў валасцей. Галоўным абавязкам шляхты-баяр было выкананне вайсковай павіннасці за трыманне зямельных надзелаў. Захаваўся ў архівах попіс баяраў Ваўкавыскага павету за 1528 г. Ён складаўся дзеля збірання 2паспалітага рушання” на вайну з Масквой. На яго падставе можна вылічыць, што ў Ваўкавыскім павеце налічвалася 223 баярына, з якіх 69 валодалі ўласнымі службамі, агульнай колькасцю 552 службы, і выстаўлялі 267 каней (альбо воінаў). Пад час першага этапу страшнай Інфлянцкай вайны ВКЛ з Маскоўскім царствам 1558-1572 гг., Ваўкавыская шляхта зноў сабралася на “паспалітае рушанне”, аб чым сведчаць два попісы 1565 г. і 1567 г. (ДАДАЦЬ З ЛАЎМЯНЬСКАГА). Усяго на тэрыторыі Ваўкавыскага павету, згодна падлікам Генрыха Лаўмяньскага, пражывала ў 1528 г. ——, а ў 1567 г. ———
У Ваўкавыскім павеце найбольшы комплекс маёнткаў за часы Аляксандра Ягелончыка, стварылі Кейжгайлы. Яны трымалі Мсцібаў з воласцю, а таксама Зэльву з 8 вёскамі. У 1504 г. тут атрымаў зямельныя надзелы Войцех Яновіч Клочка – Лапеніцу, людзі Драгічанскія, і пацверджанне 9 актаў пакупкі добраў Груск, лапеніца і Петухова. На тэрыторыі Ваўкавыскага павету атрымалі пасяліліся ўцекачы з усходу ВКЛ ад Маскоўскай навалы. Скарбнік Смаленскай зямлі князь Канстанцін Крошынскі атрымаў Пабоева ў “кармленне”, замененнае ў 1503 г. на Дубна ў павеце Гродзенскім, а Пабоева аддадзена было князю Сямёну Глінскаму і яго 6 сынам. Брянскія баяры Сцяпан Сава разам з Яраславам і Сямёнам Калантаямі атрымалі двор Валчкоўскі з 5 вёскамі, а Іван Жынёў разам з братамі Трызнамі і Васілём Карповічам двор Палонку з воласцямі.
У першай палове 16 ст. Вялікія зямельныя ўладанні на тэрыторыі Ваўкавышчыны мелі: Павел Гальшанскі, біскуп Віленскі (Воўпа, Стары Дворац), князі Крошынскія (Цярэшкі), Войцех Ясеньскі, кухмістр біскупскага двара (Рэпля), Крупскія (Шылавічы), Аляксандр Хадкевіч (Рось, Зубаўшчына), Кейжгайлы (Мсцібаў, Гнезна), князь Шчасны Яраславіч Галаўчынскі (Мачулна, Крамяніца), князі Глінскія (Пабоева), Юры Іванавіч Ілініч (Зэльва), Клочкі (Міжэрычы, Лыскава, Петухова-Ізабелін, Падароск), Грыгоры Хадкевіч (Пескі, белавічы), Трызны (Свенціца, Палонка).
Па раздаваннях земляў у прыватныя рукі (асабліва вызначыўся Аляксандр Ягелончык), ва ўласнасці дзяржавы засталіся горад Ваўкавыск, вайтоўства Ваўкавыскае і паразоўская, а таксама дзве дзяржавы навадворская і дрэчоўская. Кіравалі імі наместнікі (старасты) гаспадарскія, якія падпарадкоўваліся не пасрэдна вялікаму князю і ім прызначаліся. Галоўная функцыя наместнікаў былі судова-адміністрацыйныя, а вайскова падпарадкоўваліся ваяводам. Ваўкавыскі наместнік-стараста ўваходзіў у склад шырокай Рады Вялікага княства Літоўскага. Таму недзіва, што першыя з вядомых нам старастаў былі прадстаўнікамі пануючай эліты. Пры Казіміры наместнік узгадваецца пры пацверджанні сяла тарасава, запісанага паней Алехновай Давойнавіча панам Яну Кучуку і Івашку Ільінічу. Пры Аляксандры Ваўкавыск дзяржалі таксамам з тытулам наместнік пан Ян Давойнавіч, якому вялікі князь даў у вечнае валоданне “месца агарод у Ваўкавыску” для усадзьбы, і пан Войцех Кучуковіч, якога ў 1503 г. кароль інфармаваў аб пажалаванні двара Пабоева ў Ваўкавыскім павеце князю Івану Сямёнавічу Глінскаму. Таксамам наметнікам называўся і пан Ян Янавіч Заберэзінскі, трымаўшы Ваўкавыск у первыя гады панавання Жыгімонта Старога, а таксама князь Януш Аляксандравіч, якога кароль ў 1511 г. інфармаваў аб пажалаванні пану Станіславу Яновічу ў вечнае валоданне ловаў, якія трымаў у Ваўкавыскім павеце Іван Гінейтавіч у маёнтку сваім Зэльва. Пасля гэтага кіраўнікі Ваўкавыскага павету называюцца ўжо дзяржаўцамі, а менавіта: Юры Глябовіч, якому кароль загадаў перапісаць мяшчан Ваўкавыскіх, якія пазакупалі землі ў в.Ясенавічах, пажалаванай двараніну Фёдару Баке і дзякуючы гэтаму ледзь не трапілі ў разрад панскіз людзей. Пан Мацей Вайцеховіч, які па загаду вялікага князя садзіў мяста на Свіслачы ў Ваўкавыскім павеце.
Захаваўся прывілей на стараства Ваўкавыскае з 1518 г., выдадзены Жыгімонтам Старым Юрыю Глябовічу: ПЫВІЛЕЙ ПАНУ ЮРЫЮ ГЛЕБОВІЧУ НА ТРЫМАННЕ ДВАРА ВАЎКАВЫСКАГА З ВАЛАСЦЯМІ ВАЎКАВЫСКАЙ, ПОРАЗАЎСКАЙ І НАВАДВОРСКАЙ ДА ЯГО ЖЫВАТА “Жыгімонт Божай ласкі … чынім вядомым. Біў нам чалом дзяржаўца Ваўкавыскі пан Юры Глябовіч з тым, што найперш далісьмы былі яму ў дзяржаве двор наш Мереч да яго смерці і ліст мысьмы на то далі, што да яго смерці не мелісьмы яго адтуль рушаці, але пазней з патрэбы нашай і земскай двор той наш ў яго муселісьмы забраць, а ў замен далісьмы яму двор наш Ваўкавыск. – Ён нам біў чалом, апавядаючы, што маёнткі яго ўсе знішчаныя і забраныя праз непрыяцеля нашага маскоўскага, таму не ма яму чым жывіцца, добра было бы каб мы яму той наш двор Ваўкавыскі з даходамі карчомнымі, і з дзяклы ржанымі і аўсянымі і з сенам падзякольным і з калодзіная і з усімі даходамі ўраднікаў і дваран нашых з места і павета Ваўкавыскага, паразоўскага і навадворскага яму далі да яго жывота. І мы памятаючы аб вернай службе яго айцу і брату нашаму, іх каралеўскім мосьцям і да нас і таксама для павялічэння маёнтку яго, на яго просьбу то учынілісьмы, той двор наш Ваўкавыскі з даходамі карчомнымі, і дзяклы ржанымі і аўсянымі, і з сенам падзякольным і зкалодзінаю, і з усімі даходамі ўраднікоў і дваран з места і воласці Ваўкавыскай, паразоўскай і навадворскай далісьмы яму ў дзяржаве да смерці яго і мы да канца яго жыцця не маем яго з таго двара адхіляць, а нікаму іншаму той двор у заставы і дзяржаву не даваць. А гараднічы гарадзенскі не мае права з ніякіх даходаў таго двара карыстацца. І на то далі гэты наш ліст з нашай пячаткай. Пісана ў Брэсце, у року 1518, месяца лістапада 18 дня” (Любавский М. Областное деление и местное управление Литовско-Русского государства ко времени издания Первого Литовского Статута. М., 1892. Пріложеніе № 30, с. 29-30)
Старастамі Ваўкавыскім ад канца 15 да канца 18 ст. Былі:
14814-1494 – Іван Давойнавіч
1495-1505 – Войцех Кучуковіч
1506-1509 Ян Забярэзінскі
1511 кс. Януш Ялександравіч Гальшанскі
1518-1520 Ян Глебовіч
1522-1543 Мацей Вайцехавіч Клочка
1546-1552Васіль Тышкевіч
1556 Мікалай Нарушэвіч
1557-1575 Ян Тышкевіч
1576- … Мікалай Драгастайскі
1637 Мікалай Кішка
старасты градовы Ваўкавыскія
1604-.. Януш Кішка
1611 Кшыштаф Драгастайскі
1621 Мікалай Трызна
1648 Кшыштаф Пац
1649 Ян Трызна
1650 Станіслаў Трызна
1674 Александр Гілары Палубінскі
1717-1721 Юры Сапега
1740 Александр Антоні Пацей
1756-1773 Міхал Масальскі
1773 Міхал Бжастоўскі
1780-1783 Бжастоўскі Аляксандр
1783-1786 Павел Грабоўскі
Адміністарацыйны падзел Вялікага княства Літоўскага складаўся спачатку спантанічна. Фармаванне тэрыторыі Ваўкавышчыныі абапіралася на асадніцтва ў басейне р.Рось, паміж р.Свіслач на поўначы і р.Зяльвянка на поўдні. Пасля стварэння ў 1413 г. у ВКЛ дзвух ваяводстваў Віленскага і Троцкага Ваўкавыскі край апынуўся ў межах апошняга, што працягвала традыцыю 14 ст. Ствараў ён тады вялікі павет, якім кіравалі наместнікі гаспадарскія, называныя ў крыніцах старастамі. Яны сядзелі ў замках альбо дварах, выконвалі функцыі дзяржаўнага ўрадніка, каменданта замкаў і вайсковага кіраўніка мясцовых узброенных сілаў, кантралёра ўсіх павіннасцяў на карысць дзяржавы і суддзёй гаспадарскім для падданных вялікага князя. Найменшай адміністрацыйнай адзінкай была “воласць” і “дзясяткі”, чылі двор, уласнасць дзяржаўная, а пазней і прыватная. Такі двор ахопліваў значны шмат зямлі, некалькі вёсак, насельніцтва якіх выконвала павіннасці на карысць двара. Двор станавіўся адміністрацыйным цэнтрам дадзенай воласці. Вакол такіх двароў-цэнтраў развівалася паселішча, з’яўляліся царква альбо касцёл, вырастала мястэчка, часам з рынкамі.
У 1507 г. Жыгімонт Стары стварыў шэраг новых ваяводстваў. З ваяводства Віленскага было вылучана ваяводства Навагрудскае ў склад якога ўвайшоў Ваўкавыскі павет, разам са слонімскім і уласна навагрудскім. Канчаткова межы Ваўкавыскага павету былі вызначаны ў выніку рэформы 1566 г. “Ад Каралеёва маста, трымаючыся Бераставіцікіх добра ку Гродна па левай, аж да самога дварца Волпенскага, граніцаю Волпенскай да Гудзевічаў, ад Гудзевічаў да Лунна, паміж Лунна а граніцай Волпенскай у Неман, Неманам да ракі Зэльвы, дзе ў Неман упадает. Зэльваю ракой ўвярх аж да Ружаны рэчкі, там дзе яна ўпадае да Зэльвы, далей Зэльвай рэчкай міма Шчэпіч і Байкавіч да Жалабатых Мастоў граніцаю Падляскаю, ад Жалабатых мастоў да Нараўскай дарогі, якая вядзе праз пушчу Белавежскую з бору і пушчы аж да Каралеўскага Маста”.
Цэнтрам Ваўкавыскага павету быў Ваўкавыск. Дакументы канца 15-16 ст. Часта ўзгадваюць замак Ваўкавыскі як адміністрацыйны цэнтр павету і месца суда. Праўда доўгі час гэта былі толькі гаспадарчыя будынкі з домам для службы. Адзін з першых вядомых нам старастаў Ваўкавыскіх Ян Давойна прасіў князя Аляксандра Ягелончыка аб пляцы ў агародзе замкавым, каб мог сябе пабудаваць двор, чаго князь яму не адмовіў.
Судова-адміністрацыйная ўлада Ваўкавыскага наместніка дзяржаўцы,акрамя ўласна Ваўкавыскай воласці ахоплівала яшчэ некалькі іншых. У склад Ваўкавыскага павету ўваходзіла Мсцібаўская воласць, якая пазней, каля 1530 г., са сваёй воласцю робіцца асобнай дзяржавай, незалежнай ад Ваўкавыску. Вядомы некалькі Мсцібаўскіх дзяржаўца: 1533 – Іван Гарнастай; 1567 Мацей Жалінскі; 1575-1579 – Ян Геранім Хадкевіч; 1599-1615 – Крыштаф Монвід Драгастайскі.
З тэрыторыяй сучаснага Ваўкавыскага раёну часткова звязана было і Воўпенскае стараства, якое напачатку размяшчалася на мяжы Гродзенскага і Ваўкавыскага паветаў. Пазней яно поўнасць ўвайшлоў слад апошняга. Старастамі Воўпенскімі былі:
У сярэдзіне 16 ст. Названыя староствы прыносілі наступныя даходы: Ваўкавыскае – 377 коп 6 грошай літоўскіх; Воўпенскае – 600 коп літоўскіх; Мсцібаўскае – 1661 капа 47 грошай літоўскіх. Вядома таксама, што Ваўкавыскае стараства плаціла ў 60-х гадах 16 ст. 2039 польскіх злотых кватэрных. Дадзены падатак быў уведзены у 1562 г. Жыгімонтам Аўгустам, на ўтрыманне войска на кватэрах. Абавязваў дадзены падатак усе каралеўшчыны, стараствы і солтыства, за выключэннем каралеўскіх эканомій.
Захаваўся рэестр абавязкаў і заняткаў асобаў, якія належалі Ваўкавыскаму двару, з пачатку 16 ст.: РЭЕСТР ДВАРА ВАЩКАВЫСКАГА
“В дворе у свіранех нічога няма, у гумне скірда жыта, а ў ёй 60 коп, а ў дварцы свінней 2, гусей 7, качкі 3. На полі сеяна жыта бочак 9 і двадцаць.
Чэлядзь невольная Ваўкавыская: Манец — падцівун сам чацвёрты і з жонкаю і з дзяцьмі, Міціпор — сам трэці з дзяцьмі, а брат яго Купраш, а Церенец, а сын яго Андрэец, а Васілец, а Марцінец, а Амельянец — сам трэці з сынамі; Петранец – сам чацвёрты и з сынами; а Федарэц — сам трэці з сынамі, а Аніхім, а Федзец з дзецьмі. Жонкі: Марія — сама трэцяя з дочкамі, Ганица дзеўка. Усіх парабкаў 10, у дамах жывуць а робяць 14, а белае чэлядзі 6.
То людзі цяглые Ваўкавыскія Лепуніцкага дзясятка Афанасава: дзясятнік Афанас – служба, Сямён Нікановіч – служба, Багдан Кунцэвіч – служба, Іван Невирыжыч – служба, Хадот Дзенісавіч – служба, Петраш Тарасовіч – служба. З тых 5 служоб ідуць тры дзякла, а ў дзякле па 4 бочкі жыта, а па 4 бочкі аўсу. Таго ўсяго з тых пяци служб 12 бочак жыта і 12 бочак аўсу. А пустаўшчын яго дзясятка 12.
А то людзі цяглыя з Іванава дзясятка Велцюкоўскага: Іван дзясятнік, Супрун Селівановіч – служба, Нефёд Васілевіч – служба, Марцін Іневіч – служба, Купец Еўкевіч – служба, Меленец Цішковіч – служба, Хомач Малофеевіч – служба, Хомач Афанасавіч – служба, Янец Лук’янавіч – служба, Ігнат Міжовіч – служба, Якінец Сцепанавіч – служба, Палуян Маркавіч – служба, Саміла ремшыч – служба, Грынец Курэйтавіч – служба, Іванец Манцэвіч – служба, Аксенці Гарбачэвіч – служба, Калень Дарафеевіч – служба, Іван Каладзеевіч – служба, Лукіян Журавлевіч – служба, Селівон Аряціч – служба, Сенька Даніловіч – служба, Панька Казнецевіч – служба, Міць Мацеевіч – служба, Хрыншчон Баршовіч – служба, Янец Ціншэвіч – служба, Лапка – служба, Астапка – служба, Сенька – служба, Буйко – служба, Багдан – служба, Марка Бардзіловіч – служба, уцякач Кузьма Катовіч – служба, Васілец Крапаўніцкі ўцякач – служба. Таго Іванава дзясятка 30 служб і 3 службы і з уцеккачамі і з прыставам. А дзяклаў з ніх ідзе 30 без дзякла. А пустаўшчын у тым дзясятку 13.
А то людзі цяглыя дзясятка Лыскаўскага: Іван Бондзін сам дзясятнік – служба, Дашка Бондзін – служба, Яўсей Бондзіч – служба, Ярэма Пінчуковіч – служба, Андрэй Пінчуковіч – служба, Леўка Шаневіч – служба, Марцін Ахремовіч. У тым дзясятку 7 службаў, а з іх ідуць 3 дзяклы. І пустаўшчын у тым дзясятку 2. Тых усіх людзей цяглых з прыставы і ўцекачамі 40 служб і 6 службаў.
То саннікі Ваўкавыскія: службы цяглай не служаць, толькі талаку служаць а сена косяць, а на вайну ходзяць, а дзякла не даюць: Алех Мічыпаровіч – служба, Анані Анафреевіч – служба, Мішка Беляшэвіч – служба, Купец Паўлюкевіч – служба, Сцепанец Антыпаровіч – служба, Стец Церехновіч – служба, Ілія Міцевіч – служба, Дзешка Аніфреевіч – служба. Тых саннікаў 8 служб.
А то бортнікі: Ланец Васьковіч – служба, Юнец Гінейкавіч – служба, а Ігнат Свінчын – служба. Бортнікаў 3, службы цяглых не служаць і дзякла не даюць.
А то соленнікі Ваўкавыскія: соллю служаць па бочцы солі даюць з службы, а па тысячы галаважэнь белай солі, а к таму на вайну ходзяць з дзяржаўцай, а службы цяглай не служаць і дзякла не даюць: Якаў Каладзеевіч – служба, Дзеніс Жылін – служба, Васіль Надчын – служба, Кудзін Алексанавіч – служба, Галавач – служба, Міхалка Арловіч – служба. Усіх тых саленнікаў – 9.
Сторажы Рудніцкіе і Ваўкавыскага павету службы цяглай не служаць, дзякла даюць, сена косяць, на вайну з дзяржаўцай ходзяць: Юшка Велінковіч – служба, Антон Жэлезковіч – служба, Кунец Мігацевіч – служба, Дарон Усціновіч – служба, Васіль Жукевіч – служба, Іван Юршкевіч – служба, Іван Самсановіч – служба, Панкрат Пашэвіч – служба, Мікула Селівановіч – служба, Сцяпан Кавалевіч – служба, Ханец Пацевіч – служба, Павел Кузьміч – служба, Сенька Ескевіч – служба, Нікіта Клівовіч – служба, Хорад Гайкевіч – служба, Хоцень Алехновіч – служба, Несцер Кузевіч – служба, Петраш Цереховіч – служба. Тых служб старажоў 18, а па 4 бочкі жыта ў дзякле, а па 4 аўсу.
А то кавалі даюць нарогі да двару, у месцы жывуць, службы цяглай не служаць, дзякла не даюць, з местам падачкі плацяць: Ян Юнцэвіч, Янка Манчыч, Алехна Андрэевіч, Якуб Галавенка, Пётр Каровіч, Яцка Мацуціч. Усіх 6 кавалёў.
А то вугольнікі службу служаць вугальную а дзякла не даюць адно па вепру з службы даюць: Галавенка – служба, Улас Бакуновіч – служба, Еська Хадатовіч – служба, Сцяпан Самсовіч – служба.
А то руднікі: Мішка Карповіч – служба; а то клепачы службу служаць клепацкую, дзякла даюць, сена косяць, на вайну з дзяржаўцай ходзяць, а службу цяглую не служаць: Еўлаш Еліферовіч – служба, Ян Цішевіч – служба, Нітка Чатырбаковіч – служба, Якаў Зезюліч- служба, Воран Адзерейкавіч – служба, Дзешка Меленевіч – служба, Кульбаха – служба, Грынько Еловіч – служба, Іван Карповіч – служба, Манец Палавы – служба, Нефёд Яковіч – служба, Павел Пасталовіч – служба. Тых клепачоў 13 служб.
А то баброўнікі службы цяглай не служаць, дзякла даюць,сена косяць, на талаку ходзяць: Ян Караманавіч – служба, Станька Мільшын – служба, Сенька Яневіч – служба, Марцін Ляховіч – служба, Якуб Паўловіч – служба. Тых баброўнікаў 7, а дзякла з іх 3..
А ўсіх дзякал прыходзіць 70 без аднаго дзякла.
А рыбалове рыбай служаць а дзякла не даюць: Андрэй Петрашэвіч – служба, Марцін Грыцэвіч – служба, Жук Савіч – служба, Дземід Ждановіч – служба. Тых рыбаловаў 12 служб”. (Любавский М. Областное деление Литовско-Русского государства ко времени изданияпервого Литовского статута. М. 1892. Приложение №8. Стр.6-9 (Литовская Метрыка. Кн.Записей 7, л.648-651).
У 16 ст. Сфармаваліся галоўныя павіннасці сялян і службовых людзей. Яны падзяляліся на 2 катэгорыі: а) павіннасці дзяржаўна-грамадскія – вайсковая, пагоня за непрыяцелем, будова дарог і рамонт мастоў, срэбршчына – часовы падатак на ваенныя мэты, паслугі камунікацыйныя; б) павіннасці прыватна-праўныя: дзякла, альбо дань адваемая аўсом, жытам і сенам, даніна мядовая, бабровыя і вавёркавыя футры, абавязак угашчаць праязжаючага князя і яго двор, даніна ў срэбры – чынш, выконванне працаў – кашэнне сена, пахата, талака на карысць двара, паслугі гадаўляныя і паляўнічыя, лясныя і рыбныя.
У 1501 г. у Мельніку быў прадстаўленны першы агульны спіс гарадоў ВКЛ, з вызначэннем аб’ёму пабору ардыншчына, які пабіраўся звязкамі футраў собаля (40 штук) і паставамі сукна. Сярод 27 гарадоў названы і Ваўкавыск, які праўда адносіўся да бедных бо даваў толькі 2 паставы сукна. У 1509 г. Ваўкавыск павінен быў выставіць 20 вершнікаў на вайну. У 1513 г. паводле раскладу пабораў на вайну горад плаціў 20 коп грошай, падобна як Навагрудак і Слонім. Праўда амаль праз 20 год у 1534 г. Ваўкавыск ужо саступаў эканамічна Навагрудку як цэнтру ваяводству і Слоніму, бо выплачваў толькі 30 коп, а яны па 50 коп грошай. Па рэестру 1552 г. Ваўкавыск павінен быў выстаўляць на вайну 15 каней – 15 коп грашаў.Гарады вымушаны былі часам плаціць і незапланаваныя падаткі. Так фінансавы крызіс у ВКЛ пачатку 60-х гадоў 16 ст. Прымусіў Жыгімонта Аўгуста звярнуцца да мяшчан гарадоў па “пазычку” 10% ад рухомай маёмасці пад страхам канфіскацыі. Ваўкавыск вымушаны быў заплаціць 500 коп, а Мсцібава – 100 коп. У пачатку верасня 1567 г. урад ВКЛ дзеля разліку з служэбнымі людзьмі вырашыў прыбегнуць да прымусовага займу ў мяшчанаў, як гэта рабілася не аднойчы і раней. Ваўкавыск павінен быў заплаціць 50 коп, мсцібаў 30, Волпа – 20.. Забраную суму князь абяцаў вярнуць альбо са скрабу дзяржаўнага, альбо залічыць яе на рахунак будучых плацяжоў гарадоў.
Значэнне Ваўкавыска, як гаспадарчага, адміністрацыйна-палітычнага і культурна-рэлігійнага цэнтра для заходніх тэрыторый ВКЛ было адзначана наданнем гораду ў 1503 г. Магдэбурскага права. Ініцыятыва хутчэй усяго зыходзіла ад вялікага князя Аляксандра Ягелончыка, як гэта было прынята спачатку ў ВКЛ. Больш таго Ваўкавыск лічыўся ўласнасцю князя, значыць дзяржаўнай.Магдэбурскае права паставіла горад у адзін шэраг з Вільна, Коўна, Брэстам, Гродна, Полацкам, Мінскам, Слуцкам і паспрыяла хуткаму гаспадарчаму развіццё. З гэтага часу фармуецца новая грамадская група – мяшчане, якія разам з баярамі-шляхтай, вольнымі і прыгоннымі сялянамі, святарствам складалі мазаіку сацыяльнага жыцця.
Сельская гаспадарка.Вялікай падзеяй у гісторыі ВКЛ была зямельная рэформа, іак званая “Устава на Валокі”, якую ў 1557 г. у княжаскіх уладаннях распачаў Жыгімонт Аўгуст. Каля 1558 г. рэформа дайшла да тэрыторыі Ваўкавыскага павету. Кожная сялянская сям’я атрымала валоку зямлі (каля 21 га) альбо палову. Валокі надаваліся ў трох палях, што дазваляла весці сістэму трохпалёвай гаспадаркі, якая захавалася на Ваўкавышчыне аж да пачаткаў ІІ Сусветнай вайны. Пасярод палёў на сухім месцы, але блізка рэчкі альбо струменьчыка вымяраліся плошчы пад паселішчы, падзеленая на аднолькавыя па памерах дзялкі пад хаты і гаспадарку. Такім чынам вёскі набывалі рэгулярную форму ўздоўж вуліцы (“вуліцоўка”). Чэлядзь дворную і невольную асаджвалі як агароднікаў, надаючы ім па 3 морга зямлі з абавязковай паншчынай 1 дзень на тыдзень, а жанчыны да талакі пад час жніва альбо ткання палатна. Не жыжных (свабодных) землях стваралі фальваркі, такіх памераў, каб 7 сялянскіх валокаў маглі забяспячыць апрацоўку адной фальварачнай валокі. Паншчына на той час вынасіла 2 дні на тыдзень з валокі. Абавязковай была для сялянаў і талака, пад час якой двор карміў працуючых. Да зямельнай рэформы (валочнай) кіруючымі асобамі на вёсках былі старцы, якіх выбіраліз аўтарытэтных, вядомых і багатых аднавяскоўцаў. Валочная рэформа ліквідавала дадзеную пасаду і ўвяла на яе месца пасаду войта. Войт меў пад сваёй уладаў каля 100 валок альбо не калькі вёсак. За выкананне сваіх абавязкаў атрымоўваў 2 валокі зямлі, вызваленных ад паншчыны. Галоўны абавязак войта было перадача распараджэнняў уладальніка, кантроль над іх выкананнем, а таксама удзел у судах над сялянамі, арганізаваных адміністратарам. Валочная рэформа ахапіла мяста і мястэчкі. Мяшчанам былі надзелены агароды, пляцы пад будову дамоў і ворныя валокі для ўпраўлення гаспадаркі. Яны былі пазбаўлены паншчыны, алу вымушаны плаціць даволі высокі чынш з тых земляў. (ПРЫКЛАДЫ З ІНВЕНТАРОЎ). Адміністрацыйныя функцыя таксама выконваў войт, які за сваю працу атрымоўваў 1 валоку зямлі, пазбаўленную платы.
РЭЛІГІЯ. Калі пасля Крэўскай уніі 1385 і каранацыі Ягайлы на караль Польшчы 1386 г. пачаўся другі этап хрысціянізацыі беларускіх земляў, толькі і рыма-каталіцкі абрад, дык насельніцтва пазнейшага Ваўкавыскага павету было ўжо часткова ахрышчана па Візантыйскаму (праваслаўнаму абраду). Добрым сведчаннем з’яўляецца выяўленныя пад час раскопак ў 1955-1956 г. на Замчышчы падмуркі мураванай царквы. Толькі праваслаўныя пражывалі галоўным чынам тады ва ўмацаваных гарадах – Ваўкавыск і Мсцібаў. З часоў Ягайлы і Вітаўта пачынаецца новы этап хрысціянізацыі, які знайшоў сваё адлюстраванне ў гістарычных крыніцах.
У 1388 г. вялікі князь Вітаўт надаў новаўтворанаму Віленскаму біскупству, сярод іншых і вёску Вехатніца, размешчаную на тэрыторыі Ваўкавыскага павету недалёка ад Росі, якую пазней ДАТА) памяняў на Мілейкава Маранінакавічы. Ад самага пачатку Вітаўт праводзіў палітыку рэлігійнай цярпімасці на землях ВКЛ. Сведчыць ад гэтым ліст вялікага князя да сваіх наместнікаў і цівуноў: “Ад князя Вітаўта ку сваім ваяводам, наместнікам і ку ўсім людзям маім цівунам па ўсёй маёй дзяржаве. Будзе вам вядома, што калі да Вас прыедзе ксёндз біскуп з гэтым лістом і з маёй пячаткай сам, тады вы маі цівуны збярэце перад ім Літву, якія яшчэ не хрышчоныя, а іх ахрысціць біскуп, як яго воля. А які Русін будзе жадаць па сваёй волі хрысціцца, той няхай хрысціца, а які не хоча, ён застаецца ў сваёй веры. А самаму біскупу давайце есць, піць досыць, яго каням і праваднікам таксама. А не пераступайце майго слова вялікага князя, а хто іначай зробіць шыяй сваёй заплаціць. А калі сам біскуп не хоча ехаць і прышле сайго папа, а тых слухаць, якбы самаго біскупа, так яго капланаў,дзе будуць хрысціць, а інакш не дзейнічае”.
Першы касцёл на Ваўкавышчыне былі фундацыямі вялікага князя літоўскага. Каля 27 кастрычніка 1430 г. Вітаўт фундуе і забяспячвае парафіяльны касцёл Св.Мікалая ў Ваўкавыску. Арыгінал фундацыйнага дакументу не захаваўся, але ёсць аб тым інфармацыя ў дакуменце Жыгімонта Старога, выдадзенага Ваўкавыскаму касцёлу 9 жніўня 1517 г. у Брэсце. З фармаваннем буйнай прыватнай зямельнай уласнасці і звязанага з тым працэса складавання магнатэрыі, у 15 ст. Павялічваецца колькасць прыватных фундацый касцёлаў.
27 красавіка 1478 г. Алексі Судзімонтавіч, Віленскі ваявода і канцлер вялікага князя Казіміра Ягелончыка, разам са сваёй жонкай Ядзвігай і дзяцьмі забяспечвае ўфундаваны ім у сваім землеўладаннях касцёл у Воўпе, які асвяціў віленскі біскуп Ян. Да касцёла надае людзі рабочых з іх сынамі названых па імёнах, чыншавікоў таксама з сынамі названых з акрэсленнем іх мядовай дані, усякую дзесяціну з агароднікаў з двароў Воўпа і Дварэц, пашню касцельную, вядомую як Міраўшчызна разам з борам, дубравай і борцямі на карысць плебана, межы якой вызначаюцца канкрэтна, два луга з азначэннем іх палажэння, па двух служэбных абодзвух палоў разам з інвентаром, пры гэтым абавязуя плебана адпраўляць дзве мшы ў тыдзень, адну за памерлых продкаў, а другую за сябе разам з жонкай і дзяцьмі, а таксама абавязвае ксендза ўтрымліваць вікарыюша, як сталага памочніка. (KDKW. N 307, s.361).
З дакументу выдадзенага ў Гродне 6 чэрвеня 1492 г. даведваемся, што ў 1485 г. быў пабудаваны касцёл у Мсцібаве пад імям Св.Яна Хрысціцеля, Станіславам Яновічам, сынам Яна Кейжгайлы.
Наступным этап развіцця культавага будаўніцтва і забяспячэння парафій маёмасцю прыпадае на першую палову 16 ст. У 1511 г. сёстры Крупскіе існуючаму ўжо касцёлу ў Шылавічах надаюць некалькі асядлых людзей чыншавікоў, пяць медніц мёду, грунты прылеглыя да плябаніі а таксама дзву карчмы: адна з аднаго боку ракі, другая з боку става, з умовай, што ксёндз плябан будзе ўтрымліваць вікарыя. Біскуп прызначыў плябанам у той парафіі неякага ксёндза Крыстына.
У 1516 г. Войцех Клочка ўфундаваў касцёл ў Мендзыжэчу (сучасная в.Міжэрычы Зельвянскага раёна). А яго сын Мацей разам з жонкаў Катажынай забяспечыў матэрыяльна, пацвярджаючы наданні бацькі. Да парафіі гэтага касцёла тады адносіліся добра Петухова (Ізабелін) і Лапеніца, з якіх плацілась дзесяціна на карысць парафіі.
Тыя ж Клочкі ўфундавалі ў 1522 г. касцёл ў Падароску.
У 1524 г. Ян і Эльжбета з Кейжгайлаў Шэметовічы фундуюць касцёл у Гнезна, які захаваўся па сёняшні дзень.
У 1553 г. з’яўвіўся касцёл у Мачульна.
Не ўсе касцёлы былі аднолькава забяспечаны матэрыяльна. Гэта залежала ад фундатара, колькаснага складу парафіі і яе багацця. Да багацейшых парафій у 16 ст. Адносіліся Мсцібава – 58 дымаў; Ваўкавыск – 49 дымаў; Воўпа – 30 дымаў. Да бедных парафій залічаваліся Мендзыжэч – 14 дымаў, Гнезна – 19 дымаў; Мачульна , Падароск і Шылавічы – па 10 дымаў.
Менш інфармацыі ў крыніцах захавалася аб праваслаўных цэрквах з Ваўкавышчыны. У адрозенні ад касцёлаў лёс царкоўных будынкаў і архіваў быў больш трагічны: пераход на ўнію ў к.16-п.17 ст. І выкліканыя гэтым перамены, пазней “вяртанне” да праваслаўя ў 1839 г. са знішчэннем уніяцкіх прадметаў, архіваў і бібліятэк. З крыніц 16 ст. Даведваемся, што ў Ваўкавыску існавала Прачысцінская царква. Аб наяўнасці ў горадзе праваслаўных і сведчыць падцвярджальная грамата Жыгімонта Старога на магдэбурскае права Ваўкавыску 1507 г., дзе напрамую гаворыцца пра мяшчанаў веры грэцкай (праваслаўныя) і рымскай (каталікі).
Больш дакладныя звесткі маюцца адносна праваслаўнай царквы ў Росі, якая ў сяр. 16 ст. Належала Хадкевічам, фундатарам праваслаўнага Супрасльскага манастыра. Інвентар 1569 г. узгадвае, што ў свіране знаходзіцца “звон ад царквы”. А пазнейшы на два гады інвентар Росі 1571 г. падае дакладнае апісанне царквы ў Росі:”Пры двары тым царква Божая заложаная св.Пракопа і Ілльі. Алтар, у алтара прастол берественны, на прастоле евангелія апракас, другая, крыж медзяны пазалочаны… за прастолам святасць Св.Ільля і 3 свяціцеля, у бок дзверы царскіе, на тафлі ікон 11, наместных 3, адна Хрыста Спаса, другая святой Прачыстай, трэцяя св. Ільля. Ікон старых нет. Малых ікон 5. Кніг: устаў Треодзіі 2, шэстодзенец, ахтав стары, служэбнік, псалтыры 2. Апостал стары, резы адамашкавыя … пояс ніцяны, ліхтар. На званіцы званоў 2. Дзверы на завесах з замком унутранным і завесістым. Пад папом зямлі і агародаў валокі 2 і палова”. (АЗДСЗ.Т.1.Вільна 1867).
Па падліках польскага гісторыка Ежы Ахманьскага на тэрыторыі Ваўкавыскага павету паводле рэеестра шляхты 1528 г.на 219 асобаў было 75 католікаў, а паводле рэестра шляхты 1567 г. на 279 асобаў ужо 142 католіка.
З Ваўкавыска паходзіць студэнт Кракаўскага універсітэта Вацлаў Чырка. Пасля Кракава каля 1515 г. ён вучыўся ў Рыме, дзе атрымаў званне доктара права. Пазней ў 1524-1546 г. быў віленскім канонікам, да гэтага канонікам лавіцкім і ломжынскім, кусташам каменецкім з 1531 г.