Jana Długosza. Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego.
Księga dziesiąta b księga jedenasta. 1406+1412- Warszawa 1982.
c.47. 1409 год. Вітаўт не ведаючы аб перамір’і паміж Уладзіславам-Ягайлай і крыжакамі выслаў свайго брата Жыгімонта да земляў прускіх. Крыжакі не зважаючы на на неведанне Вітаўта пачуліся абражанымі і чакалі адпаведнага моманту, как адпомсціць вялікаму князю Аляксандру (Вітаўту). “Сабраўшы патаемна войска паслалі яго пусткамі паміж Гродна і бельскам праз мясцовасці: Жэбна (магчыма Жэпнёва каля Бельска-Падляскага), ССтокі (магчыма ў павеце Ваўкавыскім) Яскер (Яскра пад Беластокам) і раку Нетупу (левы прыток Свіслачы). У ваколіцах Яскра захапілі людзей князя,якія трымалі ахову на пустцы – здрадзіў іх дым – і вымардавалі. У Пальмовую Нядзелю напалі на Ваўкавыск, дзе сабраўся на набажэнства немалая колькасць Ліцвінаў і усіх, мужчынаў і жанчынаў, Ліцвінаў і Русінаў забіралі да няволі. Парабаваўшы і спаліўшы гэтую мясцовасць з палоннымі вярталіся самым кароткім шляхам, якім прыбылі. Вялікі князь Аляксандр, які знаходзіўся ў мясцовасці Услоніны (Слонім), сем міляў ад ней, уражаны моцна гэтай звестка, забраўшы толькі сваю жонку Анну ад’ехаў натых мяст у накірунку Здзітава, да густых бароў поўных вазёраў і башністых схованак. Заставаўся там пакуль яго не паінфармавалі аб адыходзе крыжакоў. Шлях, якім войска крыжацкае ішло да Ваўкавыску і вярталася, стварыў шырокую дарогу, на тоу пусташы, яка захоўваецца выразна па сёняшні дзень як сведчанне гэтага здарэння. З таго часу панаваў звычай, каб вартавыя палілі вогнішча з кары дубовай, якая не дае дыму, каб іх не заўважылі.
Księga jedenasta. 1413-1430. Warszawa 1985.
c.56. Год 1415.
Пад час падарожжа з Кобрыня да Мыта ў суботу па актаве Божага Цела, а трэцяй наступіла значнае зацменне сонца, якое на кароля і яго людзей, як з’ява нечаканая і невядомая, спачтку выклікала здзіўленне і зацікаўленнасць, а ўканцы ў забабоную трывогу. Было яно такім значным, што птушкі перапалоханыя раптаўнай цямнатой пасяядалі на зямлю, а зоркісвяцілі як ноччу. Таксама кароль Уладзіслаў мусяў затрымацца, бо паўстрымала яго цямната і вырушый далей, толькі як зацменне сонца прайшло. З Мыта праз Ваўкавыск, Васілішкі і Эйшышкі прыбыў кароль Уладзіслаў да Трок.
С.166. Год.1422.
Па вяселлю кароль Польскі Уладзіслаў выехаўу чацверг, назаўтра па Папельцу з нова пашлюбёнай жонкай Зофіяй з Навагрудку прыбыў да Ліды. … У паўротным шляху з Ліды да Польшчы праз Ваўкавыск і іншыя мясцовасці, праз якія звычайна праходзіла яго дарога, кароль Уладзіслаў накіраваўся да Кракава, узяўшыз сабою нунцыюша Сталіцы Апостальскай Антонія Зенона.
С.283. Год 1429.
Правёшы 5 дзён ў Гродна каралеўскія паслы ад’езджалі. Князі Вітаўт суправаджаў іх аж да Ваўкавыску. … У той самы час,калі Вітаўт знаходзіўся з каралеўскім пасламі ў Ваўкавыску, прыбылі высланыя рымскім і вянгерскім каралём Сігізмундам рыцар аўстыйскі Леанард, які прывёз з сабою сымбаль сяброўства імператарскага. Сыбалям сяброўства быў смок,зкручаны ў клубок, які датыкаўся калавой хваста з адкрытай пашчай з агнём, пакрапюны на спіне крывёю на кшталт крыжа.
Lietuvos metrika. Knyga Nr.51 (1566-1574) // Литовская метрика. Книга записей 51 (1566-1574). Vilnius 2000
1567.11.26.
Запіс пана Станіслава Шемета яго міласці пану старасце Жамойтскаму на Гнезную (Гнезна).
(Lietuvos metrika. Knyga Nr.51 (1566-1574) // Литовская метрика. Книга записей 51 (1566-1574). Vilnius 2000, с.95-96)
1567.12.08.
Князю Андрэю Лукомскаму на село Нязбодзічы (Свіслачскі раён)
(Lietuvos metrika. Knyga Nr.51 (1566-1574) // Литовская метрика. Книга записей 51 (1566-1574). Vilnius 2000, с.96-98)
1553.01.05 / 1568.07.28
Відымус выдан пану воітові віленскаму з кніг запісу пана Клочкового (Петухова, Лапеніца – Ваўкавыскага; Межырэч – Зельвенскага; Лыскава — Пружанскага)
(Lietuvos metrika. Knyga Nr.51 (1566-1574) // Литовская метрика. Книга записей 51 (1566-1574). Vilnius 2000, с.189-191)
1568.07.27. / 1568.07.29.
Квіетацыя з преслуханья через пана подскарбего земского лічбы панов Радівілов, воеводічов віленскіх, з решт на отца іх мілосці зосталых (Воўпа – Ваўкавыскі)
(Lietuvos metrika. Knyga Nr.51 (1566-1574) // Литовская метрика. Книга записей 51 (1566-1574). Vilnius 2000, с.194-197)
1572.04.15 / 1572.04.20
Оповеданье і сознанье лісту его королевское мілості пану Міколаю Мнішку на замок Лысков і двор Межыреч з местамі і зо всімі до ніх належностямі в суме пенезеі двадцаті тысечах копах грошеі заведеные даного (Петухова, Лапеніца – Ваўкавыскі)
(Lietuvos metrika. Knyga Nr.51 (1566-1574) // Литовская метрика. Книга записей 51 (1566-1574). Vilnius 2000, с.294-298)
1570.09.21 /1572.03.20
Прівілеі потверрженья Яну, Грігорію, Петру і Фёдару Грыгоревічом Трізнам на іменье в повеце Волковыйском Занковское, куплю отца іх пана Грыгоря Трізны, кашталяна смоленского, у Івана Пустоселя і у жоны его Ганны Богуфаловны, на вечность (Занкі – Свіслачскі)
(Lietuvos metrika. Knyga Nr.51 (1566-1574) // Литовская метрика. Книга записей 51 (1566-1574). Vilnius 2000, с.304-306)
Lietuvos metrika. Knyga Nr.6 (1528-1547) // Литовская метрика.
6-я Книга судных дел (1528-1547). Vilnius 1995
№ 6. 1526.06.9 Декрет войту, бурмістрам і всему враду местскому Волковысскому з мешчаніном волковыскім Яном Безносікам і жонкаю яго о дзве зямлі местскіх: Лашковшчыну а Сметановшчыну
(Lietuvos metrika. Knyga Nr.6 (1528-1547) // Литовская метрика. 6-я Книга судных дел (1528-1547). Vilnius 1995, С.25-26)
№67. 1529.02.23. Справа боярына Ваўкавыскага Юхна і брата яго Багдана Каревічаў з дворанінам Іванам Жыневічам о пофал’ку (пагроза, пахвала пагрозы)
(Lietuvos metrika. Knyga Nr.6 (1528-1547) // Литовская метрика. 6-я Книга судных дел (1528-1547). Vilnius 1995, С.65)
№73. 1529.02.24. Справа мешчаніна Ваўкавыскага Якуба з мешчанінам Волковыскім же Говнопекою о поле, у рублю грошей заставеное
(Lietuvos metrika. Knyga Nr.6 (1528-1547) // Литовская метрика. 6-я Книга судных дел (1528-1547). Vilnius 1995, С.67-68)
№90. 1529, люты. Справа Кгабрыалу Власовічу дьяку места Волковыского, с ковалем о землю Кісловое
(Lietuvos metrika. Knyga Nr.6 (1528-1547) // Литовская метрика. 6-я Книга судных дел (1528-1547). Vilnius 1995, С.76)
РИБ, т.33. Пг., 1915. ЛМ. Отд.1. Ч.1. Книги публичных дел. С.853-873
Поветъ Волковыйскый, прислухаючый къ Воеводству Новгородскому
Месяца июля 1 дня.
Миколай Скиндеръ з сыномъ Мархелемъ ставилъ кони 2 – одинъ з дыму з ыменья Струбницкого, зброя 1, каф., прил., рогати.
Месяца сентября 16 дня.
Ярославъ Росский, судья Волковыйский, при сыну своемъ Филоне выславъ с ыменей своихъ Велтюковъ, а съ Колосовъ въ повете Волковыйскомъ, а съ Почопова у Пинскомъ повете – ставилъ всихъ коней 3 збройне, панцери, прил., тар., древ. Онъ же ставилъ драба 1 з руч. Тотъ же Филонъ Ярославичъ з ыменья женнего з Непокоичъ въ повете Берестейскомъ ставилъ коня 1, панцъ., прил., согойдакъ, сабля. Микалай Туровский з ыменья Волчковского, которое по жоне взялъ по Ивановой Совиной, самъ выехалъ и ставилъ коней 2, панц., прил., тар., древ. Онъ же поставилъ драба 1 з рогати.
Месяца сентебря 22 дня.
Офанасей Тризна з ыменья своего Полонки, з Видомичъ, а з Светицы въ повете Волковыйскомъ ставилъ коней 5 збройне, панце., прил., тар., древ.; онъ же ставилъ драби 3 з рогати., з мечи. Фридрихъ Горяинъ самъ пенези бралъ въ роте пана Юръя Тишковича, з ыменья своего съ Хорошевичъ выславъ слугу Андрея Федоровича, ставилъ коня 1 збройне, панце., прил., тар., древ.; тотъ же Фридрихъ за листомъ короля его милости на поборъ Волковыйский есть отдосланъ. Василей Богдановичъ, писарь земъский повету Витебского, з ыменья жоны своей, которое маеть у повете Волковыйскомъ з Самуйловичъ и Побоева приславъ слугу на имя Петра Петровича Запольского и ставилъ конь збройно, панце., прил., согой., саб., рогати. И за просил, абы съ почтомъ своимъ з Витебскихъ имений ставити повиннымъ, и того коня мелъ, што ему отъ его милости пана гетмана дозволено и допущено за писанемъ листу пана воеводы Витебского. Богданъ Угликъ самъ при господари, а сынъ на службе короля его милости шафаремъ на Воронычу, з ыменья Соколникъ а з Бали въ Городеньскомъ повете ставилъ слугъ, коней 4 збройно, панце., прил., тар., з древ. 2, а з согой и з рогати 2. Онъ же ставил драба 1 з рогати. И з мечемъ. Тотъ почотъ позволилъ панъ гетманъ, абы былъ при сыну Угъликову, шафарю короля его мислости, на Вороничу и листъ ему на то данъ.
Месяца сентябра 30 дня
Андрей Тризна з ыменей своихъ съ Клепачовъ а зъ Светицы выславъ слугу Андрея Стрыженского, а самъ дома, кляча 1, панце., прил., сагай., рогати.
Месяца октебра 1 дня.
Панъ Янъ Оленский, тивунъ Плотелский, з ыменей своихъ, въ повете Волковыйскомъ лежачихъ, то есть зъ Хрустова а з дворца подо Мстибоговомъ ставилъ коней 7, а з ыменья купного зъ Земъброва въ повете Дорогицкомъ конь 1, а з опеки, которыи именья держить по небожчику пану Крыштофе Оленскомъ, старосте Брянскомъ, ставилъ коней 8; того всего ставилъ коней 16 збройно, панцери., прил., тар., древ.; онъ же ставилъ драби 8 з руч. Павелъ Лопоть самъ пенези бралъ въ роте пана Глебовичовой, з ыменья своего съ Хрошевичъ ставилъ слугу Юзофа Тарновского, конь 1, панце., прил., тар., древ.
Октебра 2 дня
Яроцкий Жиневичъ з ыменей своихъ зъ Светици конь 1, панце., прил., тар., древо; самъ служить пану гетману, слугу ставилъ Крыштофа Блажиевича. Ждановая Колонтаевая Марина Тризнянка з ыменья з дворца на Роси ставила конь 1, а з ыменя Волынского з Низкинъ въ повете Володимерскомъ ставила коника 1, панце., прил, рогати.; всихъ коней ставила 2. Мархелъ Валицкий з ыменья своего Хрустова въ повете Волковыйскомъ ставилъ слугу Степана, конь 1, панце., прил., тар., древ., а самъ служить пану Ивану Горностаю.
Месяца октебра 3 дня.
Еронимъ Пукшта, хоружий Волковыйский, з Лопеници, и з Рудевичъ, и з Монтетовичъ ставилъ коней 3 зброй., панце., прил., тар., древ. Янъ Ходаковский, з ыменья своего ставилъ коней 2, а третего на ласку господарьскую – зброй., панце., прил., тар., древ., всих ставил коней 3. Марътинъ Кградовский з ыменей своихъ з Рудевичъ и з Зеленевичъ ставилъ кони 3 збройне., панце., прил., тар., древ. Онъ же ставилъ драба 1 з рогати. Матей Островский самъ служить пану воеводе Виленскому, выславъ сына на имя Юрья; з ыменей своихъ съ Кремяници и з данниковъ Рускихъ Незетичъ, а съ третего изъ Вишневки ставилъ коней 4 зброй., панце., прил., тар., древ., секир. Янъ Слеповронский выславъ слугъ, з ыменей изъ Седелникъ и з Лопеницы ставилъ коней 3 зброй., панце., прил., тар., рог. Онъ же ставилъ драба 1 з ручни, а самъ дома зосталъ, а потомъ самъ приехалъ и сына своего на свое местцо зоставилъ. Михайло Радомъский з ыменей своихъ – з Седелникъ въ повете Волковыйскомъ, а з Мелнекганъ у Троцкомъ повете, а з Неверишокъ и з Шилницкого въ повете Виленскомъ ставилъ кони 3 зброй., панцери., прил., тар., древ. Онъ же ставилъ драба 1 з ручницою. Каспоръ Никодимовичъ Техоновицкий з ыменья своего з Петухова ставил слугъ, кони 3 зброй., панце.2, прил., вси, зброя блах., рогати., а самъ неведеть зачимъ не выехал. Якуб Венцковичъ Подберезкий з ыменья Монтяковъ кон 2, а съ Подберезя въ повете Виленскомъ конь 1; всихъ коней 3 збройно, панце., прил., тар., древ. Онъ жа ставилъ драба 1 з рогати. И з секир. Остафей Зъяло з ыменей своихъ з Грицковъ на Свислочи ставилъ кони 2 зброй., пан., прил., тар., древ. Онъ же ставилъ драба 1 з ручницою. Анъдреевая Зъяловая съ тыхъ же Грицковъ ставила конь 1 збройно, панцерь, прил., тар., древ. Водиславъ Козловичъ з Седелникъ конь, зброя блях., прил., тар., древ. Иванъ Остафъевичъ Байборода з Седелникъ з дыму выславъ слугу Федора Василевича, кляча, рогати. Валентей Якубовичъ Станкевича кляча, каф., прил., согойдак, саб. Андрей Мойсеевичъ изъ Забейды пешъ з мечемъ. Валетый Якубовичъ з Рудевичъ пешь з рогати., Михно Ракъ з Лопеници пешь з рогати. Лавринъ Жуковыский з Седелникъ а съ Поравя у повете Вилкомирскомъ, а зъ Яшунъ съ подъ Вилни кони 2 – кон 1 а кляча, бехтеръ, зброя, пр., согой., рогати. Янъ Войтешкевичъ зъ Зеленевичъ конь, панце., прил., согой., рогати. Стась Янчиковичъ самъ дома, выславъ сына Лукаша, кляча, каф., прил., рогати. Лукашъ Павловичъ зъ Ясеновици коникъ, панце., прил., тар., древ. Криштофъ Венславовичъ з дыму зъ Ясеновици меринъ, каф., прил., рогати. Отъ плебана Волковыйского князя Амброжия Немъчиновича з ыменья своего Ясеновици выслалъ слугу Амъброжия Сахаровича, конь, панце., шишакъ, роагти. Собъко Юрковичъ Недбаловича кляча, каф., прил., тар., рог. Миколай Тынина з Луковицы кляча, каф., прил., рогати. Кондратъ Волошиновичъ выславъ сына детину, на то местцо ставилъ слугу за него Тынина, кляча, зброя, прил, тар., древ. Станиславъ Миколаевичъ Янушковича з Лопеници съ Черги меринъ, каф., тар., древ. Михайло Данилевичъ з ыменья женнего з Стоковъ отъ Мстибогова выславъ слугу на имя Янъка на мерине, Зброй., панце., прил., сагой., сабля, рогати., а самъ служить пану воеводичу Виленскому. Амъброжей Кореевичъ з ыменья з Корейевичъ меринъ, каф., рогати. Иевъ Ракъ з Лопеници кляча, каф., рогати. Михайло Хилимоновичъ отъ Полуянковъ з Черги кляча, панце., прил., рогати. Васко Угриновичъ з Роси кляча, рогати. Каспоръ Волынцовичъ съ Корейвичъ конь, зброя блях., прил., тар., древ. Войтехъ Венславовичъ з Ясеновици самъ дома, выславъ слугу Яна, конь, панце., прил., тар., древ. Онъ же ставилъ драба 1 з руч. Павелъ Ошменецъ з Ошменцовъ клячи 2, каф. 1, прил. 1, согой. 1, рогати. 2. Абрамъ Новоселковичъ з Ошменцовъ кляча, каф., рогати. Янъ Лесковичъ з Мамичъ кляча, каф., рогати. Миколай Якубовичъ Вислоухъ съ Кинтовтовичъ меринъ, панце., прил., согой., рогати.
Октебра 4 дня
Щастный Улятовский з Мочулное кон, панце., прил., тар., древ. Павелъ Скиндеръ зъ Струбницы конь, панце., прил., рог., согойдакъ. Князь Михайло Глинский з ыменья Самуловичъ конь, панц., прил., рогати. Якубъ Комаровский з ыменья своего Мочулное а съ Кремяници выславъ слугъ на имя Матея а Мартина, а самъ дома; ставилъ кони 2, панце. 1, каф., прил.1, рог. Гаврило Вислоухъ з Рогозници конь, панце., прил, согой., рогати. Светицкий Вислоухъ з Рогозници меринъ, каф., прил., рог. Федута Федоровичъ Вислоухъ з Рогозници каф., пр., рогати. Григорей Лавриновичъ возный з Рогозници меринъ, каф., рогати. Болтромей Михайловичъ Вислоухъ з Рогозници меринъ, каф., рогати, секир. Юрьи Станковичъ Лавриновичъ з Рогозници конь, рогати. Янъ Гришковичъ Лавриновича з Рогозницы меринъ, каф., рог. Отъ збожного Лавровича слуга Иванъ, кляча, каф., рог, а самъ дома. Отъ Несковое мужъ ее Михайло Орловичъ з Рогозници, кляча 1, каф., рогати. Фома Рабцевичъ з Рогозница самъ дома, выславъ детину Сидора Ивановича, кляча 1, прил, рогати. Размусъ Миколаевичъ Войтеховича зъ Зеленевичъ конь, панце., рогати., кор. Федоръ Лячдовичъ з дыму коникъ, панце., согой., рогати. Мартинъ Кградовский отъ Полонеи, дочки Высокцкого, зъ Зеленевичъ выслалъ слугу Станислава, кляча 1, каф., прил., рогати. Миколай Щастневичъ з Рудевичъ съ Черги меринъ, пр., рогати. Матей Александровичъ з Рудевичъ самъ дома, выслалъ слугу Миколая Мозделевского, кляча, прил., рогати. Кабриелъ Силинъ, сынъ
РИБ, т.33. Пг., 1915. ЛМ. Отд.1. Ч.1. Книги публичных дел. С.94 — 97
С.319. Хоруговъ Волковыская
Реестръ попису войска литовскаго 1565 г.
Хоружы Волковыски панъ Еронымъ Марътыновичъ Пукъшта ставилъ водъле повинносты 2 кони въ пан., въ пр., съ таръ., з древы, а на ласку госпадарскую 2 кони въ пан., въ пр., съ таръ., з древы. Янъ Слеповронъски 3 кони въ пан., въ пр., съ тар., з древы – 2 з ойчызны, а треты конь з заставного именя Адамовъщызны. Янъ Ходаковъски водле повинъносты 2 кони въ пан., въ пр., съ тар., з древы, а треты конь въ пр., въ пан., съ тар., з древомъ на ласку господарскую. Марътынъ Кграбовъски 3 кони въ пан., въ пр., съ тар., з древы. Венцко Подберески з кони въ пан., въ пр., съ тар., з древы. Филонъ Ярославовичъ Роски 3 кони въ пан., въ пр., съ тар., з древы. Касперъ Кготаръдовичъ конь въ пан., въ пр., съ тар., з древомъ. Богушъ Василевски на мер., въ пан., въ пр., съ тар., з древомъ. Янъ Войтеховичъ з части своей конь въ пан., въ пр., з ощепомъ, а з части братанича своего конь въ кафъ. з ощепомъ. Стасъ Козицки выслалъ пахолъка на мер въ каф., з още. Езофъ Подъберески отъ зятя своего Марътына на кони въ каф. З ощепомъ. Борысъ Сава выслалъ пахолъка на кони въ пан., въ пр., з ощепом. Грышъко Кчичтъ на мерыне въ кафъ. з ощепомъ.
Въ понеделокъ месяца июля 23 дня.
Водыславъ Козъловичъ конь въ пан., в пр., з ощепомъ. Онъ же ставилъ отъ Ивана Байбороды конь въ каф. З ощепомъ. Станиславовая Писаровича Баъбара Палътовская конь въ пан., въ пр., з ощепомъ. Станиславовая Высоцъкая Раина выслала пахолка на мерыне в кафъ., въ пр., з ощепомъ. Станиславъ Стрелка з дыму конь з ощепомъ. Григерей Корчевски на клячы з ощепомъ.
Въ середу месяца июля 25 дня
Павел Копотъ 2 кони въ пан., въ пр., съ таръ, з древы – одынъ конь з Семенъчы а други з Ходочевичъ. Тимофей Кобусъ конь з сагайда., з ощепомъ. Мартынъ Кобись на мер. Въ кафъ. з ощепомъ.
В середу месяца аукгуста 1 дня.
Анъдрей Зяло конь въ пан., въ пр., съ тар., з древомъ. Остафей Зяло 2 кони въ пан., въ пр., съ тар., з древы. Григорей Гордынецъ выслалъ конь въ пан., въ пр., з ощепомъ. Павелъ и Жданъ Станиславовичъ 2 кони въ пан., въ пр., з ощепомъ. Федоръ Ивановичъ конь въ пан., въ пр., з ощепомъ. Касперъ Волынъкевичъ 2 кони въ пан., въ пр., съ тар., з древы – одынъ конь съ повинносты, а други на ласку господаръскую. Щасная Щорска Кахъна конь въ пан., въ пр., з ощепомъ. Крышътофъ Венъцславовчиъ конь въ кафъ. з шаблею. Онъ же ставилъ отъ плебана Волъковыского конь въ пан., въ пр., з ощепомъ. Абъброжей Сахоръ конь въ каф. З ощепомъ. Томашъ Юръевичъ конь въ кафъ з ощепомъ. Павел Кгабрыаловичъ з дыму конь въ пан., въ пр., з ощепомъ. Янъ Венславовичъ Корейвича на мерыне въ каф. З ощепомъ. Стефанъ Онихимовичъ конь въ кафъ. з още. Стефанъ Ракъ конь з ощепомъ. Тимошъко Опихаловичъ конь въ кафъ з още. Грышъко Полянъковъ пешъ з ощепомъ. Петръ Ясколдъ конь въ пан., въ пр., з ощепомъ. Матей Ясколдъ конь въ пан., въ пр., з ощепомъ. Павелъ Ясколдъ на мер въ кафъ. з ощепомъ. Федъко Онихимовичъ конь въ пан., въ пр., з ощепомъ. Станиславъ Манъкевичъ Грышко ставилъ 3 кони въ пан., въ пр., съ тар., з древы, то есть з ыменя Высокой 2 кони а з Ледъневичъ треты а драба 1 з ощепомъ. Малъхеръ Валицъки конь въ пан, въ пр., съ тар., з древы. Балъцеръ Валицки конь въ кафъ., въ пр., съ тар., з древы.
В середу месяца августа первого дня.
Олехъно Мишъневски выслалъ боярына своего на мер. Въ пан., въ пр., з ощепомъ, а самъ есть дома хоръ.
Въ четъверъ месяца августа 2 дня.
Войтехъ Венъславовичъ выслалъ пахолка на кони въ панъ., въ пр., з ощепомъ, а самъ дома. Янъ Коньстюшъко 2 кони въ пан., въ пр., съ тар., з древы. Янъ Янушевичъ выслалъ пахолъка на мерыне въ пан., въ пр., з ощепомъ, а самого нетъ.
Въ неделю месяца августа пятого дня.
Максымъ Грынъкевичъ конь въ пан. З ощепомъ. Грышъко Яковицки конь въ панъ., въ пр., з ощепомъ. Иванъ Федъковичъ Ремезовъски конь з ощепомъ.
В середу месяца агкгуста 20 дня.
Федоръ Василевичъ Волъкъ 3 кони. 2 кони въ пан., въ пр., съ таръ., з древы, а трети въ кафъ. З сагадакомъ.
Въ четверъ месяца августа 9 дня.
Юрый Юнъдилъ отъ себе и отъ брата своего выслалъ з именей своихъ коней 12 въ пан., въ пр., съ тар., з древы, а драбовъ 6 з ощепы. Матей Островъски выслалъ троъ пахолковъ на конехъ въ пан., въ пр., съ тар., з древы, а драба 1 з ощепомъ. Якуб Комаровъски з Мочулъ и Сиоенянецъ выслалъ двохъ бояръ на мер. Въ кафъ. З ощепы. Петр Ероцки Бобровича конь въ панъцеру, в каф., з ощепомъ.
В неделю месяца августа 12 дня.
Кгабрыелъ Михайлович Суткевича Тарло конь въ кафъ. З ощепом.
В понеделокъ месяца августа 13 дня. Янъ Костюшъковичъ 2 коня в пан., въ пр., съ тар., з древы. Валерыянъ Себестыяновичъ 2 кони въ пан., въ пр., съ таръ, з древы.
В четверъ месяца августа 16 дня.
Щасны Лятовъски з Мочулы конь въ пан., в пръ., з ощепомъ. Касперъ Балински на меръ в пан., въ пр., с тар., з древом. Юрый Козъделъски 2 кони въ зброы з ощепомъ. Павелъ Скинъдеръ на мер. Въ пан., съ тар., з древом. Ммихайло Глинъски 2 кони въ. Пан., въ пр., з ощепам. Князь Богдан Глинъски конь въ каф., въ пр., съ кордомъ. Миколай Михъновичъ конь в пан., въ пр., з ощепомъ. Гавърыло Вислоухъ з Черги конь въ пан., въ пр., з ощепом. Грыгоры Яновичъ конь въ каф. Съ кордомъ. Зофия Миневская конь в каф., з сагай., з ощепом. Збожъны Лаврынович на мер. З ощепом. Михайло Якубовичъ Ошъменецъ на мер. З ощепом. Фёдор Тиневичъ конь в панц., въ пр., з ощепом. Кузьма Левоновичъ кань в каф., съ тар., з ощепом. Юрый Станкевичъ конь з ощепом. Павелъ Вислоухъ конь в каф., з ощепом. Миско Матеевичъ на мер. В кафъ., з ощепом. Миколай Дуб выслалъ 2 кони збройно съ тар. З древы, а сам есть хоръ, што и пан хоружы созналъ. Якубъ Лакгяновъски выслалъ пахолка на кони в кафътане з ощепом.
Месяца августа 17 дня.
Станиславъ Щыкгельски выслалъ брата Анъдрея на кони в пан., въ пр., з ощепомъ. Янъ Енъдрыковски ставилъ з часты съ Делъницкой и Монътацкей конь въ пан., въ пр., з ощепомъ, а самъ служыть в роте пана Зеновича. Дорота Романовая конь в пръ., въ пан., з ощепом. Мартынъ Лянъкевичъ на клячы з кордомъ.
Месяца августа 18 дня.
Яско Тынина конь въ пан., в пр., з ощепом. Петровая Заранъковая Зофия конь в пан., въ пр., з ощепомъ.
Месяца августа 21 дня.
Кузьма Лядовичь на мер. Въ пан., въ пр., з сагайдакомъ, з ощепомъ. Стасъ Купрыяновичъ конь в пан., въ пр., з ощепомъ. Янъ Купрыяглвичъ конь в пан., въ пр., з сагайдакомъ. Иванъ Якимовичъ Воробей на клячы з ощепомъ.
Месяца августа 23 дня.
Ивановая Сувиная Тумиля Михайловна ставила коней двухъ въ пан., въ пр., съ тар., з древы. Гаврыло Вислоухъ отъ дядиное своей Федоровое Анъны ставилъ пахолка на кони в каф. З ощепомъ.
Месяца августа 25 дня.
Касперъ Яновичъ на мер. В кафъ., в пан., въ пр., з ощепомъ. Светецки Вислоухъ на меръ. В каф., въ пан., в пр., з ощепомъ. Адамъ Улясовичъ конь въ каф., з ощепомъ. Ероцъки Зыневичъ выслалъ конь въ пан., в пр., з ощепом. Иванъ Жыневичъ выслалъ конь въ пан., въ пр., з ощепомъ. Алексанъдеръ Жыневичъ выслалъ конь в пан., з ощепомъ.
Месяца Августа 29 дня. Малъхеръ Миколаевичъ Скиндеръ ставилъ отъ отца конь в каф. З ощепомъ. Он же з именя жоны своей Самоловича з Витебъского повету з Анъниковъ и Омбросовичъ ставилъ 2 кони въ пан., въ пр., з ощепы.
Месяца сентебря 1 дня.
Миколай Адаховъски ставилъ 6 коней въ пан., въ пр., съ тар., з древы. Иван Семеновичъ съ Хороневичъ выслалъ слугу шляхтича Павла Превацкого в пан., въ пр., съ тар., з ощепомъ, а сам хор и листы вызволеные маеть. Станиславъ съ Трабъ выслалъ зятя своего Андрея Сироту на мер. Въ кафтане з ощепомъ, а самъ дома бодай хоръ.
У Трабахъ месяца октебря 8 дня
Матей Безъпяты конь в каф. З ощепомъ. Якубъ Антоновичъ конь в пан. З ощепомъ. Фёдор Адамовичъ конь в пан., в пр., з шаблею. Корхъ Миколаевичъ съ Черги конь в каф. З ощепомъ. Грышко Каманъсковичъ детына конь з ощепомъ. Езафъ Володъковичъ з дыму конь в каф. З ощепомъ. Мартынъ Миколаевичъ з Черги пешъ з шаблею. Войтехъ Стасевичъ конь з ощепомъ. Матей Борътовичъ Щерги з Рудевичъ конь з ощепомъ. Янъ Микулъчычъ Яцынича конь з ощепомъ. Павел Бартошевичъ Щерги конь з ощепомъ. Фрыдрыхъ Гораинъ ставилъ земенина своего Хорушовъского з братею недельною 2 кони в панъцерахъ, в пр., з ощепы, а другие 2 кони ставилъ з именей заставныхъ, которыхъ маеть в павете Берестейскомъ, Бучерля и Подъбелого от Юрья Болабана.
Пан. (панцыр) – адзенне ў выглядзе кашулі з пераплеценых дробных колцаў для засцярогі ад удараў халоднай зброі.
Каф. (каптан) – даўнейшая двух бортная адзежына з доўгімі паламі і падоўжанымі рукавамі
Пр. (прылбіца)- цяжкі шелом хакрытага тыпу, які закрывае ўсю галаву воіна
Тр., тар. (тарча) — трохкутны драўляны шчыт, абцягнуты скурай і акаваны па краях металам
Др., дрэв. (дрэўца) – дзіда, колючая зброя ў выглядзе доўгага дрэйца з вострым наканечнікам.
Рогаті. (рагаціна) – цяжкая доўгая дзіда з масіўным шырокапёрым наканечнікам
Согай. (сагайдак) –камплект з калчана са стрэламі і лука ў налуччы.
Арка., аркаб. (аркабуза) – лёгкая стрэльба з кальцавым замком
Руч., ручніц. (ручніца) – вялікае цяжкае ружжо, якое зараджалася праз ствол.
Драб – пешы воін
РИБ, т.33. Пг., 1915. ЛМ. Отд.1. Ч.1. Книги публичных дел. С.94 — 97
Кождый бояринъ менованъ есть на колку конехъ мають служити.
Князь Богушъ Масальский 3 кони. Станиславъ Шеметовичъ 5 коней. Юръя Шеметовича дети 3 кони. Пани Бакаляровая 3 кони. Станиславъ Счуриха 2 кони. Янъ Щуриха конь. Янъ Совичовичъ 2 кони. Станиславъ Лысый конь. Михайловая Мишъковича конь. Матеевая Сирутевича 4 кони. Шимановая Ганъна 2 кони. Василей Трызъна 4 кони. Марина Тризниная 4 кони. Иванъ Жиневичъ 3 кони. Семенъ Колонътай 5 конец. Иванъ Совичъ 3 кони. Ерославъ Борисовичъ 3 кони. Лопоть 2 кони. Гораинъ Григоръевичъ 2 кони. Семенъ Григоръевичъ 2 кони. Федоръ Бака 3 кони. Матьфей Ордынецъ конь. Лопоть Оръдынецъ конь. Петр Оръдынецъ конь. Иванъ Воробъевъ конь. Якубъ Пустоселовъ конь. Семенъ Зъяловъ конь. Романъ Михайловчъ конь. Михайло Венъславовичъ 2 кони. Адамовая Ганъна Петуховая конь. Павелъ Лядивский 2 кони. Войтехъ Анъдрейковичъ конь. Янъ Анъдрейковичъ 3 кони. Петръ Лысый конь. Станько Некрашевичъ конь. Янъ Анъдрейковичъ конь. Миколай Анъдрейковичъ конь. Миколай Михновичъ конь. Миколай Мартиновичъ конь. Ян Стрижка конь. Марина Козловъна конь. Олехно Дашъковичъ конь. Григорей Миколаевичъ а Щасный Млечковичъ конь. Миколай Стецъковичъ 2 кони. Миколай Кулева конь. Война Юръевичъ конь. Олехно Юръевичъ конь. Костюшко Иванъковичъ 2 кони. Янъ Забеличъ конь. Янъ Станиславовичъ конь. Гришко Ивановичъ конь. Ленько Ивановичъ конь. Марътинъ Вислоуховичъ конь. Иванъ Вислоухович конь. Федор Вислоуховичх конь. Матей Богъдановичъ конь. Нацъковая удова конь. Петръ Заранъковичъ конь. Игнатъ Федьковичь конь. Анъдрей Станьковичъ конь. Михайло Мартиновичъ конь. Мартиновая Богдановича конь. Матеевая Мишъковича конь. Войтехъ Койреевичъ и братъ его конь. Марътинъ Пукъшта конь. Янушъко Волчъковичъ 2 кони. Козелъ Станьковичъ самъ. Гринько Станьковичъ самъ. Богданъ Вислоуховичъ самъ. Василей Тынинъ самъ. Янъ Матеевичъ Петух самъ. Бартошъ Якубовичъ самъ. Юшъко Мамичъ самъ. Ярославъ Олехновичъ самъ. Митько Богдановичъ самъ. Дашко Миколаевичъ самъ. Станиславъ Венцковичъ самъ. Матей Анъдрушковичъ самъ. Ульяшъ Михайловичъ з братьею самъ. Дешко Кобызевичъ самъ. Миколай Семеновичъ самъ. Славута Мартиновичъ самъ. Матей Станиславовичъ самъ. Станиславъ Мацъковичъ самъ. Миколай Стецъковичъ самъ. Бернатъ Ганусовичъ самъ. Станиславъ Безнятый самъ. Светохна вдова самъ. Веньцко Ганусовичъ самъ. Петель Сенелевичъ самъ. Стасъ Еньковичъ самъ. Держко самъ. Богданъ Кореевичъ самъ. Цыма Грицевичъ самъ. Панасъ Онисимовичъ самъ. Янко Якубовичъ самъ. Неско Анъдрушъковъчъ самъ. Ивашъковая удова самъ. Лавринъ Янушковичъ самъ. Янъ Змиевъский самъ. Мацко Жолнеръ самъ. Богданъ Есковичъ самъ. Войтехъ Ясколъдовичъ самъ. Матей Янушъковичъ самъ. Мартинъ Якубовичъ самъ. Григоръ Анъдрушковичъ самъ. Мартинъ Олехновичъ самъ. Матей Богдановичъ самъ. Мартинъ Мисевичъ самъ. Миколаевая вдова самъ. Яско Павловичъ самъ. Янко Пашъковичъ самъ. Стано Яцыничъ самъ. Якубъ Ивашъковичъ самъ. Миколай Жабка самъ. Кгедъко Мартиновичъ самъ. Б…ъ Василевичъ сам. Ланко Тумашевичъ самъ. Шимъко Тимошевичъ самъ. Богданъ Сидоровичъ самъ. Еско Сидоровичъ самъ. Тишъ Ходотович самъ. Абрамъ Ивашъковичъ самъ. Фалеецъ Якововичъ самъ. Степанъ Маневичъ самъ. Гринь Маневичъ самъ. Ермола Огурчиновичъ самъ. Ортюховая Нелюба самъ. Яковъ Мишковичъ самъ. Сава Пашъковичъ самъ. Стецъ Якубовичъ самъ. Стась самъ. Михно Яцъковичъ самъ. Анъдрей Богдановичъ самъ. Окула Богдановичъ самъ. Гринецъ Онисимовичъ самъ. Иванъ Гриневичъ самъ. Олексей Ивановичъ самъ. Михно Яцевичъ самъ. Игнатъ Кузничъ самъ. Федецъ Яцевичъ самъ. Вася вдова конь. Микита Забеличъ самъ. Василь Забеличъ самъ. Анъдрей Забеличъ самъ. Берънатъ Коревичъ самъ. Матей Станьковичъ самъ. Петръ Васевичъ самъ. Стецъ Рудевичъ самъ. Гринь Свирплевичъ самъ. Шимъко Миколаевичъ самъ. Богданъ Янушъковичъ самъ. Томъко Яновичъ самъ. Мартинъ Римъковичъ самъ. Володъко Наръковичъ самъ. Стецъко Сенелевичъ самъ. Мацъко Яновичъ самъ. Яцъко Сенелевичъ самъ. Якубъ Сенелевичъ самъ. Савостиянъ Полуяновичъ самъ. Мацъко Гриневичъ самъ. Величъко Зеновъевичъ самъ. Никонъ Зеновъевичъ самъ. Хома Кунеевичъ самъ. Стась Римъковичъ самъ. Ровбъ Остейковичъ сам. Ромашко Нарушевичъ самъ. Якуб Станькевичъ самъ. Юхно Нареслевичъ самъ. Якубъ Шимъковичъ самъ. Федоръ Максимовичъ самъ. Суриянъ Максимовичъ самъ. Словута Остейковичъ самъ. Юшъко Андъреевичъ самъ. Барътошъ Анъдреевичъ самъ. Богданъ Кребляковичъ самъ. Петръ Родевичъ самъ. Нестеръ Перъшковичъ самъ. Конъдратъ Тарасовичъ самъ. Микита Пилиповичъ самъ. Куриянъ Давыдовичъ самъ. Игнатъ Сеньковичъ самъ. Анъдрей Перъшовичъ самъ. Гринецъ братъ его самъ. Шимъко Мартиновичъ самъ. Еско Михайлъковичъ самъ Иванъ Кузмичъ самъ. Сенько Грицевичъ самъ. Мартинъ Грицевичъ самъ. Пацъ Лисовичъ самъ. Климъ Лисовичъ самъ. Петръ Олехъновичъ самъ. Стецъко Олехъновичъ самъ. Илько Грицевичъ самъ. Бартошъ Богдановичъ самъ. Пацъко Юръевич самъ. Петрашъ Андреевичъ самъ. Оношъко Андреевичъ самъ. Гришко Дивотейшовичъ самъ. Каспаръ Кузмичъ самъ. Мартинъ Ногпотьчичъ з браттею самъ. Василъ а Олтухъ Есковичи самъ. Лехно а Пронь самъ. Венцо Якубовичъ самъ. Мартинъ Адамовичъ самъ. Мефедко Кузмичъ самъ. Васко Лытъчычъ сам. Анъдрей Шкода самъ. Занько Сеньковичъ самъ. Александъро Венъцковичъ самъ Миколаевая удова конь. Витъ Масевичъ самъ. Анъдрушко Матеевичъ самъ. Мартинъ Ждановичъ самъ. Лукашъ Петровичъ самъ. Веъцлавовая удова конь. Петръ Недбаловичъ самъ. Войтъ Волковыский конь.
Пе
ршапачатковае засяленне тэрыторыі Заходняй Беларусі адбывалася ўздоўж берагоў Нёмана і Прыпяця ў самым канцы ледавіковай эпохі каля 40-30 тыс. да н.э. Рухаючыся за міграцыямі паўночных аленяў, тагачасныя людзі лёгка пераадольвалі слаба заселяныя водападзелы і траплялі на меншыя рэкі, такія як Рось. Менавіта р. Рось з’яўляецца галоўным стрыжням вакол якога фарміравалася і засвойвалася чалавекам тэрыторыя сучаснага Ваўкавыскага раёна.
Мяркуючы па знойдзеных матэрыялах Сярэдняе Пароссе было заселяна яшчэ ў фінальнапалеалітычны час (12-10 тыс. да н.э.). Першымі насельнікамі Ваўкавышчыны былі носьбіты лінгбійскай і арэнсбургскай культур, якія прывандравалі сюды з Павіслення. У наваколлі пас. Краснасельскі вядома не манш трох помнікаў гэтых культур. Ужо першыя насельнікі тутэйшых мясцінаў звярнулі ўвагу на вялізарныя запасы крамянёвай сыравіны. Аб гэтым сведчаць знаходкі побач з крамянёвымі вырабамі (наканечнікамі стрэлаў, скрабкоў, разцоў) шматлікіх адходаў крэмнеапрацоўкі – нуклеўсы і расшчэпленыя камяні.
Каля 8 тыс. да н.э. на Панямонні распачынаецца сярэдні каменны перыяд – мезаліт., які працягваўся да канца 5 тыс. да н.э. У гэтую эпоху значна змяняюцца фізіка-геаграфічныя ўмовы пражывання чалавека. Паступова цяплея клімат, а пры канцы мезаліту робіцца вельмі спрыяльным, параўнальны да сёняшняга. Жывёльны і раслінны свет набываюць сучасны выгляд. Ваўкавышчына пакрываецца лясамі з перавагай шырокалістых дрэў. У зарасніках жыла лясная дзічына – ласі, алені, туры, зубры, дзікі. Багаты быў птушыны свет, а ў рэках – рыбны.
Услед за першапраходцамі-арэнсбургцамі ў Панямонне трапляюць плямёны свідэрскай культуры. Яны з’яўляюцца тут дамінуючым элементам праз увесь фінальны палелаліт, а іх нашчадкі займалі гэтую тэрыторыю ў ранні перыяд наступнай мезалітычнай эпохі. Непасрэдна на Ваўкавышчыне носьбіты свідэрскай культуры прадстаўлены невыразна, аднак на суседніх тэрыторыях басейнаў Нёмана, Шчары і Ясельды вядомы паселішчы са шматлікім крамянёвым інвентаром.
У сярэднім мезаліце левабярэжжа Панёмання займае насельніцтва яніславіцкай культуры (названае па характэрнаму пахаванню каля в. Яніславіцы ў Польшчы). з характэрным каменным інвентаром. Вырабы з крамяню былі ўжо больш дасканалыя і разнастайныя ў параўнанні з папярэднікамі. Насельніцтва карысталася не толькі звыклымі тыпамі прыладаў, але былі шырока распаўсюджаныя і новыя, у першую чаргу састаўныя нажы, кінжалы і наканечнікі дзідаў. Бралася аснова з косткаў ў ёй рабіліся пазы, у якія замацоўваліся лёзы, скоадзеныя з завостранных рэтушшу дробных крамянёў геаметрычнай формы. Выкарыстоўваліся два тыпы наканечнікаў стрэлаў: лёгкія, прызначаныя на паляванне птушак і з большай забойнай сілай у выглядзе ланцэтападобных вастрыёў. Ужываліся ўжо і крамнёвыя сякеры, неабходная прылада ў жыцці пры лесе.
Стаянка мезалітычнага перыяду на Ваўкавышчыне выяўлена каля в.Лічыцы. Помнік размешчаны на краі правабярэжнай тэрасы Росі, насупроць старыцы, узвышаецца над поплавам на 2 м. Сабраная пад час раскопак калекцыя крамянёвых прадметаў з Лічыцкай стаянкі складаецца са скрабкоў (27 экз.), ланцэтападобных вастрыёў (8 экз.), трапецый (4 экз.), разцоў (4 экз.), скобляў (5 экз.), нажоў (40 экз.), сякераў (8 экз.) і шматлікіх загатовак (мікраразцы і нуклеуся).
З пачатку 4 тыс. да н.э. насельнітцва Ваўкавышчыны ўступае ў наступную гістарычную эпоху – неаліт, альбо новы каменны век. У гэты час адбываюцца значныя зменны ў гаспадарцы і занятках, штодзённым жыцці і светапоглядзе жыхароў Беларускага Панямоння. Пераход ад мезалітычнай эпохі да неалітычнай прыпаў на кліматычны оптымум (6 тыс. год таму назад), найбольш спрыяльны развіццю расліннасці і жывёльнага свету. Напачатку неалітычнае наельнітцва актывізуе заняткі паляваннем, рыбалоўствам і збіральніцтвам. У позненеалітычны час з’яўляюцца першыя сляды земляробчай дзейнасці і жывелагадоўлі. Навацыі ў гаспадарцы вялі і да зменаў у матэрыяльнай культуры. Тагачаснае насельнітцва дасягае высокага ўзроўню ў апрацоўцы крэменю. З’яўляюцца падшліфаваныя каменныя сякеры, для высячкі лясоў і хмызнякоў, цяслы, якімі высякалі чоўны і іншае драўлянае начынне. Выраблялі вострыя нажы і серпападобныя прылады для жніва, разнастайныя праколькі, скраблкі і скоблі. Земляробства і жывёлагадоўля вялі да назапашвання багаццяў у вяглядзе прадуктаў, што ў сваю чаргу ўскладняла сацыяльныя адносіны. Адным са сведчанняў гэтага можна лічыць шырокае распаўсюджванне ў познім неаліце трохкутных крамянёвых наканечнікаў стрэлаў, якія становяцца асноўнай зброяй падчас вайны. Усё гэта патрабавала большай колькасці і больш якаснага крамянёвага матэрыялу, што прывяло да ўзнікнення новай з’явы як крэмнездабыўнага шахцёрства. І радзімай беларускага шахцёрства неабходна лічыць Ваўкавышчыну. Неалітычнае насельнітцва Ваўкавышчыны навучылася ляпіць керамічны посуд (гліняныя пасудзіны) для прыгатавання ежы на вогнішчах і больш доўгатэрміновага яе захоўвання. На стаянках можна знайсці фрагменты вострадонных гаршкоў з арнаментам, злепленных рукамі.
Неаліт Ваўкавыскага края прадстаўлены помнікамі нёманскай культуры. Праўда колькасць насельніцтва як і ў папярэднія часы была нешматлікай. Прынамсі пакуль што не знойдзены стаянкі з выразнымі культурнымі напластаваннямі і прадстаўнічымі калекцыямі крамнёвых вырабаў і керамікі. Сляды нёманскай культуры выяўлены на стаянках Гледнявічы І і ІІ, а таксама на стаянках Краснасельскі 4, 5, 7. У познім неаліце (другая палова 3 тыс. да н.э.) на Сярэдняе Пароссе пранікаюць носьбіты культуры шарападобных амфар, якія з’яўляюцца мігрантамі з тэрыторыі сучаснага Падляшша ў Польшчы. Знаходжанне шаравікоў тут было даўгачасовым. Пра гэта сведчыць могільнік на лінзе 2 каля Краснасельскага. Фрагменты керамікі культуры сустракаюцца і на суседніх стаянках. Носьбіты мясцовай, нёманскай культуры мабыць, вымушаны былі пацясніцца і ўступіць частку “жыццёвай прасторы” мабільным цэнтральнаеўрапейскім находнікам. У выніку ўзаемных кантактаў адбыліся значныя змены ў этнакультуры насельніцтва левабярэжжа Беларускага Панёмання.
Трапіўшы на тэрыторыю Заходняй Беларусі, шарападобнікі прынеслі з сабой ўменне здабываць крэмень шахтавым спосабам, што да гэтага было невядома старажытнаму неалітычнаму насельніцтву. Характэрна, што ў мясцовасцях куды не дасягнулі носьбіты культуры шарападобных амфар не выяўлены горныя выпрацоўкі. Менавіта, са з’яўленнем на Росі шарападобнікаў трэба звязваць пачатак распрацоўкі мясцовых крэмняносных радовішчаў шахтавым спосабам. Дзякуючы гэтаму ў ваколіцах сучаснага пасёлку Краснасельскі ў познім неаліце і бронзавым часе сфарміраваўся ўнікальны археалагічны комплекс. Ён складецца з крэмнездабыўных шахтаў, крэмнеапрацоўчых майстэрняў, каля 10 стаянак, магільнікаў.
Крэмнездабыўныя шахты выяўлены ў сярэднім цячэнні Росі ў ваколіцах населяных пунктаў Рось, Краснасельскі, Карпаўцы. У тоўшчах марэнных ледавіковых адкладаў заляган шмат крэйдавых адорвенняў. Шахтавыя выпрацоўкі пераважна размяшчаліся ў месцах канцэнтрацыі крамянёвых запасаў, дзе яны залягалі на невялікіх глыбінях. Так на адной крэйдавай лінзе каля Краснасельскага яны згрувашчваліся вялікімі групамі не менш як па 100 выпрацовак у кожнай. У месцах гарызантальнага залягання крэменю шахты маюць выгляд калодзежаў дыяметрам каля 1,5 м і глыбінёй у сярэднім 2-3 м. Часам шахтавыя калодзежы былі шчылінападобныя, выцягнутыя, размяшчаліся падпаралельнымі ланцужкамі, спалучаліся штрэкамі.
Крэмнездабытчыкі паглыблялі шахтавы калодзеж да крэмненоснага пласта. Затым пачынаўся выбар канкрэцый па ходзе пласта шляхам распрацоўкі пароды ў бакі падбоямі даўжынёй каля 1 м. Паміж падбоямі скляпеністай формы заставаліся выступы цалікі, якія ахоўвалі выпрацоўкі ад абвалаў. Ведаючы размяшчэнне крамянёвых праслояў, старажытны шахцёр нярэдка паглыбляўся і да наступнага гарызонту сыравіны, дзе выпрацоўваўся ніжэйшы ярус падбояў-ніш. Для пошука ніжэйшых пластоў крэмяню выкопваліся вузкія калодзежы на дне выпрацовак. Побач са скапленнямі шахтаў, на іх перыферыі, калі запасы сыравіны выкліньваліся альбо змяншаліся, рабіліся пошукавыя шахты. Сценкі выпрацовак, асабліва ў нізе ствалоў, у падбоях і штрэках, іх скляпенні маюць мноства драпін і баразёнак, якія засталіся ад востраканечных капальных прылад, з дапамогай якіх старажытныя шахцёры здабывалі сыравіну. Нізы шахтавых калодзежаў прыкметна затаптаныя нагамі. Таксама і вузкія месцы шахтаў, вусці падбояў і штрэкаў загладжаныя вопраткай капальнікаў. Часам на сценах маюцца сляды закуранасці. У шахты пранікалі з дапамогай сукаватых ствалоў дрэў.
Пад час археалагічных даследаванняў у шахтах і побач з імі знойдзена даволі шмат капальных шахцёрскіх інструментаў. Найбольш распаўсюджанымі былі кіркападобныя прылады, якія атрымліваліся пры расчляненні аленевых рагоў, калі рукаяткай служыў фрагмент ствала рага, а рабочай кіркавай часткай быў адростак, звычайна наўскос завостраны на канцы. Іншы тып кірак атрымліваўся з самай кроны рога. У ёй адсякаліся лішнія адросткі і пакідалі два буйнейшыя, якія завастраліся наўскос і служылі ўзаемазаменна рукаяткай альбо рабочым лязом. У вузкіх ўчастках выпрацовак, дзе было цесна ўжываліся інструменты колючага характару – капачы. Яны ўбіваліся ў пароду колючым рухам рукі альбо заганяліся ударнымі спецыяльнымі прыстасаваннямі.
Самая першапачатковая апрацоўка крамянёвай сыравіны адбывалася ўжо ў шахце. Каб не выцягваць наверх лішні цяжар, з вялікіх жаўлакоў адбіваліся непатрэбныя выступы. Выцягнутая з шахтаў крамянёвая сыравіна трапляла ў крэмнеапрацоўчыя майстэрні. Яны размяшчаліся побач з вусцямі шахтаў, у паўзасыпаных выпрацовак, каля вялікіх камянёў. У такіх мясцінах зараз залягаюць суцэльныя пласты адшчэпаў і абломкаў крэменю, а таксама мноства незакончаных і кінутых сапсаваных нарыхтовак сякер. Зрэдка сустракаюцца больш-менш гатовыя сякеры, а таксама іншыя крамянёвыя вырабы – нажы, скрабкі, адбойнікі і нуклеусы. Наяўнасць некалькіх соцен нарыхтовак сякер самай розанй ступені гатоўнасці, стандартнасць іх памераў і формы яскрава сведчаць пра тое, што на базе Краснасельскіх шахтаў працавалі спецыялізаваныя майстэрні па вырабу менавіта сякер, вельмі неабходных пры інтэнсіўным развяцці земляробства. У далейшым сякеры і іх нарыхтоўкі шляхам абмену распаўсюджваліся па суседніх раёнах Панямоння і далей.
На лінзе 2 на паўднёвы захад ад Краснасельскага найбольш інтэнсіўна крэмнездабыча разгарнулася ў бронзавым часе. Да раннебронзавага часу адносіцца пахаванне шахцёра ў выпрацоўцы на цэнтральным участку лінзы 2, выяўленае летам 1962 г. пад час распрацоўкі крэйды. Касцяк знаходзіўся на дне шахты ў невялікім пашырэнні вертыкальнага калодзежа на глыбіні прыкладна 3-5 м. Ён ляжаў паўсагнуты на правым баку, арыентаваны галавой на поўдзень. Разам з нябожчыкам ляжала касцяная іголка для сжывання скураў, каля ног з заходняга боку стаяў гаршчок. Гаршчок быў ляпны, шэры, унізе трохі закураны, мае плоскае дно, плаўна выступаючае брушка і звужаную шэйку. Падобны посуд з’яўляецца на мяжы 3-2 тыс. да н.э., гэтым часам магчыма і датаваць пахаванне. Антрапалагічнае вывучэнне касцяка з шахтавага пахавання паказала, што нябожчык памёр ва ўзросце 35-40 гадоў і меў даволі аскетычнае аблічча. Жыхар з берагоў Росі меў сярэднія падоўжаны і высотны памеры чэрапа і малы папярэчны памер. Твар быў сярэднешырокі і сярэдневысокі, злёгку сплошчаны ў верхняй частцы пры значным выступанні насавых костак. Пры гэтым нос быў сярэднешырокі, арбіты вачніц вузкія. Прыкметна, што сківіца крыху выступала з прыкусам. Гэта надавала мужчыне сваеасаблівы выраз твару.
Культуру шнуравой керамікі ў сярэдзіне 2-га тыс. да н.э. змяніла тшцінецкая культура. Яе носьбіты, якія актыўна займаліся земляробствам, пранікалі на тэрыторыю Ваўкавыскага раёна з поўдня, з басейна Прыпяці. Характэрныя фрагменты тшцінецкіх пасудзінаў з патоўшчаным і скошаным вонкі брыжом спарадычна сустракаюцца на шэрагу першабытных паселішчаў Паросся – Лічыцы, Красельск 4, 5, 7. Аднак археалагічны матэрыял дазваляе сцвярджаць, што тут працягвалі існаваць і нейкія групы аўтахтоннага насельнітцва. У канцы бронзавага часу ў басейне ракі жыхары пачынаюць карыстацца пласкадонным посудам з заштрыхаванымі паверхнямі.
З другой чвэрці І тыс. да н.э., з пачатку жалезнага веку, крэмень на Беларусі паступова быў выцяснуты жалезам. У гэты час спынілася горназдабыўная справа на Сярэднім Пароссі.
Як вядома, у ХІІ ст. у Панямонні, склалася свая гродзенская архітэктурная школа. Яе характэрнай рысай была вялікая колькасць сваеасаблівых тэхнічных прыёмаў. Адным з помнікаў гэтай школы з’яўляецца храм на ваўкавыскім Замчышчы. Фундамент храма быў адкрыты ў 1956 г. У 1959 г. П.А.Рапапорт, вывучыўшы фундаменты ваўкавыскай царквы адзначыў яе назвычайную блізкасць да Ніжняй царквы ў Гродне. Гэтая блізкасць адзначаецца ў асаблівасцях планавай схемы: і Ніжняя царква ў Гродне, і ваўкавыская маюць з усходняга боку не тры, а толькі адну апсіду; і гродзенская, і ваўкавыская царква маюць асіметрычную кампазіцыю – падкупальны квадрат у іх ссунуты крыху на захад.
Характар дэкору ваўкавыскай і гродзенскай цэркваў таксама супадае. Знойдзеныя на Замчышчы вялікія камяні з адшліфаванымі бакамі павінны былі стаць элементамі ўбранства пабудовы. П.А.Рапапорт адзначае таксама, што і гродзенская, і ваўкавыская цэрквы арыентаваны па старанах свету, што для праваслаўных рускіх храмаў з’ява даволі рэдкая. Сценная цэгла таксама па памерах аднолькавая з гродзенскай, і на цэгле ёсць рэльефныя адбіткі.
Усё гэта дало магчымасць П.А.Рапапорту сцвярджаць, што ваўкавыская царква была закладзена ў першай палове або ў сярэдзіне ХІІ ст.
Што адрознівала ваўкавыскую царкву ад гродзенскай, дык гэта большыя памеры і іншыя прапорцыі плана: памеры царквы прыкладна 16 х 20 м, у паўднёва-заходнім рагу царквы была вежа.
Дадаткова ваўкавыскі храм вывучаў у 1966 г. М.К.Каргер. Ён ажыццявіў раскопкі па знешнім і унутраным перыметры пабудовы. Ваўкавыскі храм не быў пабудаваны, быў закладзены толькі фундамент. Фундамент глыбінёй ад 1 м і больш запоўнены камянямі, уложанымі без бетону. Назіраюцца некаторыя асаблівасці ў памерах падмурка сцен храма: шырыня яго паўночнай і усходняй сцен роўная 1,5 м, а заходняй і паўднёвай – да 1,8 – 1,9 м. Цікава тое, што паралельна падмуркам паўночнай і паўднёвай сцен закладзены больш вузкія палоскі, што, па меркаванні Каргера, было выклікана нейкай неабходнасцю канструкцыйнай папраўкі.
Як і ўвесь храм, фундаменты слупоў царквы захаваліся неаднолькава. Калі ўсходняя пара слупоў, якая ўяўляе сабой заходнюю частку фундамента паўкружжа апсіды, добра захавала сваю форму крыжа, то з 4 падкупальных слупоў гэтую форму захаваў толькі фундамент паўночна-усходняга слупа. Горш захавалася аснова паўднёва-усходняга слупа і зусім дрэнна – заходняя пара слупоў. М.К.Каргер не адмаўляе магчымасці збліжэння плана ваўкавыскага храма і гродзенскага, аднак лічыць, што аб прыналежнасці ваўкавыскага храма да гродзенскай архітэктурнай школы сведчыць не столькі план, колькі характэрныя асаблівасці будаўнічай тэхнікі.
Адной з характэрных рысаў будаўніцтва гродзенскай школы з’яўляюцца ўпрыгожванні фасадаў пабудоў рознакаляровамі камянямі-устаўкамі і маёлікавымі пліткамі. Пад час раскопак у Ваўкавыску знойдзена больш 30 узораў такіх камянёў. Колеры самыя розныя, памеры камянёў: даўжыня – ад 0,35 да 0,95 м, шырыня – ад 0,2 да 0,9 м, таўшчыня – ад 0,15 да 0,6 м. У 1958 г. знодзены камень цёмна-шэрага колеру, які вылучаецца спосабам апрацоўкі і памерамі (1,2 х 0,75 х 0,45 м). У адрозненні ад іншых камянёў, маючых адпаліраваны толькі па адным баку, пярэдні або верхні бок гэтага каменя быў адшліфаваны на 3 грам.
Каля падмурка царквы Я.Г.Звяругам, П.А.Рапапортам было знойдзена даволі шмат плінфаў, складзеных радамі ў парадку, часцей на кант. Зроблены яны з мясцовай сыравіны, якая была знойдзена ля падножжа Шведскай гары і Замчышча. Большасць плінфы высокай якасці, мае добры абпал і роўны чырвоны колер. Аднак ёсць шэраг плінфаў з пэўнымі недахопамі, трапляюцца з няроўным абпалам, з шэравата-фіялетавай сярэдзінай, і плінфы “муаравай” структуры з жоўта-чырвонымі або жоўта-зялёна-чорнымі слаямі гліны. Знойдзеная на ваўкавыскім Замчышчы плінфа прадстаўлена некалькімі тыпамі:
Пераважае плінфа сярэдніх памераў: 27,5 – 28,5 х 16,5 х 4,0 – 4,5 см. Такой плінфы найбольш. Па сваіх памерах ваўкавыская прамавугольная плінфа характэрна для ХІІ ст. і вельмі блізкая да плінфы Каложскай царквы ў Гродне.
Памеры трапецыяпадобнай плінфы з раскопак наступныя: даўжыня ў аснове – 27,0 – 30,0 см і 14,2 – 17,0 см, шырыня – 15,5 – 17,8 см, таўшчыня – 4,0 – 4,5 см. Такая плінфа знойдзена пры раскопках Ніжняй царквы і Каложы ў Гродне.
Плінфа ваўкавыскага храма з закругленым вуглом мае наступныя памеры: даўжыня – 26,5 – 29,0, шырыня – 14,5 – 16,5 см, таўшчыня – 4,0 – 4,8 см.
На многіх ваўкавыскіх плінфах ёсць рэльефныя адзнакі. Яны выпуклыя і размешчаны на тарцы. Сярод 108 знакаў Я.Г.Звяруга вызначае наступныя групы:
Аднак усё ж большасць ваўкавыскай плінфы знакаў не мае. На некаторых плінфах ваўкавыскага храма ёсць графіці. Ёсць плінфы з прамымі лініямі, праведзенымі па дыяганалі з перасякаючымі іх гарызантальнымі і вертыкальнымі лініямі. На некаторых плінфах адлюстраваны канцэнтрычныя паўакружнасці, падзеленыя дзвюма хордамі.
Акрамя вялікай колькасці пліны і дэкаратыўных камянёў на Замчышчы ў Ваўкавыску знойдзены запасы вапны (20 – 25 м на паўночны захад ад фундамента храма). Плошча запасаў складае 30 кв.м, а таўшчыня 1 м.
Як бачым, зямля Ваўкавыская не адкрыла яшчэ да канца ўсіх сваіх таямніц, якія яна захоўвала на працягу папярэдніх стагоддзяў. Таму тэма ваўкавыскіх знаходак, напэўна, яшчэ не раз будзе вывучацца археолагамі Беларусі.
Сяргей Грэсь
Ваўкавыск – адзін з найбольш старажытных гарадоў Беларусі і, напэўна, самы старажытны горад Беларускага Панямоння. Аднак, на жаль, пісьмовыя крыніцы аб нашым горадзе адсутнічаюць, напэўна, адсутнасць абумоўлена аддаленасцю горада ад цэнтраў Старажытнай Русі. Таму помнікі матэрыяльнай культуры з’яўдяюцца адзінай крыніцай, якая дазваляе вывучаць гісторыю ўзнікнення і развіцця горада.
Больш за сотню год старажытная гісторыя Ваўкавыска звязваецца з Шведскай гарой. Яе вышыня вагаецца ў межах ад 28 да 32,5 м. На захад ад Шведскай гары знаходзіцца другое ўзвышша – Замчышча. Па вышыні Замчышча меншае за Шведскую гару, аднак пераўзыходзіць яе па іншых памерах. Астатняе азвышша археалагічнага комплексу – Муравельнік – знаходзіцца ў 0,5 км на ўсход ад Шведскай гары.
Пачатак археалагічнага вывучэння горада паклаў у 1925 г. Ю.Ядкоўскі. Культурны пласт Шведскай гары і Замчышча быў прарэзаны трашэяй метровай шырыні. У даследаваннях 1925 г. прымаў удзел Г.І.Пех, ён жа ў 1948 г. правёў самастойна невялікія раскопкі на Замчышчы (культурны пласт ускрыты на плошчы 32 кв.м).
Сістэматычнае вывучэнне археалагічных помнікаў Ваўкавыска пачалося ў пасляваенныя гады. У 1954 г. В.Р.Тарасенка даследаваў 288 кв.м культурнага пласта Шведскай гары, у 1955 – 1956 гг. – 1348 кв.м на Замчышчы. У 1958 г. раскопкі на Замчышчы (96 кв.м) працягваў Г.І.Пех. У 1959 г. П.А.Рапапорт абследаваў гарадзішча Муравельнік, зачысціў прарэзку вала і фундамента храма на Замчышчы. Найбольш шырокія раскопачныя работы праводзіў Я.Г.Звяруга ў 1965 –71 гг. Культурны пласт быў ускрыты на плошчы 1996 кв.м: на Шведскай гары – 252 кв.м, на Замчышчы – 720 кв.м, на Муравельніку – 1024 кв.м. За ўсе гады раскопак даследчыкамі ўскрыта плошча больш за 3800 кв.м. Вынікі раскопак і даследаванняў сабраны і апублікаваны ў працы Я.Г.Звяругі “Древній Волковыск”
Сярод здабытых раскопкамі матэрыялаў ёсць знаходкі (каменныя і жалезныя прылады, кераміка), якія дазваляюць дапускаць існаванне паселішчаў адразу на абодвух ваўкавыскіх узвышшах. Спачатку гэта былі неўмацаваныя паселішчы, якія праіснавалі недоўга і былі знішчаны.
Мяркуючы па дадзеных археалагічных даследаванняў, паселішча на Шведскай гары ўзнікла ў сярэдзіне або ў другой палове Х ст. Першапачаткова яно не было ўмацавана земляным абарончым валам. У канцы Х ст. па ўсім пярымятры пляцоўкі быў насыпаны магутны абарончы вал. Яго вышыня з боку поля дасягала 7 м, з процілеглага – перавышала 5 м. З канца Х ст. Ваўкавыск становіцца ваеннай крэпасцю на славяна-балцкім памежжы. Гэта ўскосна падцвярджаюць знаходкі ўзбраення воіна і рыштунку баявога каня. Сярод іх даволі каштоўныя рэчы, якія магла сабе дазволіць толькі феадальная знаць Гарнізон крэпасці складаўся з воінаў-дружыннікаў і жыхароў паселішча.
В.Р.Тарасенка выдзяляў пабудовы двух тыпаў: паўсямлянкі слуповай канструкцыі і наземныя хаты. У 1965 г. на Шведскай гары былі знойдзены рэшткі некалькіх наземных зрубаў. Даўжыня зруба – каля 4 м, шырыня – 3,5 м. Печ знаходзілася ў паўднёва-усходнім куце. У 1967 г. у выніку раскопак на Замчышчы былі знойдзены рэшткі сямі паўзямляначных пабудоў. Самая вялікая паўзямлянка мела даўжыню 5,6 м, шырыню – 3,2 м. У мацярык яна заглыблена на 0,85 – 1 м. Арыентавана з паўнёвага захаду на паўночны ўсход. Уваход з паўднёвага захаду, дзе захаваліся дзве прыступкі. У паўднёва-усходнім куце знаходілася печ, ад якой захаваўся толькі развал камянёў.
Знойдзеныя ў развалах жытлаў і за іх межамі прадметы сведчаць аб тым, што жыхары паселішча разам з сельскагаспадарчай працай і хатнімі промысламі займаліся апрацоўкай жалеза і каляровых металаў. Вялікая колькасць жалезных шлакаў і абломкаў крыц знойдзена пры раскопках на Замчышчы. Там жа знойдзены рэшткі гліняных соплаў ад мяхоў. Рэштак домніц на гарадзішчах няма, але яны знойдзены ў паўночна-усходняй частцы падножжа Шведскай гары.
Як ужо адзначалася, матэрыялы першапачатковага паселішча на Шведскай гары і Замчышчы пераканаўча сведчаць аб тым, што тут існавала свая металургія і працоўка жалеза і каляровых металаў. З ператварэннем неўмацаванага пасада ў вакольны горад ювелірная справа становіцца адной з вядучых галінаў рамяства. Аб гэтым сведчаць шматлікія прылады працы і інструменты ювеліраў, запасы сыравіны і адходы вытворчасці, загатоўкі вырабаў і гатовая прадукцы.
Разам з літымі ваўкавыскія ювеліры выраблялі каваныя рэчы. Ім был вядома тэхніка чаканкі, прыёмы вытворчасці вырабаў з дапамогай сплаваў медзі з волавам, цынкам, свінцом у розных прапорцыях. Каляровыя і асабліва высокародныя металы выкарыстоўваліся перш за ўсё для вырабу прадметаў убору і упрыгожанняў. Напэўна, пачынаючы з ХІІ ст. ваўкавыскія ювеліры пачынаюць працаваць з золатам. У сувязі з гэтым цікава яшчэ адна знаходка – злітак срэбра ў выглядзе грыўны. Яго даўжыня 10 см, шырыня – 1,3 см, таўшчыня 1,1 см, вага 69,55 г.
Ювелірная справа ў Ваўкавыску была даволі добра развітай, вырабляліся розныя віды упрыгожанняў. Сыравінай для атрымання жалеза на тэрыторыі Беларусі была балотная руда. Выплаўка і апрацоўка жалеза ў Х – ХІ стст. адбывалася на неўмацаваным тады яшчэ пасадзе. Значная колькасць жалезных шлакаў і абломкаў крыц знойдзена пры раскопках на Замчышчы. Некаторая колькасць шлакаў была сабрана на Шведскай гары і Муравельніку. Акрамя шлакаў і крыц на Замчышчы знойдзены абломкі гліняных соплаў ад мяхоў. Слядоў домніц на гарадзішчах няма. Рэшткі разбураных домніц у 1953 г. былі знойдзены Г.І.Пехам каля паўночна-усходняга падножжа Шведскай гары.
Падчас раскопак Ваўкавыска знойдзена вялікая колькасць (звыш 3800) прадметаў з жалеза і сталі. Большасць з іх, безумоўна, зроблена ваўкавыскімі кавалямі, аднак кавальска-слясарнага рыштунку знойдзена вельмі мала: чатыры барадкі, сем невялікіх зубіл. Месцазнаходжанне кузняў ХІІ – ХІІІ стст. дакладна невядома.
Пачынаючы з ХІ ст., апрацоўка косці займала значнае месца сярод рамёстваў старажытнага Ваўкавыска. Найбольшае развіццё кастарэзная справа атрымала ў другой палове ХІІ – ХІІІ стст Па колькасці вырабаў з косці, па іх рознапланасці ні адзін горад Беларусі не можа параўнацца з Ваўкавыскам. Акрамя таго, яны вылучаюцца высокім мастацкім узроўнем.
У склад інстументарыя кастарэза ўваходзілі нож і шыла. Шырока прадстаўлены сярод касцяных вырабаў грабяні. Сярод іх ёсць розныя па якасці, ад зусім простых да інсруставаных, аздобленых рознымі ўзорамі, часам з каштоўнымі камянямі. Сярод мясцовых касцяных вырабаў ёсць рэчы, якія па сваіх мастацкіх якасцях, майстэрству апрацоўкі не маюць роўных на Беларусі. Да такіх адносяцца капавушкі, знойдзеныя на Замчышчы ў слаі ХІІ ст. (верхняя частка прадмета мае шарападобнае пашырэнне з дзіркай для падвешвання. Ніжэй ідуць тры валіка, затым два арнаментальных паяскі з касых слупкоў, потым зноў тры валіка, у канцы гладкі стрыжанёк з невялікай выцягнутай лыжачкай).
Апрацоўку камяню ў рускіх гарадах ХІ – ХІІІ стст. Б.А.Рыбакоў падзяляе на два раздзелы: першы – работа з вялікімі блокамі і плітамі, другі – дробная ювелірная работа. Асаблівае развіццё апрацоўка камяню набыла ў Ваўкавыску ў ХІІ ст., у сувязі з пачаткам будаўніцтва храма на Замчышчы. Сярод прадметаў, выраб якіх вымагаў дасканалай работы, можна назваць каменныя пацеркі і крыжыкі.
Бурштын у матэрыялах раскопак прадстаўлены прывескамі – крыжыкамі, пацеркамі і пярсцёнкамі. Разам з гатовымі бурштынавымі вырабамі ў Ваўкавыску неаднаразова сустракаюцца кавалік неапрацаванага бурштыну. У адным выпадку дваццаць кавалкаў неапрацаванага бурштыну знойдзена разам. Усе гэтыя знаходкі могуць сведчыць аб адным: апрацоўка бурштыну ў горадзе знаходзілася на даволі высокім узроўні і насіла характар мясцовай.
Найбольш масавым археалагічным матэрыялам у Ваўкавыску з’яўляецца кераміка. За ўсе гады раскопак тут было знойдзена 67 тыс.фрагментаў. Сапраўды ацалелых экзэмпляраў было знойдзена толькі 36, астатні матэрыял – гэта россып асобных чарапкоў. Амаль уся кераміка была выраблена тут, на месцы, аднак сустракюцца вырабы, завезеныя з-за межаў горада, частка з сельскіх ганчарных промыслаў, частка з іншых мясцовасцяў.
Сярод ваўкавыскіх рамеснікаў ХІ – ХІІ стст. сустракаюцца цагельнікі-плінфаробы, прадукцыя якіх ішла на будаўніцтва храма на Замчышчы. Выраблена плінфа з мясцовай гліны і мае высокую якасць, што ўскосна можа сведчыць аб высокім узроўні гэтай галіны рамеснай вытворчасці.
Аб развіцці ў Ваўкавыску такіх галін гарадскога рамяства і дамашніх промыслаў, як выраб скуры, шавецкая справа, прадзіва, ткацтва, пашыў вопраткі, можна, на жаль, сказаць вельмі мала, паколькі культурны пласт горада амаль не захоўвае арганічных рэчываў. Таму вывучаць развіццё тут гэтых відаў рамяства вельмі цяжка.
Паступова да пачатку ХІІ ст. змяняецца характар знаходак на Ваўкавыскіх узвышшах. Рамяство да гэтага часу дасягае большай дасканаласці. Пачалося актыўнае прымяненне ліцейных формаў для атрымання больш дасканалых упрыгожанняў. Так, у 1954 г. на Шведскай гары знойдзена ліцейная форма для вырабу крыжыкаў з пашыранымі і скругленымі канцамі. Другая форма, знойдзеная там жа, служыла для вырабу невялікіх манетападобных прывесак. Акрамя ліцейных формаў у выніку раскопак былі знойдзены спецыяльныя пасудзіны для плаўкі каляровых металаў – тыгелі.
Ваўкавыскія знаходкі адрозніваліся высокім мастацкім густам. У першую чаргу гэта тычыцца шахматных фігур (ладдзя і пешка). Абедзьве знаходкі зроблены з косці і маюць вельмі вялікае падабенства з аналагічнымі знаходкамі ў Гродне. Напэўна, гэтыя фігуры з аднаго шахматнага набору, таму што знойдзены ў адным і тым жа культурным слоі. Акрамя па-мастацку вырабленых фігурак у Ваўкавыску знойдзены стылізаваныя шахматы. Напрыклад, добра адпаліраваная касцяная лодачка з фігурным выразам у верхняй частцы, знойдзеная на Шведскай гары у слаі ХІІ ст.
Раскопкі ў Ваўкавыску ўстанаўліваюць сувязь гараджан з сельскай гаспадаркай: знойдзены земляробчыя прылады працы і зерне розных сельскагаспадарчых культур, прадметы сельскагаспадарчага ўжытку і шкілеты хатніх жывел. У слаях ХІ ст. знойдзена зерне жыта, мяккай пшаніцы, ячмяню, полбы, аўсу, проса, гароху. Зерне жыта складае каля 89% ад усяго знойдзенага. Ужо гэта можа сведчыць, што наваколлі Ваўкавыска былі раёнам развітага земляробства. У ХІІ ст. пераважаючая роля жыта становіцца яшчэ больш знайчнай (да 95%). Археалагічныя знаходкі пацвярджаюць той факт, што земляробства ў нашым рэгіёне было высокаразвітым на той час. У культурных напластаваннях Ваўкавыска знойдзены сашнікі, сякеры, сярпы, акантоўка лапаты і іншыя рэчы. Таксама развівалася садаводства і агародніцтва. Пры раскопках на Шведскай гары знойдзена вельмі шмат костак дзікіх жывёл. З ліку паляўнічых жывёл найбольш часта сустракаюцца тыя, на якіх палявалі дзеля мяса – зубр, лось, кабан, казуля. Довадам таго, што ваўкавыскія жыхары займаліся паляваннем, з’яўляецца паляўнічая зброя. Для палявання выкарыстоўваліся касцяныя наканечнікі стрэл. Некаторыя з іх былі тупыя. Такія стрэлы забівалі жывёлу, не псуючы яе шкуру. Знойдзеныя ў Ваўкавыску наканечнікі стрэл могуць быць аднесены як да баявых, так і да паляўнічых.
Напэўна, хрысціянізацыя Ваўкавышчыны пачынаецца з другой паловы ХІ ст. Аб гэтым сведчыць абраз, які быў знойдзены тут, які датуецца другой паловай ХІ ст. Некаторыя знаходкі сведчаць аб захаванні сярод гараджан перажыткаў язычніцтва. Гэтую думку пацвярджаюць амулеты-змеевікі. Як у іншых рэгіёнах, хрышчэнне не было аднаразовым актам, а расцягнулася на многа дзесяцігоддзяў. Хрышчэнне першапачаткова адбывалася ў гарадах, а затым пераходзіла ў вёскі.
У 50-я гады ХІІІ ст. праваслаўе прыняў Войшалк, якому належаў Ваўкавыск. Аб прыняцці хрысціянства ў горадзе гаворыць той факт, што Ваўкавыск быў у складзе Тураўскай епархіі. Распаўсюджанне хрысціянства садзейнічала развіццю пісьменнасці. Сярод ваўкавыскіх знаходак асаблівае месца займаюць спецыяльныя пісьмовыя прылады, так званыя пісалы, або сцілі. За ўсе гады раскопак Ваўкавыска знойдзена 12 пісал. Усе яны маюць выгляд завостранага стрыжня з лапатачкай на процілеглым канцы. Вастрыём стрыжня пісалі на бяросце або на спецыяльна навошчанай дошцы, а лапатачкай разгладжвалі слой воску. З 12 знойдзеных у Ваўкавыску пісал 9 зроблены з жалеза, 3 – з бронзы і іншых сплаваў. Сярод знойдзеных прадметаў выдзяляецца прасліва. Яно вытачана з ружовага шыферу, на верхняй частцы збоку ёсць надпіс з 13 літар: “ГО ПОМОЗИ РАБУ С” . Ніякіх раздзяляльных знакаў паміж літарамі няма. Усе надпісы і літары былі зроблены адукаванымі людзьмі і для адукаваных. Пры гэтым надпісы на прасліцы, амфары, косці, на дошцы былі зроблены не прадстаўнікамі духавенства або феадалаў, а радавымі гараджанамі. Пісьменнасць, як сцвярджае Ціхаміраў, была звязана з шырокай бытавой неабходнасцю, і калі яна і не мела ўсеагульнага распаўсюджання, то і не была справай высакародных. У Ваўкавыску знойдзены прадметы, якія маглі быць засцёжкамі для кніжных пераплётаў. Знойдзена 4 такіх прадметы на Шведскай гары. Усе яны аднатыпныя па сваёй канструкцыі – складаюцца з дзвюх злучаных частак. Такім чынам, трэба яшчэ раз адзначыць, што сярод мясцовага насельніцтва адукацыя атрымала даволі шырокае распаўсюджанне, і што адукаванай была значная колькасць простых гараджан.
З усяго вышэй адзначанага можна зрабіць вывад, што ўзніклае ў сярэдзіне Х ст. на адным з ваўкавыскіх пагоркаў невялікае паселішча становіцца на рубяжы ХІІ – ХІІІ стст. значным рамесным, культурным, рэлігійным цэнтрам.
Археалагічныя матэрыялы дазваляюць у нейкай ступені вызначыць і сацыяльны склад насельніцтва. На Шведскай гары ў пачатку ХІІ ст. жыў князь са сваёй сям’ёй, прадстаўнікі феадальнай знаці і духавенства, воіны-дружыннікі крапаснога гарнізона, княжацкія рамеснікі і чэлядзь. На захад ад дзяцінца знаходзіўся вакольны горад (“Замчышча”) населены ў асноўным гандлёва-рамесным людам, а вакол абедзвюх пляцовак жыў на неўмацаваных паселішчах просты люд і бедныя рамеснікі.
Археалагічныя знаходкі з раскопак Ваўкавыска ўяўляюць багацейшую на Беларусі калекцыю прадметаў ўзбраення воіна і рыштунку каня. Асноўнымі відамі ўзбраення, знойдзенага тут, з’яўляецца:
1) з узбраення блізкага бою – меч, кап’ё, жалезнае перакрыжаванне, наканечнікі ножан мяча, сякера-чакан, кісцяні.
2) З узбраення далёкага бою – лук, стрэлы, калчаны, касцяныя петлі, арбалеты.
Выяўлены рэдкія для гарадскіх слаёў знаходкі, такія, як кальчугі. У слаях захаваліся толькі асобныя іх фрагменты. Безумоўны факт, што з развіццё феадальнага войска кальчуга становіцца сродкам засцярогі не толькі прфесіянальных воінаў, але і багатых гараджан.
У ХІІ – ХІІІ стст. у Ваўкавыску з’явіліся ўзброеныя коннікі. Рыштунак воіна-конніка і верхавога каня ў матэрыялах раскопак прадстаўлены шпорамі, страмёнамі, цуглямі, псаліямі, падковамі, падпружнымі кольцамі і спражкамі, дэталямі аброці і вброцевага набору. Сярод шкор ёсць багата інкруставаныя золатам, тонкім медным дротам. Цуглі двухчленныя, але сустракаюцца і аднасастаўныя. Аб псаліях могуць сведчыць знаходкі на Шведскай гары і на Муравельніку: па сваіх якасцях яны адрозніваюцца — адна з круглым сячэннем, другая – з прамавугольным. У слаі ХІІІ ст. на Шведскай гары знойдзены абломак падковы з вострым шыпам. Большасць спражак з раскопак Ваўкавыска паўавальнай формы.
Значная частка прадметаў узбраення і ваеннага быту старажытнага Ваўкавыска была выраблена на месцы. Аб гэтым сведчаць знаходкі загатовак, паўфабрыкатаў і неапрацаваных прадметаў. У Ваўкавыску знойдзена даволі шмат загатовак касцяных кулепадобных і жалезных двухшыпных наканечнікаў.
У межах сённяшняга Ваўкавыскага раёна знаходзіцца больш за 10 каменных могільнікаў – сярэднявечных збудаванняў яцвягаў. Яны ў значнай ступені дазваляюць вырашаць пытанне аб вытоках каланізацыі краю. Мяркуючы па асаблівасцях пахавальнага абраду, можна сцвярджаць, што каланізацыя ішла з розных бакоў: з зямель дрыгавічоў, валынян. Прасочваецца пранікненне асобных гру насельніцтва з Прыбалтыкі. Асабліва значнымі былі яцвяжскія традыцыі і сувязі, аб гэтым жа гавораць і польскія гісторыкі Я.Вісьнеўскі і Л.Беднарчук.
Калі на першым этапе гісторыі Ваўкавышчыны этнічны склад яго жыхароў быў неаднародным, то ў далейшым этнічныя адрозненні паступова занікаюць, а на першае месца выходзяць сацыяльныя кантрасты. Быт, матэрыяльная і духоўная культура жыхароў батагых дамоў і радавых жытлаў рэзка адрозніваюцца.
Адносна прычын узнікнення Ваўкавыска ў археалагічнай літаратуры існуюць два пункты гледжання. Згодна з адным, Ваўкавыск узнік у канцы Х ст. як вайсковая крэпасць на славяна-літоўскім памежжы, а затым з цягам часу ператварыўся ў гаспадарчы, культурны і адміністацыйны цэнтр прымыкаючай акругі. Як вядома, развіццё гарадоў залежала ад развіцця земляробства і рамяства ў галіне эканомікі; развіцця феадалізма ў галіне грамадскіх адносін. Развіццё рамяства прыводзіла да ўтварэння пасадаў. У пачатку ХІІ ст. валам было ўмацавана Замчышча. Ужо з моманту свайго заснавання Ваўкавыск быў вельмі цесна звязаны з навакольнай сельскагаспадарчай акругай, пастаўляючы туды свае рамесныя вырабы і некаторыя прывазныя рэчы.
У канцы ХІІІ – пачатку ХІУ стст. межы Літоўскай дзяржавы адсунуліся далёка на поўдзень і ўсход. У сувязі з гэтым адпала неабходнасць ва ўтрыманні крапаснога гарнізону на Шведскай гары. Таму жыццё на гэтым узгорку замерла, а засяродзілася на Замчышчы і неўмацаваных пасадах. Паступова жыццё замерла і на Замчышчы. Горад перамясціўся на берагі Ваўкавыі.
Яраслаў Звяруга
Спіс складзены па крыніцах:
Пачатак археалагічнага вывучэння Ваўкавыскага раёна сягае да ХІХ ст. Вядомы польскі збіральнік і даследчык старажытнасцяў Зыгмунт Глогер (1845-1910) першым паведаміў аб археалагічных помніках у сярэднім цячэнні Росі. У 70-х гадах ХІХ ст. ён неаднойчы праводзіў разведкі па гэтаму леваму прытоку Нёмана, збіраючы і атрымліваючы ад мясцовых жыхароў крамянёвыя вырабы і каменныя свідраваныя сякеры. Пры апісанні калекцый, якія захоўваюцца ў Дзяржаўным археалагічным музеі ў Варшаве, Археалагічным музеі ў Кракаве адзначана, што знаходкі з Краснага Сяла, Калантаёў, Альшымава, Волі паступілі са збораў Зыгмунта Глогера ў Яжэве на Беласточчыне. Шчыльныя і плённыя кантакты З.Глогер падтрымліваў з Міхалам Федароўскім, аўтарам фундаментальнай працы “Люд Беларускі”, выдадзенай ў 6 тамах. З 1884 па 1994 г. этнограф, фалькларыст, археолаг Міхал Федароўскі трымаў у арэндзе ад Ельскіх маёнтак Косіна.
У сваіх успамінах Юльян Талька-Грынцевіч напісаў, што М.Федэроўскі ў Косіне каля Ваўкавыска, у арэндуемым маёнтку, сабраў цудоўныя археалагічныя і этнаграфічныя калекцыі, каштоўную бібліятэку, а таксама з рук жыдоў купляў, захоўваючы ад знішчэння, старыя дакументы, надання і каралеўскія прывілеі для розных гарадоў (3). На працягу 15 год (1877 – 1892) М.Федэроўскі перасылаў Зыгмунту Глогеру да яго Яжэва на Беласточчыне археалагічныя (каля 11 тыс.) і этнаграфічныя (каля 1 тыс.) матэрыялы, розныя прадметы штодзённага жыцця беларусаў. У археалагічных зборах апошняга, якія знаходзяцца ў Археалагічным Музеі ў Кракаве, знаходзяцца інфармацыі аб паселішчах эпохі каменя, вырабах з крэмля і каменных сякерах, знойдзеных у басейне ракі Рось, левага прытока Нёмана (Воля, Калантаі, Краснае Сяло, Мсцібава, Альшымава, Аранцы, Теалін, Яцьвезь), і блізкіх ваколіцах Косіна. У самым маёнтку вядомыя два помніка перыяду каменя каля Вільчогаў і ўрочышча Гумбішкі. Падчас жыцця ў Косіне Міхал Федэроўскі самастойна і разам з З.Глогерам праводзіў археалагічныя раскопкі паселішчаў і сярэднявечных могільнікаў (курганоў і каменных магілаў) у Ваўкавыскім павеце і на суседніх тэрыторыях (маёнтак Вілейшы каля Свіслачы, маёнтак Вішаў пад Слонімам, Германаўскі Лес каля Ваўкавыска, Косін, урочышча Піскаўшчына на ўскрайку Краснага Сяла).
Істотным крокам у архелагічным вывучэнні Ваўкавыскага края была дзейнасць Ф.В.Пакроўскага, які ў сувязі з ІХ археалагічным з’ездам у Вільні (1893 г.) падрыхтаваў і выдаў “Археалагічную карту Гродзенскай губерніі”. У гэтай кнізе ўпершыню былі апісаны наступныя помнікі:
З 20-х гадоў ХХ ст. пачынаецца гісторыя адкрыцця і вывучэння ўнікальнага ў еўрапейскім масштабе поніка Краснасельскіх крэмнездабыўных шахтаў. У сувязі з пашырэннем работ па вытворчасці цэменту ў в. Краснае Сяло разгарнулася распрацоўка мясцовых залягаючых каля дзённай паверхні крэйдавых адорвенняў. У кар’ерах у вялікай колькасці пачалі сустракацца незвычайныя пустэчы і рогі аленяў. Першым на знаходкі звярнуў увагу геолаг прафесар Б.Рыдзеўскі, які паведаміў аб іх археолагам. У 1925-1926 гг. дадзены аб’ект вывучаў Зыгмунт Шміт. Ім выяўлена каля тысячы шахтавых выпрацовак, з якіх асобныя дасягалі глыбіні 8-9 м, а таксама майстэрні па апрацоўцы здабытага крэменю, значная колькасць шахцёрскіх прыладаў працы зробленых з рагой аленя. У 1933 г. Краснасельскія шахты абследаваў Р.Якімовіч, які адкрыў падбой даўжынёй каля 1,5 м і некалькі вырабоў з рагоў.
Пачатак археалагічнага вывучэння старажытнага Ваўкавыска было пакладзена ў 1925 г. дырэктарам Гродзенскага гісторыка-археалагічнага музея Юзафам Ядкоўскім. Ён мятровай траншэяй прарэзаў культурныя напластаванні Замчышча і Шведскай гары з Усходу на Захад. На Замчышчы былі выяўленны некалькі металічных прадметаў, кераміка і косткі жывёлаў. Больш багатая калекцыя рэчаў паходзілі са Шведскай гары: шыферныя праселкі, шкляныя бранзалеты, пацеркі, фрагменты амфар, вісячыя замкі, ключы, наканечнікі стрэлаў і іншае. У раскопках 1925 г. актыўны ўдзел прымаў мясцовы краязнаўца-энтузіаст Георгі Пех. Ён на працягу 20-30-х гадоў абследаваў ваўкавыскія архелагічныя помнікі і збіраў розныя старажытныя прадметы. Менавіты сабраны Г.Пехам матэрыял з’явіўся асноваў заснаванага ў 1935 г. Ваўкавыскага краязнаўчага музея. Г.І.Пех ад першых дзён існавання музея і амаль да сваёй смерці ў 1969 г. быў нязменным дырэктарам гэтага музея.
Актывізацыя вывучэння археалагічных помнікаў старажытнага Ваўкавыска распачалася пасля другой сусветнай вайны. У 1948 г. Г.Пех правёў невялічкія раскопкі на Замчышчы. У 1954-56 гг. раскопкі на Шведскай гары і Замчышчы праводзіла экспедыцыя Інстытута гісторыі АН БССР на чале з В.Р.Тарасенкам. Усяго экспедыцыяй было раскапана 288 кв.м. на Шведскай гары і 1348 кв.м на Замчышчы. У выніку даследаванняў на Замчышчы былі выяўлены рэшткі падмуркаў недабудаванага хрысціянскага храма пачатку ХІІІ ст., таксама зроблена прарэзка вала і сабраны багаты матэрыял прадметаў побыту, прыладаў працы, узбраення і ўпрыгожванняў. У 1958 г. даследаванні на Замчышчы працягвалі супрацоўнікі Ваўкавыскага музея пад кіраўніцтвам Г.І.Пеха. Ваўкавыскім храмам цікавіліся і галоўныя спецыялісты па старажытнарускай архітэктуры на той час, пецербургскія археолагі П.А.Раппапорт і М.К.Каргер.
Асабліва масштабныя раскопкі на Шведскай гары, Муравельніку і Замчышчу правела новая экспедыцыя Інстытута гісторыі АН БССР на чале з Яраславам Генрыхавічам Звяругай. На працягу сямі год (з 1965 па 1971 г.) эспедыцыяй на трох помніках даследавана плошча 1996 кв.м. Вынікі шматгадовай плённай працы былі адлюстраваны ў манагарфіі Я.Г.Зверугі «Древний Волковыск X-XIV вв.”, выдадзенай у Мінску ў 1975 г.
Навуковае і грунтоўна арганізаванае вывучэнне крэмнездабываючых шахтаў на Росі, з шырокімі стацыянарнымі раскопкамі і дакументальнай фіксацыяй распачалося ў 1961 г. вядомай даследчыцай помнікаў каменнага часу Нінай Мікалаеўнай Гурынай з Ленінграда.