Па трэцім, апошнім падзеле Рэчы Паспалітай 1795г заходняя частка Беларусі, у тым ліку тэрыторыя сучаснага Ваўкавыскага раёна, адышла да Расійскай імперыі. У межах новага дзяржаўнага збудавання Ваўкавышчыну чакалі значныя эканамічныя, палітычныя, культурныя змены. Закранулі яе і перабудовы, звязаныя з новымі адміністрацыйнымі падзеламі далучаных да імперыі тэрыторый. Ваўкавыску быў нададзены статус цэнтра павета, які ў часы Кацярыны П уваходзіў ў Слонімскую (з 1795), потым – з 1797 – у Літоўскую і з 1901 – у Гродзенскую губерні.
Карта ст.235
ЭГБ,Т2,Аўтар
В.Л.Насевіч
(ЭГБ за 1994г)
Тэрыторыя тагачаснага Ваўкавыскага павета была значна большая за сучасны раён (у яе ўваходзілі землі якія сёння адносяцца да Свіслацкага, Зэльвенскага, Мастоўскага, Бераставіцкага раёнаў Гродзенскай вобласці, Пружанскага раёна Брэсцкай вобласці і Беластоцкага ваяводства Рэспублікі Польшча).
Плошча павета складала 3413,2 кв.вярсты. Насельніцтва 126000 чал. (1896г). У склад Ваўкавыскага павета ўваходзіла 25 валасцей: Баярская, Біскупцоўская, Вільчукоўская, Вярэйкаўская, Гарнастаеўская, Дабравольская, Зэльвенская, Зэльзінская, Ізабелінская, Крамяніцкая, Лыскоўская, Можэрыцкая, Мсцібаўская, Падароская, Поразаўская, Пянюгаўская, Ляскоўская, Роская, Самаравіцкая, Свіслацкая, Талачманоўская, Тарнопальская, Шылавіцкая, Шымкоўская і Юшкаўская. Пазней Вільчукоўская і Гарнастаеўская воласці былі перайменаваны ў Свянтыцкую і Ялуўскую. У павеце налічвалася 13 мястэчак: Зэльва, Ізабеліна, Крамяніца, Лапеніца, Лыскаў (Лыскі), Малая Лапеніца, Мсцібава, Новы Двор, Поразава, Пяскі, Рось, Свіслач і Ялуўка; 6 сёл, 437 вёсак і 348 дробных населеных пунктаў (1889г).
Горад і павет узначаліла новая гарадская ўлада на чале з гараднічым. У Ваўкавыску размясціўся егерскі полк, якім камандаваў палкоўнік П.І.Баграціён (будучы генерал ад інфантэрыё і камандуючы П Заходняй арміяй). Адсюль восенню 1798 года ён павёў сваіх егераў праз Брэст і Вену ў Італьянскі паход. Пэўны час поруч з урадавай уладай захоўвала сілу і ўлада выбарнага павятовага маршалка, а справы ў судах разглядаліся па законах Літоўскага Статута, захаванага, па волі расійскага ўрада, на некаторы час на тэрыторыі былога ВКЛ.
Насельніцтва Ваўкавыска складалася з шляхты, чыноўнікаў, мяшчан. У горадзе пражывала таксама значная яўрэйская абшчына, якая традыцыйна прымала актыўны ўдзел ў рамеснай і гандлёвай справах. Звесткі аб колькасці насельніцтва Ваўкавыска канца ХУШ – пачатку Х1Х ст. даволі супярэчныя. Не вельмі дакладная дзяржаўная статыстыка таго часу зарэгістравала, што папярэдадні далучэння Ваўкавышчыны да Расіі, у горадзе ў 1792г пражывала 2127 жыхароў і было 362 дамы.
На фарміраванне эканамічнага, палітычнага і культурнага аблічча Ваўкавышчыны велізарнае ўздзеянне аказвалі мястэчкі, якія ўваходзілі ў павет. Архіўныя крыніцы і статыстычныя матэрыялы даюць вельмі мала звестак аб колькасці насельніцтва, дадзеных мястэчкаў, аб яго сацыяльным і нацыянальным складзе. Большасць мястэчак былі невялікімі па колькасці жыхароў пасяленнямі. Так, у Росі ў 1836г налічвалася 83 двары, ці прыкладна каля 540 жыхароў. Насельніцтва мястэчкаў складалася ў асноўным з мяшчан і сялян. Колькасць прадстаўнікоў іншых сацыяльных груп (дваран, духавенства, чыноўнікаў і інш.) была нязначнай. Звестак аб пражыванні ў разглядаемых мястэчках купцоў няма ніякіх. У мястэчках сяляне – гэта ў асноўным беларусы, дваране – часцей за ўсе палякі, ці апалячаныя беларусы, ці рускія. Вольнае насельніцтва мястэчка складалася пераважна з яўрэяў. Так у той жа Росі ў 1836г з 83 двароў 38 былі яўрэйскімі (ці прыкладна 46%). Амаль такое ж становішча было і ў другіх мястэчках.
Пасля падзелу Рэчы Паспалітай і далучэння да Расіі жыццё ў павеце зноў пачало паступова наладжвацца. У Ваўкавыску былі ліквідаваны феадальныя валоданні, так званыя “юрыдыкі”. Паншчына для прыгонных сялян Ваўкавыскага павета складала 6 дней на тыдзень (тры мужчынскія і тры жыночыя). Сяляне выконвалі таксама згоны, шарваркі, варту і іншыя павіннасці. У Ваўкавыскім павеце існавала падворнае землекарыстанне, пры якім памер паншчыны вызначаўся ў залежнасці ад зямельнага надзела на сялянскі двор. Царскі ўрад бачачы цяжкі стан сялян Беларусі нават на нейкі час адмяніў, або спалавініў падаткі. Але ў той жа час урад усяляк абараняў каменшчыкаў. Так, у 1805 годзе ў Лыскаўскай воласці сяляне адмовіліся выконваць на іх погляд лішнія павіннасці ў памешчыка. Бунт быў задушаны арміяй. Аднак такія бунты былі не характэрныя для гэтага часу.
У 1811 годзе Гродзенская губерня была ўраўнаважана з астатнімі расійскімі губерніямі ў адносінах падаткаў: замест розных збораў серабром уводзіўся агульнадзяржаўны падушны падатак асігнацыямі, што азначала фактычнае змяненне падаткаў у пяць разоў. Больш паспяхова пачала развівацца гарадская гаспадарка. У Ваўкавыску была адкрыта паштовая ўстанова. У 1803 годзе гаспадар Невех і Мееровіч адчыніў палатняную фабрыку, якая вырабляла сукно. Быў пушчаны Браварны завод. У Ваўкавыскім павеце ў графа Тышкевіча адчынілася папяровая фабрыка, арандатарам якой з’яўляўся Хрысціян Ральф. Але эканамічнае развіццё горада і павета было затрымана на некаторы час Айчыннай вайной 1812 года.
Ваш отзыв