У нашай айчыннай гісторыі захавалася яшчэ шмат занядбаных імёнаў, веліч якіх для свайго часу немагчыма зменшыць. Адным з такіх з’яўляецца і былы сенатар Каралеўства Польскага, уласнік маёнтка Свіслач граф Тадэвуш Тышкевіч. В. Калінка, які выдаў у сярэдзіне XIX ст. біяграфічны нарыс, прысвечаны жыццёваму шляху Тышкевіча, адносіць яго ў справе адраджэння дзяржаўнасці і нацыянальнай незалежнасці да найбольш буйных патрыётаў канца XVIII – першай паловы XIX ст.
Тышкевіч паходзіў з буйнога і знакамітага рода, звесткі пра які адносяцца да XV cт. Бацька Тадэвуша, Станіслаў Тышкевіч, вылучыўся як на цывільнай, так і на вайсковай службе: у 1764 г. ён з’яўляўся паслом на сейме ад Мінскага ваяводства, далей, як каштэлян Мсціслаўскі, становіцца сенатарам Рэчы Паспалітай. Акрамя гэтага ён генерал-лейтэнант войск ВКЛ, а як уласнік адносіўся да аднаго з заможнейшых радоў літоўска-беларускіх земель. Тадэвуш быў адным з трох сыноў С. Тышкевіча. Ён нарадзіўся 17 верасня 1774 г. і за свае няпоўных 80 гадоў (памёр 15 красавіка 1852 г.) стаў удзельнікам 5 буйнейшых кампаній канца XVIII – першай паловы XIX ст., распачаўшы ў 1790 г. кар’еру з найніжэйшай вайсковай ступені [1].
Значнае месца ў фарміраванні поглядаў Тадэвуша Тышкевіча адыграў факт набыцця адукацыі ў школе піяраў. Для канца XVIII ст. са сцен навучальных устаноў гэтага ордэна выходзіла найбольш свядомая моладзь, якая з піярамі і з касцёлам наогул звязвала сваі надзеі на адраджэнне дзяржаўнай незалежнасці. Наступным этапам стала касцюшкоўскае паўстанне. Падзей 1794 года ў жыцці Тышкевіча занялі наогул лёсавае месца. Гэта быў час, калі адбывалася фарміраванне яго поглядаў, калі ён знайшоў аднаго з найлепшых сваіх сяброў, які стаў ідэалам на ўсё астатняе жыцце. І, разглядаючы далейшы жыццёвы шлях Тышкевіча, аналізуючы яго паводзіны ў розных абставінах, можна выказаць думку, што пад час прыняцца рашэнняў мэтазгоднасць ці немэтазгоднасць іх вызначалася адпаведнасцю ідэалам, сфарміраваным пад час падзей 1794 года.
Тадэвуша Тышкевіча зрушылі з месца першыя звесткі пра кракаўскія падзеі. Ён накіроўваецца ў Вільню, нягледзячы на той факт, што там адбываліся шматлікія арышты, як з боку Арсеньева, так і Касакоўскага. Адным з тых, хто здолеў пазбегнуць гэтага, быў Я. Ясінскі. Віленскія патрыёты падтрымалі план апошняга аб выступленні з 22 на 23 красавіка і захопе Вільні. Менавіта ў гэты момант, калі паўстанне знаходзілася ў стане падрыхтоўкі, да Ясінскага звярнуўся Тышкевіч, выказаўшы гарачы намер прыняць непасрэдны ўдзел у падзеях. Трэба пазначыць, што апошні ўжо меў аўтарытэт сярод вайскоўцаў, выказаўшы свае здольнасці, шчырасць душы і памкненняў пад час сваёй першай кампаніі – 1792 г., з гэтага часу яго і ведаў Ясінскі. Палкаводзец выкарыстаў Тышкевіча да здзяйснення намечанага плану, ён даверыў маладому вайскоўцу, якому было толькі 20 гадоў, кіраўніцтва адным з паўстанцкіх аддзелаў [2]. Такім чынам Тышкевіч апынуўся сярод тых патрыётаў, якія здзейснілі паспяховы захоп Вільні і вылучылі Ясінскага камендантам горада.
Наступным крокам Ясінскага стала прызначэнне Тышкевіча сваім асабістым ад’ютантам, які выконваў гэтыя абавязкі на працягу ўсяго паўстання [3], два сябра рассталіся толькі перад смерцю Ясінскага. Трэба пазначыць яшчэ адну рысу Тышкевіча, якая паўплывала на вылучэнне Ясінскім з шэрагу іншых данага маладога вайскоўца, гэта – яго дарадчыцкія якасці.
24 красавіка 1794 г. Тышкевіч быў сярод тых 2328 асобаў, якія падпісалі знакаміты Віленскі акт [4]. На жаль ён не пакінуў сваіх успамінаў, і мы можам толькі меркаваць, што апошні быў непасрэдна прычынны да гэтай падзеі. Ясінскі мог абмяркоўваць з ім палажэнні дакумента, мог прыслухацца і да нейкіх парадаў. Але нават нягледзячы і на некаторую няўпэўненасць дадзеных абставін, магчыма сцвярджаць, што Тышкевіч поўнасцю падтрымліваў радыкальныя памкненні свайго духоўнага і вайсковага настаўніка. Гэта яскрава прасочваецца, калі звярнуцца і да трагічных перыядаў у гісторыі паўстання на беларуска-літоўскіх землях. Ні ў час наступлення на Ясінскага памяркоўных, ні ў час адхілення апошняга ад кіраўніцтва паўстаннем, ні ў час, калі паўстанне хілілася да згасання, Тышкевіч не адышоў ад тых ідэалаў, якія запалілі яго сэрца. Ён прыняў рашэнне прайсці з Ясінскім праз усе выпрабаванні і быць з ім побач і ў Літве, і ў Кароне [5].
Пасля страты Вільні і адыходу з Гародні пагоршылася палажэнне Я. Ясінскага, пасля чаго па загаду Т. Касцюшкі былы камандуючы разам з Тышкевічам вырушыў у Варшаву. Як сведчаць крыніцы, Ясінскі нават жаліўся Агінскаму, што „адыйдзе пеша ў Парыж, бо ў Польшчы больш няма чаго рабіць. Тут засталіся толькі здраднікі, альбо людзі без душы”. Адказ Агінскага стаў адлюстраваннем далейшага лёсу знакамітага літвіна: „Калі гэта сапраўды так, то аб сваім лёсе думаць не варта, лепей згінуць” [6]. Згодна з загадам Т. Касцюшкі пасля яго ад’езду часткі літоўскага войска, каб пазбегнуць пагрозы атачэння, вымушана пакідаюць Гародню і маршам праз Саколку і Беласток сцягваюцца на абарону Варшавы. Адным з апошніх пакідаў Гародню Я. Ясінскі.
14 кастрычніка С. Макраноўскі ў абозе пад Бранскам атрымаў вестку аб паражэнні 10 кастрычніка пад Маціёвіцамі і ўзяцці ў палон Касцюшкі.
С. Макраноўскага чакалі пад Варшавай, дзе разлічвалі на літоўскія аддзелы. А між тым Сувораў хутка сцягваў свае сілы пад прадмесце Варшавы – Прагу. 4 лістапада пачаўся яе рашаючы штурм. У выніку бітвы, згодна з рапартам самога Суворава, з больш чым 20 тыс абаронцаў Прагі было забіта 13 340, патанула ў Вісле каля 3 тыс і 12860 чалавек былі ўзяты ў палон. Выратаваліся, перайшоўшы на другі бок ракі, у Варшаву, толькі 800 чалавек. Пры абароне Прагі загінуў і Я. Ясінскі. У баі сябры страцілі адзін адного і на гэты раз назаўсёды. Тышкевіч не здолеў знайсці нават цела забітага Ясінскага. Сам ён быў паранены і ўжо не мог болей трымаць брою ў руках. Але ў той жа час гэта было ўжо і непатрэбна, Варшава капітуліравала. І ў гэтых абставінах зноў быў выкарыстаны Тышкевіч. На гэты раз меркавалася ажыццявіць план Данброўскага, адпаведна якому меркавалася выратаваць скарб і архіўныя дакументы шляхам пераправы ў Францыю. Тышкевіч з вялікім жалем пакідаў Варшаву, гэта стала яго першай эміграцыяй.
Не абышлі Тышкевіча і падзеі лістападаўскага паўстання. Але на гэты раз абставіны яго ўдзелу ў вызваленчым руху складваліся па-іншаму. Не сам ён імкнуўся далучыцца да шэрагу паўстанцаў, а наадварот, значную ролю граў яго аўтарытэт у грамадстве. І калі звярнуцца да параўнання адносінаў Тышкевіча да падзеяў 1794 і 1831 годоў, то ўзнікае думка, што знакаміты сенатар па-іншаму ставіўся да новага паўстання. Па-першае, на гэты час ідэя ВКЛ трансфарміравалася, яна аб’ядноўваецца наогул з ідэяй дзяржаўнай незалежнасці. Дый на чале самога вызваленчага руху знаходзіліся асобы, якія не мелі такога ўплыву, як у свой час Касцюшка і Ясінскі. У 1831 годзе Тадэвуш Тышкевіч сам прыцягваў сваёй постаццю маладых патрыётаў.
Пра аўтарытэт Тышкевіча і планы ў дачыненні яго асобы з боку паўстанцаў сведчыць шэраг фактаў. У красавіку 1831 г. узяць на сябе ролю лідара да Т. Тышкевіча звярнуліся белавежскія паўстанцы [7]. Віленскім камітэтам узначаліць паўстанне ў пушчы прапаноўвалася Каролю Нямцэвічу. Аднак сярод саміх паўстанцаў па гэтаму пытанню не назіралася аднадушнасці. На чале ваеннай сілы вылучаўся Я. Жылінскі. У той жа час было зразумела, што падзел улады ў дадзеных абставінах не мэтазгодзен. У якасці кампраміса на пасаду адзінага кіраўніка меркавалася вылучыць Тадэвуша Тышкевіча, да якога 15 красавіка накіравалася ў Свіслач дэлэгацыя. Аднак Тышкевіч на той момант не прыняў прапановы [8].
На асобу Тышкевіча меў свае погляды і польскі генерал Дэзідэрый Хлапоўскі. 24 мая атрад Хлапоўскага ўступіў на тэрыторыю Беластоцкай вобласці, дзе яго палымяна віталі. Кожны дзень паўстанцы пераходзілі на новае месца. 25 мая частка з іх накіравалася ў Рудню, а атрад пад кіраўніцтвам С. Мяльчынскага – у Свіслач. Перш за ўсе яны прыбылі да знакамітага генерала. І як сведчыў дваравы Тышкевіча, загадалі апошняму рухацца разам з імі [9]. 26 мая Тышкевіча ўжо прадстаўлялі як новага кіраўніка афіцэрам корпуса Д. Хлапоўскага [10].
Атрад пад даводствам Хлапоўскага і Тышкевіча ўступiў у бой з Вiленскiм пяхотным палком пад камандаваннем капiтана Каморнiцкага, які налічваў 180 чалавек і меў на ўзбраенні 2 гарматы. Паўстанцы атакавалi полк, у выніку чаго абяззброілі каманду і захапiлi гарматы [11]. Частка палонных салдат-літвінаў прыняла паўстанцкую прысягу i выказала згоду iсцi з польскай армiяй [12]. Астатніх салдат, як гэта было і пад Гайнаўкай, пакінулі вольнымі, разбірацца з імі проста не хапала часу.
Хлапоўскi выдаў распараджэнне, паводле якога кiраўнiкам мясцовых атрадаў належала далучыцца да польскай армii. На дадзеным этапе гэта займела поспех. З Ізабелінскага лесу прыбыў атрад у 40 чалавек. З-пад Слоніма, зняўшы з мясцовай паштовай станцыі коней, прыбыў на чале невялікага атрада граф Адам Солтан. Адпаведным чынам паступіў і слонімскі памешчык Ісідор Мікульскі [13]. Да фарміравання Хлапоўскага дзякуючы паспяховым дзеянням пачалі далучацца дваравыя і дробная шляхта. У адпаведнасці з данясеннямі ключвойтаў, у пазначаны час сбегла ад памешчыкаў каля 135 чалавек, але, як пазначана, “лічба іх павінна быць значна большай, пра многіх не данясёна, усякі дзень іх уцёкі працягваюцца” [14]. Атрад генерала Хлапоўскага ў хуткiм часе налiчваў ужо каля 5 тыс. чалавек [15].
31 мая паўстанцы выйшлі з Ліды па Вiлейскаму тракту: адна частка, якая налічвала 3 тыс. пяхоты і 2 гарматы накіравалася на Масты, другая ў колькасці 2 тыс., прадстаўленая ў асноўным кавалерыяй, з 4-ма гарматамі праз Радунь – на Вільню [16].
У першыя дні чэрвеня на тэрыторыю Вiленскай губернi ў якасці падмацавання ўступiў 12-тысячны корпус польскай рэгулярнай арміі пад кіраўніцтвам генералаў А. Гелгуда i Г. Дэмбiнскага, якi ўзяў накiрунак на Вiльню. 1 чэрвеня Гелгуд выдаў адозву “Да жыхароў Літвы і Жмудзі”, у якой заклікаў не шкадаваць “ні маёнткаў, ні жыцця” для знішчэння ворага [17].
10 чэрвеня адбылося аб’яднанне фарміраванняў Гелгуда і Хлапоўскага. Адзiнае камандаванне польскiмi рэгулярнымi сiламi было ўскладзена на Антонi Гелгуда, 10-11 чэрвеня ў Зеймах iм было абвешчана аб заснаванні адмістрацыйнага органа для літоўска-беларускіх зямель, так званага Часовага паўстанцкага ўрада [18]. У дакументах сустракаюцца розныя азначэнні гэтага органа: “Часовы Галоўны польскi ўрад у Лiтве”, “Цэнтральнае кiраўнiцтва”, “Часовы ўрад”, “Цэнтральны Літоўскі ўрад”, “Часовы ўрад правінцыі Літоўскай”, “Рада Адміністрацыйная” [19]. Аснову гэтага органа склалі 6 чалавек: старшыня – генерал польскiх войскаў граф Тадэвуш Тышкевiч, вiцэ-прэзiдэнт – Габрыэль Агiнскi, якому было даручана ваеннае ведамства; адмiнiстрацыйнае ведамства ўзначалiў Марцін Залеўскi, аддзяленне палiцыi было даручана брату А. Гелгуда Яну Гелгуду, аддзяленне фiнансаў – былому сакратару вiленскай бiблiятэкi Казiмiру Контрыму, аддзяленне замежных спраў – Яўстафію Страшэвiчу [20]. Акрамя іх у склад часовага ўрада ўвайшлі яшчэ 20 чалавек [21].
У пракламацыi Гелгуда ад 11 чэрвеня ў дачыненні паўнамоцтваў Цэнтральнага паўстанцкага ўрада пазначана, што ад яго “залежаць будуць Кiраўнiцтвы…якiя заснуюцца ў вызваленых Паветах для аднолькавасцi ў дзеяннi. Гэтае Цэнтральнае кiраўнiцтва будзе знаходзiцца пад абаронаю Войска Галоўнай кватэры. Яму Вы (паўстанцы – В.Г.) абавязаны падпарадкоўвацца i яно будзе выконваць Вашы патрабаваннi…” [22]. Паўнамоцтвы новага ўрада распаўсюджваліся не на ўсе тэрыторыі, ахопленыя паўстаннем, а толькі на тэрыторыю былой Віленскай губерні, куды ўваходзілі ў ліку іншых Браслаўскі, Завілейскі і Ашмянскі паветы [23].
Адным з первых мерапрыемстваў у дзейнасцi Цэнтральнага паўстанцкага ўрада стала заснаванне 11 чэрвеня 1831 г. асноўных прынцыпаў фарміравання “нацыянальнай Ваеннай сiлы” (“паспалiтага рушэння”), якія сфармуляваны на падставе інструкцый, распрацаваных ў Варшаве. Варшаўскі дакумент падзяляецца на тры часткі. Першая ўключае палажэнні аб арганізацыі “паспалітага рушэння”, другая – спосаб вядзення ваенных дзеянняў, трэцяя складае дапаўненні ў дачыненні пяхоты (пазначаны віды ўзбраення і формы перасоўвання). Найбольшая ўвага надаецца арганізацыйным метадам (з 27 параграфаў дакумента гэтаму пытанню прысвечана 21). Гэтая частка змяшчае нават ўзор прысягі [24]. Распрацаваныя Цэнтральным Літоўскім урадам “згодна з мясцовымi абставiнамi” палажэннi, сведчаць наступнае:
“1. Усе жыхары мужчынскага полу ад 18 да 45 гадоў, павiнны ўзбройвацца агнястрэльнай зброяй цi па недахопу такой касою ўмацаванаю на дрэве даўжынёй у чатыры лакці. Такая зброя складаць будзе сiлу гатовую да ўжытку так у Дзеячай Армii, як i на мяжы для ўтрымання парадку i бяспекi.
2. З такой зброi дастаўлены будзе ў дзеючую Армiю адзiн кантанiст з двух сялянскiх i мяшчанскiх дымаў хрысцiянскага вызнання, выключаючы бурлакоў i яўрэяў; для дзесяцi ж такiх дымоў адзiн рослы конь…
3. Узбраенне, якое застаецца ад вышэйсказанага ўжытку, застанецца на месцы свайго жыхарства i будзе ўжыта…да мясцовых паслуг i захавання парадку.
4. Кожны Дваранiн ад 18 да 45 гадоў ад нараджэння ў сiлу многiх артыкулаў 2. аддзялення Лiтоўскага Статута, якi на голас айчыны кожнага Дваранiна да ваеннай службы пад стратаю Дваранскай Годнасцi прымушае, выступiць на канi з пiкаю даўжынёй чатырох локцяў пазробленаму ўзору, i адным пiсталетам на парпузе, збiрацца будзе ў павятовым горадзе i фарміравацца падобна са спецыянымi пастановамi, хто не выканае святога гэтага абявязку ў такой важнай i (нахабнай) патрэбе, будзе пакараны з усёй строгасцю вышэйсказанага закону.
8. Мяшчане…, а таксама бурлакi будуць удзельнiчаць у агульнай справе наступным чынам, што з усiх 20 душ мужчынскага полу, а бурлакi з 5 дымоў дастаўляюць здольнага да вупражы рослага каня…” [25].
У дакуменце ад 13 чэрвеня 1831 года, які ўяўляў сабой паведамленне Нацыянальнаму ўраду аб заснаванні Цэнтральнага Літоўскага ўрада, пазначаюцца функцыі, якія брала на сэбе гэтя структура: “падтрыманне парадка ў Краі, абуджэнне духа і актыўнасці ў справе адшукання Айчызны”. Разам з тым у даным акце не назіраецца аддзялення ў самастойную ад варшаўскага ўрада структуру. Літоўскі ўрад абяцаў выконваць “вышэйшую ўладу ў Краі” [26].
Фармаванне апалчэння было ўскладзена на “правіцеля” ваеннага аддзялення Г. Агiнскага. Павятовым паўстанцкiм камiтэтам былi адпраўлены канкрэтныя распараджэннi Цэнтральнага ўрада. Так, iнструкцыi ад 14 чэрвеня, адрасаваныя Ашмянскаму камiтэту, змяшчаюць наступныя ўказаннi: “Прапаную…з атрыманнем гэтага загаду адразу з поўнай стараннасцю заняцца падобна з заснаваннем наборам кантанiстаў з сялян i паўстаўшых дваран…i на працягу васьмi дзён увесь набор правесцi ў выкананне” [27].
Рада абрала сваёй рэзідэнцыяй Вільна, аднак на самой справе заставалася ў галоўнай кватэры і рушыла за арміяй. Выкананне распараджэнняў Цэнтральнага ўрада садзейнiчала таму, што аб¢яднаныя сiлы на момант iх сканцэнтравання пад Вiльняй налiчвалi каля 24 тыс. чалавек [28]. Аднак некампетэнтнае кіраўніцтва А. Гелгуда негатыўна адбылося на далейшых падзеях. Замест канцэнтрацыі ўсіх сіл у адным месцы з мэты стварэння колькаснай перавагі, Гелгуд значную з іх частку пакінуў удалечыні ад месца сражэння.
19 чэрвеня 1831 г. пачаўся штурм Вiльнi. Поспех 1794 г. паўтарыць не атрымалася, паўстанцы вымушаны былi адступiць. Хлапоўскі прапаноўваў падзяліцца на 6 аддзелаў, якім належала накіравацца на Жмудзь, у Курляндыю, Белавежскую пушчу, у ваколіцы Вільні, Полацка і Барысава [29]. Замест гэтага фармiраванне ў складзе 4 тыс. чалавек, якiм кiраваў генерал Г. Дэмбiнскi, адыйшло на тэрыторыю Гродзенскай губернi. Астатнія сілы на чале з А. Гелгудам узялі накірунак на Жмудзь, разам з ім рушылі і члены ЦЛУ пад кіраўніцтвам Т. Тышкевіча. ЦЛУ спыніў сваю дзейнасць 4 ліпеня 1831 г., менавіта гэтым чыслом пазначаны апошні запіс ў кнізе зыходзячых папер дадзенага органа [30].
Пасля паражэння паўстання Тышкевіч з рэшткамі польскай арміі апынуўся ў Прусіі, адкуль напачатку 1832 г. перабраўся ў Францыю і абаснаваўся ў Парыжы, дзе жыў з 2-ма дачкамі і пляменнікам. У адпаведнасці з рашэннем Гродзенскай губернскай следчай камісіі яму было забаронена вяртанне на радзіму, ён быў аднесены да першага разраду злачынцаў, а маёнкак Свіслач канфіскаваны. Нягледзячы на ўсе гэтыя складанасці, Тышкевіч да канца свайго жыцця заставаўся ў цэнтры грамадскіх падзей “Вялікай эміграцыі”.
10. Konarski S. Dziennik z lat 1831-1834 / Polska Akademia Nauk – oddzial w Krakowie. Materiały Komisji Nauk Historycznzch. №23. Warszawa, 1973. S. 19.
11. НГАБ у г. Гродна, ф. 4, воп. 1, спр. 17, арк. 5 адв.
12. РДВГА, ф. 405, воп. 2, спр. 2330; Domejko I. Powstania 1830–1831 r. na Litwie // Powstania 1831 roku na Litwie. Wspomnitnia uczestnikow. Wilno, 1931. S. 7.
13. НГАБ у г. Гродна, ф. 4, воп. 1, спр. 24, арк. 20 адв; спр. 58, арк. 4–4 адв.
14. НГАБ у г. Гродна, ф. 4, воп. 1, спр. 17, арк. 5 адв; спр. 24, арк. 21.
15. Смит Ф. История польского восстания и войны 1830–1831 годов. Спб., 1864. Т. 2. С. 265–266.
16. НГАБ у г. Гродна, ф. 4, воп. 1, спр. 17, арк. 6.
17. Mościcki H. Powstania listopadowe na Litwie // Powstania 1831 roku na Litwie. Wspomnitnia uczestnikow. Wilno, 1931. S. XII.
18. Г. Масціцкі пазначае, што заснаванне ўрада адбылося ўжо 10 чэрвеня. У табліцы, складзенай С. Перасвет-Солтанам адзначана наступным чынам: 10 чэрвеня – заснаванне “Цэнтральнага Літоўскага Урада”, 12 чэрвеня – арганізацыя ў Зеймах “Урада Цэнтральнага Літоўскага”. Гл.: Powstania 1831 roku na Litwie. Wspomnitnia uczestnikow. S. XIII, 160.
20. Kalinka W. Żywot Tadeusza Tyszkiewicza. S. 148; Смит Ф. История польского восстания…Т. 2. С. 480.
21. AGAD, Zespół Wladz centralnych Powstania Listopadowego 1830–1831 r. (далей: WCPL), WCPL, nr 263, k. 1.
22. РДВГА, ф. 1, воп. 1, спр. 3941, арк. 62 адв.
23. AGAD, WCPL, nr 710, k. 7.
24. “Я…прысягаю Богу Усявышняму і Айчызне маёй усімі сіламі без астачы абараняць яе і прыкладаць намаганні да яе вызвалення, прысягаю браты мае, што да астатняга моманту не пакіну яе, што нават калі ў няволю траплю, ні лічбы, ні месцазнаходжання, ні вядомых мне мэтаў перасоўвання войска і паспалітага рушэння не паведамлю; толькі буду спрабаваць вызваліцца з няволі і вярнуцца да сваіх для барацьбы, пакуль толькі Айчызна ў маёй дапамозе будзе мець патрэбу”. Гл.: AGAD, WCPL, nr 697, k. 79–82.
25. РДВГА, ф. 1, воп. 1, спр. 3941, арк. 73 адв.–74.
26. AGAD, WCPL, nr 710, k. 11.
27. РДВГА, ф. 1, воп. 1, спр. 3941, арк. 79–79 адв.
28. Смит Ф. История польского восстания…Т. 2. С. 479.
29. Krasicki K. Wspomnienia z r. 1831, a osobliwie z czasów wyprawy Chłapowskiego na Litwę // Zbiór pamiętników do historii powstaniu polskiego z roku 1830–1831. Lwów, 1882. S. 428.
Ваш отзыв