Пе
ршапачатковае засяленне тэрыторыі Заходняй Беларусі адбывалася ўздоўж берагоў Нёмана і Прыпяця ў самым канцы ледавіковай эпохі каля 40-30 тыс. да н.э. Рухаючыся за міграцыямі паўночных аленяў, тагачасныя людзі лёгка пераадольвалі слаба заселяныя водападзелы і траплялі на меншыя рэкі, такія як Рось. Менавіта р. Рось з’яўляецца галоўным стрыжням вакол якога фарміравалася і засвойвалася чалавекам тэрыторыя сучаснага Ваўкавыскага раёна.
Мяркуючы па знойдзеных матэрыялах Сярэдняе Пароссе было заселяна яшчэ ў фінальнапалеалітычны час (12-10 тыс. да н.э.). Першымі насельнікамі Ваўкавышчыны былі носьбіты лінгбійскай і арэнсбургскай культур, якія прывандравалі сюды з Павіслення. У наваколлі пас. Краснасельскі вядома не манш трох помнікаў гэтых культур. Ужо першыя насельнікі тутэйшых мясцінаў звярнулі ўвагу на вялізарныя запасы крамянёвай сыравіны. Аб гэтым сведчаць знаходкі побач з крамянёвымі вырабамі (наканечнікамі стрэлаў, скрабкоў, разцоў) шматлікіх адходаў крэмнеапрацоўкі – нуклеўсы і расшчэпленыя камяні.
Каля 8 тыс. да н.э. на Панямонні распачынаецца сярэдні каменны перыяд – мезаліт., які працягваўся да канца 5 тыс. да н.э. У гэтую эпоху значна змяняюцца фізіка-геаграфічныя ўмовы пражывання чалавека. Паступова цяплея клімат, а пры канцы мезаліту робіцца вельмі спрыяльным, параўнальны да сёняшняга. Жывёльны і раслінны свет набываюць сучасны выгляд. Ваўкавышчына пакрываецца лясамі з перавагай шырокалістых дрэў. У зарасніках жыла лясная дзічына – ласі, алені, туры, зубры, дзікі. Багаты быў птушыны свет, а ў рэках – рыбны.
Услед за першапраходцамі-арэнсбургцамі ў Панямонне трапляюць плямёны свідэрскай культуры. Яны з’яўляюцца тут дамінуючым элементам праз увесь фінальны палелаліт, а іх нашчадкі займалі гэтую тэрыторыю ў ранні перыяд наступнай мезалітычнай эпохі. Непасрэдна на Ваўкавышчыне носьбіты свідэрскай культуры прадстаўлены невыразна, аднак на суседніх тэрыторыях басейнаў Нёмана, Шчары і Ясельды вядомы паселішчы са шматлікім крамянёвым інвентаром.
У сярэднім мезаліце левабярэжжа Панёмання займае насельніцтва яніславіцкай культуры (названае па характэрнаму пахаванню каля в. Яніславіцы ў Польшчы). з характэрным каменным інвентаром. Вырабы з крамяню былі ўжо больш дасканалыя і разнастайныя ў параўнанні з папярэднікамі. Насельніцтва карысталася не толькі звыклымі тыпамі прыладаў, але былі шырока распаўсюджаныя і новыя, у першую чаргу састаўныя нажы, кінжалы і наканечнікі дзідаў. Бралася аснова з косткаў ў ёй рабіліся пазы, у якія замацоўваліся лёзы, скоадзеныя з завостранных рэтушшу дробных крамянёў геаметрычнай формы. Выкарыстоўваліся два тыпы наканечнікаў стрэлаў: лёгкія, прызначаныя на паляванне птушак і з большай забойнай сілай у выглядзе ланцэтападобных вастрыёў. Ужываліся ўжо і крамнёвыя сякеры, неабходная прылада ў жыцці пры лесе.
Стаянка мезалітычнага перыяду на Ваўкавышчыне выяўлена каля в.Лічыцы. Помнік размешчаны на краі правабярэжнай тэрасы Росі, насупроць старыцы, узвышаецца над поплавам на 2 м. Сабраная пад час раскопак калекцыя крамянёвых прадметаў з Лічыцкай стаянкі складаецца са скрабкоў (27 экз.), ланцэтападобных вастрыёў (8 экз.), трапецый (4 экз.), разцоў (4 экз.), скобляў (5 экз.), нажоў (40 экз.), сякераў (8 экз.) і шматлікіх загатовак (мікраразцы і нуклеуся).
З пачатку 4 тыс. да н.э. насельнітцва Ваўкавышчыны ўступае ў наступную гістарычную эпоху – неаліт, альбо новы каменны век. У гэты час адбываюцца значныя зменны ў гаспадарцы і занятках, штодзённым жыцці і светапоглядзе жыхароў Беларускага Панямоння. Пераход ад мезалітычнай эпохі да неалітычнай прыпаў на кліматычны оптымум (6 тыс. год таму назад), найбольш спрыяльны развіццю расліннасці і жывёльнага свету. Напачатку неалітычнае наельнітцва актывізуе заняткі паляваннем, рыбалоўствам і збіральніцтвам. У позненеалітычны час з’яўляюцца першыя сляды земляробчай дзейнасці і жывелагадоўлі. Навацыі ў гаспадарцы вялі і да зменаў у матэрыяльнай культуры. Тагачаснае насельнітцва дасягае высокага ўзроўню ў апрацоўцы крэменю. З’яўляюцца падшліфаваныя каменныя сякеры, для высячкі лясоў і хмызнякоў, цяслы, якімі высякалі чоўны і іншае драўлянае начынне. Выраблялі вострыя нажы і серпападобныя прылады для жніва, разнастайныя праколькі, скраблкі і скоблі. Земляробства і жывёлагадоўля вялі да назапашвання багаццяў у вяглядзе прадуктаў, што ў сваю чаргу ўскладняла сацыяльныя адносіны. Адным са сведчанняў гэтага можна лічыць шырокае распаўсюджванне ў познім неаліце трохкутных крамянёвых наканечнікаў стрэлаў, якія становяцца асноўнай зброяй падчас вайны. Усё гэта патрабавала большай колькасці і больш якаснага крамянёвага матэрыялу, што прывяло да ўзнікнення новай з’явы як крэмнездабыўнага шахцёрства. І радзімай беларускага шахцёрства неабходна лічыць Ваўкавышчыну. Неалітычнае насельнітцва Ваўкавышчыны навучылася ляпіць керамічны посуд (гліняныя пасудзіны) для прыгатавання ежы на вогнішчах і больш доўгатэрміновага яе захоўвання. На стаянках можна знайсці фрагменты вострадонных гаршкоў з арнаментам, злепленных рукамі.
Неаліт Ваўкавыскага края прадстаўлены помнікамі нёманскай культуры. Праўда колькасць насельніцтва як і ў папярэднія часы была нешматлікай. Прынамсі пакуль што не знойдзены стаянкі з выразнымі культурнымі напластаваннямі і прадстаўнічымі калекцыямі крамнёвых вырабаў і керамікі. Сляды нёманскай культуры выяўлены на стаянках Гледнявічы І і ІІ, а таксама на стаянках Краснасельскі 4, 5, 7. У познім неаліце (другая палова 3 тыс. да н.э.) на Сярэдняе Пароссе пранікаюць носьбіты культуры шарападобных амфар, якія з’яўляюцца мігрантамі з тэрыторыі сучаснага Падляшша ў Польшчы. Знаходжанне шаравікоў тут было даўгачасовым. Пра гэта сведчыць могільнік на лінзе 2 каля Краснасельскага. Фрагменты керамікі культуры сустракаюцца і на суседніх стаянках. Носьбіты мясцовай, нёманскай культуры мабыць, вымушаны былі пацясніцца і ўступіць частку “жыццёвай прасторы” мабільным цэнтральнаеўрапейскім находнікам. У выніку ўзаемных кантактаў адбыліся значныя змены ў этнакультуры насельніцтва левабярэжжа Беларускага Панёмання.
Трапіўшы на тэрыторыю Заходняй Беларусі, шарападобнікі прынеслі з сабой ўменне здабываць крэмень шахтавым спосабам, што да гэтага было невядома старажытнаму неалітычнаму насельніцтву. Характэрна, што ў мясцовасцях куды не дасягнулі носьбіты культуры шарападобных амфар не выяўлены горныя выпрацоўкі. Менавіта, са з’яўленнем на Росі шарападобнікаў трэба звязваць пачатак распрацоўкі мясцовых крэмняносных радовішчаў шахтавым спосабам. Дзякуючы гэтаму ў ваколіцах сучаснага пасёлку Краснасельскі ў познім неаліце і бронзавым часе сфарміраваўся ўнікальны археалагічны комплекс. Ён складецца з крэмнездабыўных шахтаў, крэмнеапрацоўчых майстэрняў, каля 10 стаянак, магільнікаў.
Крэмнездабыўныя шахты выяўлены ў сярэднім цячэнні Росі ў ваколіцах населяных пунктаў Рось, Краснасельскі, Карпаўцы. У тоўшчах марэнных ледавіковых адкладаў заляган шмат крэйдавых адорвенняў. Шахтавыя выпрацоўкі пераважна размяшчаліся ў месцах канцэнтрацыі крамянёвых запасаў, дзе яны залягалі на невялікіх глыбінях. Так на адной крэйдавай лінзе каля Краснасельскага яны згрувашчваліся вялікімі групамі не менш як па 100 выпрацовак у кожнай. У месцах гарызантальнага залягання крэменю шахты маюць выгляд калодзежаў дыяметрам каля 1,5 м і глыбінёй у сярэднім 2-3 м. Часам шахтавыя калодзежы былі шчылінападобныя, выцягнутыя, размяшчаліся падпаралельнымі ланцужкамі, спалучаліся штрэкамі.
Крэмнездабытчыкі паглыблялі шахтавы калодзеж да крэмненоснага пласта. Затым пачынаўся выбар канкрэцый па ходзе пласта шляхам распрацоўкі пароды ў бакі падбоямі даўжынёй каля 1 м. Паміж падбоямі скляпеністай формы заставаліся выступы цалікі, якія ахоўвалі выпрацоўкі ад абвалаў. Ведаючы размяшчэнне крамянёвых праслояў, старажытны шахцёр нярэдка паглыбляўся і да наступнага гарызонту сыравіны, дзе выпрацоўваўся ніжэйшы ярус падбояў-ніш. Для пошука ніжэйшых пластоў крэмяню выкопваліся вузкія калодзежы на дне выпрацовак. Побач са скапленнямі шахтаў, на іх перыферыі, калі запасы сыравіны выкліньваліся альбо змяншаліся, рабіліся пошукавыя шахты. Сценкі выпрацовак, асабліва ў нізе ствалоў, у падбоях і штрэках, іх скляпенні маюць мноства драпін і баразёнак, якія засталіся ад востраканечных капальных прылад, з дапамогай якіх старажытныя шахцёры здабывалі сыравіну. Нізы шахтавых калодзежаў прыкметна затаптаныя нагамі. Таксама і вузкія месцы шахтаў, вусці падбояў і штрэкаў загладжаныя вопраткай капальнікаў. Часам на сценах маюцца сляды закуранасці. У шахты пранікалі з дапамогай сукаватых ствалоў дрэў.
Пад час археалагічных даследаванняў у шахтах і побач з імі знойдзена даволі шмат капальных шахцёрскіх інструментаў. Найбольш распаўсюджанымі былі кіркападобныя прылады, якія атрымліваліся пры расчляненні аленевых рагоў, калі рукаяткай служыў фрагмент ствала рага, а рабочай кіркавай часткай быў адростак, звычайна наўскос завостраны на канцы. Іншы тып кірак атрымліваўся з самай кроны рога. У ёй адсякаліся лішнія адросткі і пакідалі два буйнейшыя, якія завастраліся наўскос і служылі ўзаемазаменна рукаяткай альбо рабочым лязом. У вузкіх ўчастках выпрацовак, дзе было цесна ўжываліся інструменты колючага характару – капачы. Яны ўбіваліся ў пароду колючым рухам рукі альбо заганяліся ударнымі спецыяльнымі прыстасаваннямі.
Самая першапачатковая апрацоўка крамянёвай сыравіны адбывалася ўжо ў шахце. Каб не выцягваць наверх лішні цяжар, з вялікіх жаўлакоў адбіваліся непатрэбныя выступы. Выцягнутая з шахтаў крамянёвая сыравіна трапляла ў крэмнеапрацоўчыя майстэрні. Яны размяшчаліся побач з вусцямі шахтаў, у паўзасыпаных выпрацовак, каля вялікіх камянёў. У такіх мясцінах зараз залягаюць суцэльныя пласты адшчэпаў і абломкаў крэменю, а таксама мноства незакончаных і кінутых сапсаваных нарыхтовак сякер. Зрэдка сустракаюцца больш-менш гатовыя сякеры, а таксама іншыя крамянёвыя вырабы – нажы, скрабкі, адбойнікі і нуклеусы. Наяўнасць некалькіх соцен нарыхтовак сякер самай розанй ступені гатоўнасці, стандартнасць іх памераў і формы яскрава сведчаць пра тое, што на базе Краснасельскіх шахтаў працавалі спецыялізаваныя майстэрні па вырабу менавіта сякер, вельмі неабходных пры інтэнсіўным развяцці земляробства. У далейшым сякеры і іх нарыхтоўкі шляхам абмену распаўсюджваліся па суседніх раёнах Панямоння і далей.
На лінзе 2 на паўднёвы захад ад Краснасельскага найбольш інтэнсіўна крэмнездабыча разгарнулася ў бронзавым часе. Да раннебронзавага часу адносіцца пахаванне шахцёра ў выпрацоўцы на цэнтральным участку лінзы 2, выяўленае летам 1962 г. пад час распрацоўкі крэйды. Касцяк знаходзіўся на дне шахты ў невялікім пашырэнні вертыкальнага калодзежа на глыбіні прыкладна 3-5 м. Ён ляжаў паўсагнуты на правым баку, арыентаваны галавой на поўдзень. Разам з нябожчыкам ляжала касцяная іголка для сжывання скураў, каля ног з заходняга боку стаяў гаршчок. Гаршчок быў ляпны, шэры, унізе трохі закураны, мае плоскае дно, плаўна выступаючае брушка і звужаную шэйку. Падобны посуд з’яўляецца на мяжы 3-2 тыс. да н.э., гэтым часам магчыма і датаваць пахаванне. Антрапалагічнае вывучэнне касцяка з шахтавага пахавання паказала, што нябожчык памёр ва ўзросце 35-40 гадоў і меў даволі аскетычнае аблічча. Жыхар з берагоў Росі меў сярэднія падоўжаны і высотны памеры чэрапа і малы папярэчны памер. Твар быў сярэднешырокі і сярэдневысокі, злёгку сплошчаны ў верхняй частцы пры значным выступанні насавых костак. Пры гэтым нос быў сярэднешырокі, арбіты вачніц вузкія. Прыкметна, што сківіца крыху выступала з прыкусам. Гэта надавала мужчыне сваеасаблівы выраз твару.
Культуру шнуравой керамікі ў сярэдзіне 2-га тыс. да н.э. змяніла тшцінецкая культура. Яе носьбіты, якія актыўна займаліся земляробствам, пранікалі на тэрыторыю Ваўкавыскага раёна з поўдня, з басейна Прыпяці. Характэрныя фрагменты тшцінецкіх пасудзінаў з патоўшчаным і скошаным вонкі брыжом спарадычна сустракаюцца на шэрагу першабытных паселішчаў Паросся – Лічыцы, Красельск 4, 5, 7. Аднак археалагічны матэрыял дазваляе сцвярджаць, што тут працягвалі існаваць і нейкія групы аўтахтоннага насельнітцва. У канцы бронзавага часу ў басейне ракі жыхары пачынаюць карыстацца пласкадонным посудам з заштрыхаванымі паверхнямі.
З другой чвэрці І тыс. да н.э., з пачатку жалезнага веку, крэмень на Беларусі паступова быў выцяснуты жалезам. У гэты час спынілася горназдабыўная справа на Сярэднім Пароссі.
Ваш отзыв