Пачатак археалагічнага вывучэння Ваўкавыскага раёна сягае да ХІХ ст. Вядомы польскі збіральнік і даследчык старажытнасцяў Зыгмунт Глогер (1845-1910) першым паведаміў аб археалагічных помніках у сярэднім цячэнні Росі. У 70-х гадах ХІХ ст. ён неаднойчы праводзіў разведкі па гэтаму леваму прытоку Нёмана, збіраючы і атрымліваючы ад мясцовых жыхароў крамянёвыя вырабы і каменныя свідраваныя сякеры. Пры апісанні калекцый, якія захоўваюцца ў Дзяржаўным археалагічным музеі ў Варшаве, Археалагічным музеі ў Кракаве адзначана, што знаходкі з Краснага Сяла, Калантаёў, Альшымава, Волі паступілі са збораў Зыгмунта Глогера ў Яжэве на Беласточчыне. Шчыльныя і плённыя кантакты З.Глогер падтрымліваў з Міхалам Федароўскім, аўтарам фундаментальнай працы “Люд Беларускі”, выдадзенай ў 6 тамах. З 1884 па 1994 г. этнограф, фалькларыст, археолаг Міхал Федароўскі трымаў у арэндзе ад Ельскіх маёнтак Косіна.
У сваіх успамінах Юльян Талька-Грынцевіч напісаў, што М.Федэроўскі ў Косіне каля Ваўкавыска, у арэндуемым маёнтку, сабраў цудоўныя археалагічныя і этнаграфічныя калекцыі, каштоўную бібліятэку, а таксама з рук жыдоў купляў, захоўваючы ад знішчэння, старыя дакументы, надання і каралеўскія прывілеі для розных гарадоў (3). На працягу 15 год (1877 – 1892) М.Федэроўскі перасылаў Зыгмунту Глогеру да яго Яжэва на Беласточчыне археалагічныя (каля 11 тыс.) і этнаграфічныя (каля 1 тыс.) матэрыялы, розныя прадметы штодзённага жыцця беларусаў. У археалагічных зборах апошняга, якія знаходзяцца ў Археалагічным Музеі ў Кракаве, знаходзяцца інфармацыі аб паселішчах эпохі каменя, вырабах з крэмля і каменных сякерах, знойдзеных у басейне ракі Рось, левага прытока Нёмана (Воля, Калантаі, Краснае Сяло, Мсцібава, Альшымава, Аранцы, Теалін, Яцьвезь), і блізкіх ваколіцах Косіна. У самым маёнтку вядомыя два помніка перыяду каменя каля Вільчогаў і ўрочышча Гумбішкі. Падчас жыцця ў Косіне Міхал Федэроўскі самастойна і разам з З.Глогерам праводзіў археалагічныя раскопкі паселішчаў і сярэднявечных могільнікаў (курганоў і каменных магілаў) у Ваўкавыскім павеце і на суседніх тэрыторыях (маёнтак Вілейшы каля Свіслачы, маёнтак Вішаў пад Слонімам, Германаўскі Лес каля Ваўкавыска, Косін, урочышча Піскаўшчына на ўскрайку Краснага Сяла).
Істотным крокам у архелагічным вывучэнні Ваўкавыскага края была дзейнасць Ф.В.Пакроўскага, які ў сувязі з ІХ археалагічным з’ездам у Вільні (1893 г.) падрыхтаваў і выдаў “Археалагічную карту Гродзенскай губерніі”. У гэтай кнізе ўпершыню былі апісаны наступныя помнікі:
З 20-х гадоў ХХ ст. пачынаецца гісторыя адкрыцця і вывучэння ўнікальнага ў еўрапейскім масштабе поніка Краснасельскіх крэмнездабыўных шахтаў. У сувязі з пашырэннем работ па вытворчасці цэменту ў в. Краснае Сяло разгарнулася распрацоўка мясцовых залягаючых каля дзённай паверхні крэйдавых адорвенняў. У кар’ерах у вялікай колькасці пачалі сустракацца незвычайныя пустэчы і рогі аленяў. Першым на знаходкі звярнуў увагу геолаг прафесар Б.Рыдзеўскі, які паведаміў аб іх археолагам. У 1925-1926 гг. дадзены аб’ект вывучаў Зыгмунт Шміт. Ім выяўлена каля тысячы шахтавых выпрацовак, з якіх асобныя дасягалі глыбіні 8-9 м, а таксама майстэрні па апрацоўцы здабытага крэменю, значная колькасць шахцёрскіх прыладаў працы зробленых з рагой аленя. У 1933 г. Краснасельскія шахты абследаваў Р.Якімовіч, які адкрыў падбой даўжынёй каля 1,5 м і некалькі вырабоў з рагоў.
Пачатак археалагічнага вывучэння старажытнага Ваўкавыска было пакладзена ў 1925 г. дырэктарам Гродзенскага гісторыка-археалагічнага музея Юзафам Ядкоўскім. Ён мятровай траншэяй прарэзаў культурныя напластаванні Замчышча і Шведскай гары з Усходу на Захад. На Замчышчы былі выяўленны некалькі металічных прадметаў, кераміка і косткі жывёлаў. Больш багатая калекцыя рэчаў паходзілі са Шведскай гары: шыферныя праселкі, шкляныя бранзалеты, пацеркі, фрагменты амфар, вісячыя замкі, ключы, наканечнікі стрэлаў і іншае. У раскопках 1925 г. актыўны ўдзел прымаў мясцовы краязнаўца-энтузіаст Георгі Пех. Ён на працягу 20-30-х гадоў абследаваў ваўкавыскія архелагічныя помнікі і збіраў розныя старажытныя прадметы. Менавіты сабраны Г.Пехам матэрыял з’явіўся асноваў заснаванага ў 1935 г. Ваўкавыскага краязнаўчага музея. Г.І.Пех ад першых дзён існавання музея і амаль да сваёй смерці ў 1969 г. быў нязменным дырэктарам гэтага музея.
Актывізацыя вывучэння археалагічных помнікаў старажытнага Ваўкавыска распачалася пасля другой сусветнай вайны. У 1948 г. Г.Пех правёў невялічкія раскопкі на Замчышчы. У 1954-56 гг. раскопкі на Шведскай гары і Замчышчы праводзіла экспедыцыя Інстытута гісторыі АН БССР на чале з В.Р.Тарасенкам. Усяго экспедыцыяй было раскапана 288 кв.м. на Шведскай гары і 1348 кв.м на Замчышчы. У выніку даследаванняў на Замчышчы былі выяўлены рэшткі падмуркаў недабудаванага хрысціянскага храма пачатку ХІІІ ст., таксама зроблена прарэзка вала і сабраны багаты матэрыял прадметаў побыту, прыладаў працы, узбраення і ўпрыгожванняў. У 1958 г. даследаванні на Замчышчы працягвалі супрацоўнікі Ваўкавыскага музея пад кіраўніцтвам Г.І.Пеха. Ваўкавыскім храмам цікавіліся і галоўныя спецыялісты па старажытнарускай архітэктуры на той час, пецербургскія археолагі П.А.Раппапорт і М.К.Каргер.
Асабліва масштабныя раскопкі на Шведскай гары, Муравельніку і Замчышчу правела новая экспедыцыя Інстытута гісторыі АН БССР на чале з Яраславам Генрыхавічам Звяругай. На працягу сямі год (з 1965 па 1971 г.) эспедыцыяй на трох помніках даследавана плошча 1996 кв.м. Вынікі шматгадовай плённай працы былі адлюстраваны ў манагарфіі Я.Г.Зверугі «Древний Волковыск X-XIV вв.”, выдадзенай у Мінску ў 1975 г.
Навуковае і грунтоўна арганізаванае вывучэнне крэмнездабываючых шахтаў на Росі, з шырокімі стацыянарнымі раскопкамі і дакументальнай фіксацыяй распачалося ў 1961 г. вядомай даследчыцай помнікаў каменнага часу Нінай Мікалаеўнай Гурынай з Ленінграда.
Ваш отзыв