ДА ПЫТАННЯ АБ ПРЫЗНАЧЭННЯХ ПАЛЯКАЎ НА ДЗЯРЖАЎНЫЯ ПАСАДЫ Ў ВЯЛІКІМ КНЯСТВЕ ЛІТОЎСКІМ У КАНЦЫ XVI СТ.

2014/10/24

Рубрика: Исторические заметки о Волковысске

Радаман Андрэй Аляксандравіч

Да пытання аб прызначэннях палякаў на дзяржаўныя пасады

ў Вялікім Княстве Літоўскім у канцы XVI ст.

Адной з адметнасцяў дзяржаўна-прававой сістэмы Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага ў складзе Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў было права займаць дзяржаўныя пасады, агаворанае толькі для землеўладальнікаў з тэрыторыі, дзе дзейнічалі дадзеныя ўрадавыя ўстановы – так званыя індыгенаты [i]. Каб стаць індыгенам, трэба было не толькі мець сваю зямельную ўласнасць, што адпавядала разуменню дадзенага тэрміна і на тэрыторыі Кароны, але таксама і нарадзіцца ў ВКЛ. [ii]

Як адзначаў яшчэ М.В.Даўнар-Запольскі, законы дзяржавы старанна аберагалі інтарэсы ўраджэнцаў ВКЛ ад наплыву чужаземцаў. Ужо 3 артыкул III раздзела Статута ВКЛ 1529 г. забараняў усім чужаземцам набываць зямельную маёмасць і займаць дзяржаўныя пасады ў краіне[iii].

У час падрыхтоўкі ўніі з Каронай для «суседей» палякаў было зроблена выключэнне. Вынікам работы, праведзенай на Берасцейскім сойме 1566 г. па частцы выпраўлення Статута ВКЛ 1566 г., было і змяненне рэдакцыі 9 артыкула III раздзела Статута 1566 г.[iv] Першапачатковая рэдакцыя гэтага артыкула паўтарала і развівала адпаведныя артыкулы Статута 1529 г., а менавіта: гаспадар не будзе раздаваць у Вялікім Княстве ўрадаў, годнасцяў, дзяржаў і «вечнасцяў» чужаземцам, людзям загранічным і суседзям, нават і тым, хто набыў аселасць у ВКЛ па пажалаванню гаспадара ці іншым спосабам: урады, духоўныя і свецкія годнасці, дзяржавы і «вечнасці» будуць раздавацца толькі старадаўнім ураджэнцам вялікага княства; хто насуперак гэтаму закону выпрасіў сабе ў гаспадара ўрад ці дзяржаву, павінен іх скласці з сябе па першаму патрабаванню, у іншым выпадку ён падвяргаецца канфіскацыі маёмасці[v].

Па новай рэдакцыі 9 артыкула III Раздзела Статута ВКЛ 1566 г. за асаблівыя заслугі перад дзяржавай выслужыўшымся чужаземцам (у тым ліку палякам) дазвалялася атрымліваць ад гаспадара маёнткі ў часовае і нават вечнае валоданне, але толькі на вальным сойме, «за радою и позволеньем» усіх паноў-рады і «за позволеньем» усіх станаў земскіх, «сойму Литовскому належачих»; але доступ да ўрадаў і годнасцяў ім па-ранейшаму не быў дадзены, і пастаноўлена было каб у тых, хто выпрасіць сабе нешта падобнае, адбіраць не толькі ўрад, але і маёнтак і ўсю маёмасць; урады і годнасці пакінуты былі толькі Літве, Русі і Жмудзі, «с продков своих» ураджэнцам Вялікага княства[vi].

Зразумела, што пры заключэнні ў 1569 г. дагавора Люблінскай уніі не маглі абысці прынцыповае пытанне аб наданні палякам магчымасці набываць землі і займаць дзяржаўныя пасады ў ВКЛ. 14 артыкул Акта Люблінскай уніі ўвогуле касаваў усе абмежаванні ў набыцці земляў у ВКЛ для кароннай шляхты: «Статуты і ўсе якія бы то ні было пастановы, з якой бы то ні было прычыны ухваленыя ў Літве супраць польскага народа па пытаннях аб набыцці і валоданні палякамі маёнткаў у Літве, якія адышлі да іх па розных прычынах, хаця бы па жонцы ці за выслугу, набытыя, вымененыя ці ў адпаведнасці з …дзяржаўным правам, ніякай сілы мець не павінны. Але як паляк у Літве, так і Ліцьвін у Польшчы вольны набываць належным чынам маёнткі і валодаць імі на падставе права (якое дзейнічае ў краіне), дзе гэтыя маёнткі знаходзяцца». [vii] Права набываць землі адкрывала магчымасці і для дамагання зацвярджэння права займаць дзяржаўныя пасады. На Люблінскім сойме былі ўнесены змены і ў склад камісіі, створанай на Гарадзенскім сойме 1568 г. для «поправенья» Статута, якой даручалася прывесці нормы Статута ВКЛ у адпаведнасць палажэнням Акта Люблінскай уніі.

Аднак 12 артыкул III Раздзела Статута ВКЛ 1588 г., які быў зацверджаны 27.I.1588 г., а ўводзіўся ў дзеянне з 6.I.1589 г., адмяняў звышпрынцыповы для палякаў пункт пастановы Люблінскай уніі. З увядзеннем у дзеянне Статута ВКЛ 1588 г. у жыццё шляхта кароны Польскай была зноў пазбаўлена юрыдычнага права набываць землі і займаць дзяржаўныя пасады. «Также мы, господар, обецуем и шлюбуем под присегою нашою, которую учинили есмо Великому князству Литовскому и всим станом обывателем его, беручи то и з Статут старого короля его милости Жигимонта Першого, тому паньству Великому князству Литовскому даного, а в сесь укладаючы и на то позволяючы, што ж в том паньстве Великом князстве Литовском и во всих землях, ему прислухаючих, достойностей духовных и светских, городов, дворов, грунтов, староств, держав, врядов земских и дворных, посесый або в держанье и поживанье и вечностей жадных чужоземцом и заграничником, а ни суседом того паньства давати не маем. Але то все мы и потомки нашы, великие князи литовские, давати будем повинни только Литве, Руси, Жомойти, родичом старожитным и уроженцом Великого князства Литовского и иных земль тому Великому князству належачых… Ведь же и тубыльцом, хотя и родичом Великого князства Литовского, достоеньства и вряды всякие мають быти даваны добре значным и правдиве незмышлене в том воеводстве або повете оселым». [viii]

Было аднак рэгламентавана, што «…хотя бы хто обчого народу за свои заслуги в той речы посполитой пришол ку оселости з ласки данины нашое або которыи иным правом, тогды и таковый только оселости оное уживати маеть, учинивши первей присегу, по взятью оное оселости на першых рочкох гродских оного повету перед врядниками земскими або гродскими того ж повету, которие на он час там прибыти могуть, иж маеть быти верным и зычливым тому паньству Великому князству Литовскому так, яко и тубылцы, и служечи службу земскую тому ж паньству. Але и таковые на достоенства и всякие вряды духовные и светские не мають быти припущани, ани от нас, господара, установлены, чого печатары и писары наши с повинности своее постерегати винни будуть».[ix]

Жыгімонт III Ваза, у адпаведнасці з дагаворам Люблінскай уніі, спрабаваў настойваць на скасаванні 12 артыкула III Раздзела Статута ВКЛ 1588 г. аб прызначэнні на «ліцьвінскія» урады выключна «абывацеляў» Вялікага Княства, што выявілася ў справе Бернарада Мацееўскага (1591–1600)[x]. Салідарны супраціў духавенства і свецкіх асоб розных хрысціянскіх веравызнанняў ВКЛ прывёў да таго, што намінацыя луцкага біскупа Б.Мацееўскага на Віленскую біскупскую катэдру Жыгімонтам III Вазай так і засталася толькі на паперы, да якой ніколі не была прыкладзена дзяржаўная пячатка ВКЛ.[xi]

Яскравым сведчаннем таго, што нормы права дзейнічалі не толькі ў дачыненні да ключавых фігур (якой і была постаць віленскага біскупа), з’яўляецца дэкрэт Галоўнага Трыбунала ВКЛ па справе памiж шляхтай Ваўкавыскага павета i судовым старостай Крыштафам Монвiдам Дарагастайскiм[xii], якому належала адмiнiстрацыйная і судовая ўлада (па пэўнай катэгорыі спраў) над павятовай шляхтай у Ваўкавыскім павеце. Павятовая адмiнiстрацыя мела сваiм абавязкам перш за ўсё перадачу павятовай шляхце распараджэнняў цэнтральнай улады i прывядзенне гэтых распараджэнняў у выкананне, паколькi гэта было ў межах яе паўнамоцтваў, сiлы i сродкаў. У звычайнай адсутнасцi старосты ўлада належала яго намеснiку – падстаросце. Статут 1588 г., які патрабаваў аселасцi для ўсiх увогуле павятовых ураднікаў, пацвярджае гэтае патрабаванне і ў адносiнах да ураднікаў гродскіх. 37 артыкул IV раздзела Статута прадугледжваў у якасці ўмовы для знаходжання на пасадах падстаросты, гродскага суддзi i гродскага пiсара – аселасцi ў павеце і ведання «рускай» (старабеларускай) мовы. Статут таксама абавязаў прысягаць на блiжэйшых роках пасля свайго прызначэння сябраў гродскага суда «перед врядом судовым земским и перед всими иными станы» «ротою» суддзi i пiсара земскiх[xiii].

Пасля вяртання з замежных вандровак стольнік літоўскі Крыштаф Монвід Дарагастайскі[xiv] зноў заступіў на Ваўкавыскае староства, якое часова знаходзілася пад наглядам яго бацькі[xv], аднак, не прынёс прысягу на ўрад і прызначыў падстаростай паляка Бальцэра Весялоўскага, які не меў аселасці ў павеце і не ведаў «рускай» (старабеларускай) мовы. Б.Весялоўскі, у сваю чаргу, прынёс прысягу на ўрад толькі 1 снежня 1588 г. паводле Статута ВКЛ 1566 г.

На Траецкіх судовых роках 1589 г. сабраўся павятовы шляхецкі сход, які запатрабаваў ад Крыштафа Дарагастайскага прытрымлівацца нормаў новага Статута ВКЛ, зацверджанага ў 1588 г., прынесці прысягу і прызначыць гродскіх ураднікаў, згодна з нормамі Статута – людзей аселых, якія ведаюць айчыннае права і мову.

Да 3 ліпеня 1589 г. Бальцэр Весялоўскі набывае ў Крыштафа Вольскага «на вечность» 3 службы ў маёнтку Малая Крэмяніца ў Ваўкавыскім павеце. Акрамя гэтага ён гуртуе сваіх прыхільнікаў. Урэшце, не менш за 40 шляхцічаў павета ў спецыяльным лісце, на якім паставілі свае подпісы і да якога прыклалі пячаткі, прызналі Бальцэра Весялоўскага падстаростай. Земскія судовыя ўраднікі і астатняя шляхта павета, ў колькасці не менш 77 чалавек, якія прыклалі да дакумента свае пячаткі, склалі зварот да Трыбунала ВКЛ, на пасяджэнне якога і накіравалі свайго ўпаўнаважанага – Жыгімонта Пятровіча Залескага. Умацаваным ваўкавыскага старосты на пасяджэнні Галоўнага Трыбунала ВКЛ, якое адбылося ў Менску 23.IX.1589 г., быў Васілей Воўк[xvi]. Пасля таго, як былі выслуханы абодва бакі суддзі вынеслі наступны вердыкт:

«…А так мы, судьи, в той справе добре се припатрившы и зрозумевшы добре, з артыкулов статутовых:

з розделу третего, артыкулу дванадцатого и з розделу четвертого, артыкулу первого, с того ж розделу четвертого, артыкулу трыдцатого, трыдцат шостого и трыдцат семого и водлуг констытуцыи на унии учиненое сказуемо: “Абы пан староста волковыйский водлуг науки в Статуте описаное сам прысегу выконал и урад свой кгродский люди не ново и не змышлено оселыми и прысяглыми водлуг ясное науки в праве посполитом описаное засадил» (падкрэслена – аўт.).

Такім чынам, Галоўны Трыбунал ВКЛ прызнаў слушнасць патрабаванняў ваўкавыскай шляхты і абавязаў Крыштафа Мікалаевіча Монвіда Дарагастайскага прынесці 1 лістапада 1589 г. прысягу на ўрад і прызначыць гродскіх ураднікаў у адпаведнасці з палажэннямі Статута 1588 г.[xvii]

Як адзначаў Генрык Віснэр, у выпадку супрацьстаяння пастаноў Статута і рашэнняў караля і вялікага князя перамагала права, але толькі тады, калі на яго абарону ўздымаўся увесь шляхецкі народ ВКЛ[xviii].

З часам на ўсёй тэрыторыі Рэчы Паспалітай (у тым ліку і ў ВКЛ) прынялі прынцып замяшчэння дзяржаўных ўрадаў не толькі ўраджэнцамі, але найперш землеўласнікамі, якія мелі аселасць у дадзеным павеце[xix].

Дадатак

ДЭКРЭТ

ГАЛОЎНАГА ТРЫБУНАЛА Вялікага Княства Літоўскага

ПА СПРАВЕ АБ ПАРУШЭННІ ВАЎКАВЫСКІМ СТАРАСТАЙ

КРЫШТАФАМ МОНВІДАМ ДАРАГАСТАЙСКІМ ПАРАДКУ ЎСТУПЛЕННЯ НА ПАСАДУ І ПРЫНЦЫПАЎ ПРЫЗНАЧЭННЯ ЎРАДНІКАЎ ГРОДСКАГА СУДА

[А. 201 адв. (220)] М(есе)ц(а) октебра семого дня.

Оповедан(ь)е пана Войтеха  Щурского и вписан(ь)е декрету трыбуналского

На рокох судовых земских слонимских о Светом Михале, святе рымском, судит прыпалых, перед нами: Петром Нарбутом, суд(ь)ею, а Михайлом Яцыничом, подсудком, врадниками судовыми земскими повету слонимского,  постановивъшыся обличне у суду земенин г(о)с(по)д(а)рьский повету волковыского пан Войтех Щурский, от их м(и)л(о)сти панов урадников земских и от братей своих шляхты обывателев повету волковыского. Оповедал в тые  слова, иж в року теперешнем, тисеча пятсот осмъдесят девятом, м(е)с(е)ца сентебра двадцат третего дня у суду головного трыбуналского в Менску  точилася справа их м(и)л(о)ст(ей) панов урадников земских, панов шляхты и обывателей повету волковыского через пана Жикгимонта Петровича Залеского, умоцованого брата, с посродку нас всих обраного и посланого за позвы земскими зъ его м(и)л(о)ст(ь)ю паном Криштофомъ  Мосвидом [1] Дорогостайским, столником Великого Князства Литовского, старостою волковыским, о неучынен(ь)е присеги самого  его м(и)л(о)сти пана старосты на суды и староство Волковыйское и о  не высажен(ь)е урядников кгродских на справы судовые водле статуту и права посполитого. В которой справе о том ширей декрет от суду головного трибуналского в Минску ест учинен. С которым выписом и декретом трыбуналским их м(и)л(ос)т(ь) панове урадницы  земские и обыватели повету волковыского ужывши в том с посродку себе братей своих и двох возных посылали до двора короля  его м(и)л(ос)ти волковыских до его м(и)л(ос)ти пана Крыштофа Монвида Дорогостайского, столника Великого Князства Литовского, старосты  волковыского даючы ведомост его м(и)л(ос)т(и) о том, абы его м(и)л(ос)т(ь) сам пан староста о суды и староство волковыское присегу выконал, так теж урадников судовых кгродских на справы судовые  [Арк.202 (221)] на час и день в декрете суду головного трыбуналского назначоный,  водле декрету суду головного трыбуналского и права посполитого, высадил. Которое тое справы и выпис с книг земъских повету волковыйского вписан(ь)я декрету головного и самый тот декрет трибуналский показавши, и сознан(ь)я возных перед нами был показан. И просил пан Войтех Щурский од панов врадников земских и от братей обывателей повету Волковыского, абы тот выпис и декрет суду головного  трыбуналского до книг земских слонимских был вписан. Который выпис,  кгды был чытан, слово от слова так ся в собе мает:

Выпис с книг справ судовых земских повету волковыског(о).

Лета от нарожен(ь)я сына  Божего тисеча пятсот осмъдесят девятого, м(е)с(е)ца октебра третего дня. На рокох судовых земских о Светом Михале, святе рымском судит припалых, перед нами: Грыгоремъ Войною, суд(ь)ею, Александром Узловским, подсудком, врядниками судовыми земскими повету Волковыского,  постановившысе обличне у суду земенин г(о)с(по)д(а)рьский повету Волковыского пан Жикгимонт Залеский поведил, иж то вси панове урадницы земские  и панове шляхта обыватели повету Волковыйского посылали мене,  Жикгимонта Залеского, за моц(ь)ю зуполною от себе на зыскъ и страту даною, за позвом земским в жалобы всих обывателей повету волковыского до суду головного трыбуналского против его м(и)л(ос)т(и) пана Криштофа  Монвида Дорогостайского, столника Великого Князства Литовского,  старосты волковыйского о неучинен(ь)е прысегы на староство  и суды кгродские, так теж и о не высажен(ь)е врадников кгродских на суды кгродские волковыские водле статуту и права посполитого,  яко о том на позве жалобы вашей м(и)л(ос)ти шырей было доложоно. В которой справе од ваших м(и)л(ос)тей я там у суду головного трибуналского в Менску будучы, и што се там справило выпис декрет з суду  головного трибуналского с книг воеводства Менского перед вашею  м(и)л(ос)т(ь)ю покладаю. Которого декрету головного трибуналского мы  огледавшы видели есмо печат земскую воеводства Менского  к нему прыложоную цалую и подписей рук их м(и)л(ос)т(ей) панов судей головных трыбуналских. Который декрет, кгды был чытан, слово от слова так се в собе мает:

Выпис с книг справ судов головныхъ  трыбуналных, в Менску отправованых.

Лета от нарожен(ь)я сына  Божего тисеча пятсот осмъдесят девятаго, м(е)с(е)ца сентебра двадцат третего дня.

Перед нами, суд(ь)ями головными у Великом Князстве Литовском, з воеводствъ и поветов на сес год осмъдесят девятый на Трыбунал обраным, отправуючы нам справы суду головного трыбуналного в Менску, постановившися у суду земенин г(о)с(по)д(а)рьский повету Волковыского, пан Жыкгимонт Петровичъ  [А. 202 адв. (222)] Залеский, за моц(ь)ю зуполною ему на зыскъ и страту даною от урадников земских и многое шляхты, обывателей повету Волковыского под семидесят и семи печатми и с подписан(ь)емъ их рукъ немало, хто писат умел,  доведши позву и року за ним припалого выписом с книг земских волковыйских.

Жаловали с позву на его м(и)л(ос)т(ь) пана Крыштофа Монвида Дорогостайског(о), столника Великог(о) Князства Литовского, старосту волковыского, иж сам пан староста, не чынечы праву посполитому досыт, прысеги на староство и суды кгродские сам не учынил, так теж и урадников кгродских,  для отпровован(ь)я справ суду кгродскому, водлуг порядку статутового, судит належачых, то ест: подстаростего, суд(ь)ю и писара, родичов в том панстве  Великом Князстве Литовском и в том повете Волковыйском оселых и писма руского умеетных, дати не хотел. Яко ж они о тое пана старосту самого прыстойным обычаем упоминали и просили, абы против их, водлуг права  посполитог(о) и Статуту нововыданого, заховал, так и урадников кгродских волковыских на местцу своем судовом – Волковыйску, водле Статуту и права посполитого, на справы судовые высадил. Нижли его м(и)л(о)сть, пан староста, на тое упоминан(ь)е и прозбу их ничого не дбаючы,  яко сам прысеги на староство не учинил, так и урадников кгродских,  водле Статуту и права посполитог(о) высадити не хотел, в чом людем укрывжоным од немалого часу, шляхте, великая проволока в справедливости в том повете, крывда и шкода немалая деетсе. И покладал о том выпис с книг земских – протестацый шляхта обывателей повету Волковыског(о) на пана старосту волковыйског(о) на рокох троецких в року осмъдесят девятого учыненое.

А от стороны позваное,  от его м(и)л(о)сти пана Крыштофа Монвида Дорогостайског(о), столника Великого  Князства Литовског(о), старосты волковыског(о), умоцованый его м(и)л(ос)ти, пан Василей Волкъ, за моц(ь)ю зуполною от его м(и)л(ос)ти пана старосты волковыйског(о),  под печат(ь)ю и с подписом власное руки его м(и)л(ос)ти, на зыскъ и страту ему  даною, чынечы отпор на тую жалобу панов урадников и обывателей повету Волковыског(о) поведил, иж дей его м(и)л(ос)т(ь), пан столник за тым позвом становити и в отказе быти не повинен, бо дей артыкул сорок семый в розделе четвертом не учыт, абы о то до суду головного трыбуналско(г)о позывати. Так теж и в констытуцыи трыбуналской о том ясное  науки нет, абы то суду головному судит належало.

А з стороны обывателей повету Волковыйског(о) умоцованый от братеи своей пан Жигимонт Залеский подалъ на то артыкул трыдъцат семый в розделе четвертом, так теж в констытуцыи трыбуналской, в порадку  описан(ь)я пятог(о) учыт, иж суд о то головный Трыбуналский судити мает.

Мы, суди головные трыбуналские, то узнавшы, водле тыхъ  артыкулов, вышей от стороны поводовое поданыхъ,  [А. 203 (223)] поданых, узнали есмо, иж то суду нашому головному судит належыт, всказали  есмо, абы стороны далей водлуг права поступовали.

Умоцованый его м(и)л(ос)т(и),  пана старосты волковыйского поведил, што се дотычет урадников кгродских,  и особне подстаростег(о) волковыйског(о), Балцера Веселовског(о), иж пан столник водлуг права посполитог(о) заховал се, и на местцу своем шляхтичом учстивым, у Великом Князстве Литовском и в повете Волковыском добре оселыми, месце свое  урадовое засадил. Который и прысегу на тот урад свой на суды кгродские  волковыйские, водле старог(о) статуту Балцер Веселовский учинил, и нижли  тот, теперешний, Статутъ ку уживан(ь)ю пришол, урадом своим справоват почал.

И доведечы оселости Веселовског(о), покладал перед нами лист продажы вечыстое земенина г(о)с(по)д(а)рьског(о) повету Волковыског(о) Грышка Безпятог(о) и выпис с книг земъских волковыских, в роки троецкие  в року теперешнем тисеча пятсот осмъдесят девятог(о) [2], м(е)с(е)ц(а) июля  третег(о) дня, сознан(ь)я того Безпятог(о) ку тому поклада(л),

а другий лист продажный и выпис с книг кгродских волковыских очевистого  сознан(ь)я его м(и)л(ос)т(и) пана Крыштофа Волског(о), в том же року осмъдесят девятом, м(е)с(е)ц(а) июля четвертог(о) дня, в котором сознавает пан Волский, иж продал на вечност Балцеру Веселовскому тры службы людей имен(ь)я своего Малое Кремяницы, в повете Волковыйском лежачог(о).

Покладал теж выпис с книг кгродских волковыйских, даты и  року тисеча пятсот осмъдесят осмом, м(е)с(е)ц(а) декабра первого  дня, иж прислугую подстаростве за листом его м(и)л(ос)ти пана своего  Веселовский учынил.

Покладал теж лист от некоторое шляхты повету Волковыйского зъ сорокма печатьми и колконадъцать  подписан(ь)емъ рук, которые прызнавают Веселовског(о), яко бы мел быт въ Волковыском повете добре оселый и прысяглым.

Ку тому умоцованый его м(и)л(ос)ти пана старосты волковыског(о) домовлял: «А што сторона жалобливая задает, то иж Веселовский писма руског(о) не умеет, тогды дей, того право посполитое позвовяет [3]. Где бы вси три писат не умели  тогды с подписан(ь)емъ рук двох выписы и сознан(ь)я вечности, албо яких колвекъ записов выдаваны быти мают». На што подал артыкул вторый з розделу семог(о). А што дей сторона поводовая задает то, абы не был родичом Великог(о) Князства Литовског(о), брал собе в том на помоч с прывилея Унию межы народом полским дано в тые слова, иж ужо Корона Полская и Князство Литовское ест одно, которое се  з двух панствъ и народов в один люд знесло (падкрэслена – аўт.). Просит, абы его м(и)л(ос)т(ь) пан столникъ от того позву и от жалобы, в нем описаное, был волен.

А умоцованый шляхты обывателей повету Волковыског(о) пан Жикгимонт Залеский поведил, иж умоцованый его м(и)л(ос)т(и) пана  старосты волковыйског(о) не показует того, абы его м(и)л(о)сть пан староста волковыский на староство свое и суды кгродъские  [А. 203 адв. (224)] прысегу учынити мел, толко одного обмовляет Веселовског(о), а других урадников не вспоминает, и показует то, якобы Веселовский мел быт в повете Волковыйском оселый. Што се ясне явне с тог(о) власного подан(ь)я и выписов его показует, иж не будучы родичом Великог(о) Князства Литовског(о) и писма руског(о) и полског(о) не умеетный перво прысегу учинил, а потом оселостей набыл. Што ясне явне с тых выписов его самых власных показует се, иж тая его оселост змысльне набытая ест. О чом подал артыкул дванадцатый розделу третег(о),  в котором пишет, иж «достойностей духовных и светских, городов, дворов и кгрунтов, староствъ, держав, урадов земских и дворных, посесый, або в держан(ь)е  и пожыван(ь)е, и вечностей жадных чужоземцом и заграничником, а ни суседом тог(о) панства дават не мает, толко руси, литве, жомойти – родичом старожытным и уроженцом Великог(о) Князства Литовского добре знатным и правдиве, не змысльне в том воеводстве, або повете оселым». А з розделу четвертог(о) подал артыкул первый, с того ж розделу четвертог(о) артыкул трыдцатый, трыдцат шостый и трыдцат семый. Подал и водлугъ констытуцыи, в року шестдесят девятом на Унии учыненое, и просил умоцованый обывателей повету Волковыског(о) пан Жикгимонт Залеский от братеи своей або водле Статуту и тых артыкулов с права  посполитого, вышей поданых, был захован.

А так мы, суди, в той справе добре се припатрывшы и зрозумевшы добре з артыкулов Статутовых, з розделу третег(о) артукулу дванадцатог(о) и з розделу четвертого артыкулу первого, с того ж розделу четвертог(о) артыкулу  трыдцатог(о), трыдцат шостог(о) и трыдцат семог(о) и водлуг констытуцыи,  на Унии учиненое (падкрэслена – аўт.) сказуемо, абы пан староста волковыйский, водлуг науки в Статуте описаное, сам прысегу выконал и урад свой кгродский люди не ново и не змышлено оселым(и) (падкрэслена – аўт.) и прысяглыми засадил. Водлуг ясное науки в праве посполитом описаное под  виною в том Статуте артыкулу трыдцат семог(о) в розделе четвертомъ описаное. Яко ж ку выконан(ь)ю тое прысеги пана старостеска  даемо рокъ на рочкох кгродских волковыйских, которые прыпадат мают першог(о) дня ноябра, в року тепер идучом тисеча пятсот осмъдесят девятом. Што про памет до книг справ судовых головных трыбуналских ест записано. И сей выпис с книг, под печатю земскою воеводства Менског(о), шляхте  обывателем повету Волковыског(о) ест выдан. Писан у Менску.

У того выпису  декрету головног(о) трыбуналског(о) печат земская воеводства Минског(о) цела  притисненая и подписей рук их м(и)л(ос)т(ей) панов судей трибуналских тыми  словы подписаны:

з воеводства Виленског(о), Пфронць Кулвец, ренко сво;

з воеводства Виленског(о), повету Волковыйског(о) [4] Ян Третяк;

з воеводства  Троцкого Якуб Кунцевич, власною рукою;

Януш Длуский, з воеводства Полоцкого;

з воеводства Троцкого, з Упиты Юр(е)й Зблус, власною рукою;  [А. 204 (225)]

земли Жомойтъское Лаврын Келпъшъ;

з воеводства Новак(г)родског(о) Ян Немера, з воеводства Новгородског(о), рукою власною;

з воеводства Берестейског(о) Богдан Телятицкий;

Стефан Гладкий, писар.

А по вычытаню того выпису декруту трыбуналског(о), ужывшы с посродку себе, з братеи нашой земян г(о)с(по)д(а)рьских повету  Волковыского: его м(и)л(о)ст(ь) пана Ивана Жына, пана Федора Якимовича, а пана Федора Адамовича, а пана Викторына Бортновског(о), и  пры них двух возных повету Волковыско(го): Мартина Савковича, а Себестыяна Дубровског(о), посыла(ли) есмо с тым декретом,  от суду головного трибуналског(о) взятым, до двору короля его м(и)л(ос)ти волковыског(о), до его м(и)л(ос)т(и) пана Криштофа Миколаевича Монвида Дорогостайског(о), столника Великог(о) Князства Литовског(о), старосты волковыског(о), даючи ведомо его м(и)л(ос)ти пану старосте, абы досыт учынил, водле декрету трыбуналског(о),  Статуту и права посполитого, сам его м(и)л(ос)т(ь) прысегу на староство  и суды волковыские выконал, так и урадников судовых кгродских на справы судовые, водле декрету суду головного трибуналског(о) и права посполитог(о) высадил.

Которые возные, там бывшы того ж дня,  даты вышей мененое, при квите своем, под печатьми их и под печатми  стороны шляхты, выш мененых, даном до книг земских волковыских сознали тыми словы:

«Я, Мартин Сивкович, а я, Себестыян Дубровский, возные повету Волковыйског(о), сознаваемо сим нашым квитом, иж в року теперешнем, тисеча пятсот осмъдесят девятом, м(е)с(е)ца октебра третег(о) дня, за посланемъ вашей м(и)л(ос)ти, урадников земъскихъ  и многое шляхты обывателей повету Волковыског(о), дня нинешнег(о), ходили есмо з людми зацными, от в(а)шей м(и)л(о)сти послаными: зъ его м(и)л(о)стью паном Иваном Жынемъ, паном Федором Якимовичом, паном Федором Адамовичом, а паном Викторыном Бортновским, з декретом трыбуналскимъ  до двору короля его м(и)л(о)сти волковыйског(о), до его м(и)л(ос)ти пана Крыштофа Монвида  Дорогостайског(о), столника Великог(о) Князства Литовског(о), старосты волковыйского, ознаймуючы его м(и)л(ос)ти о том декрете трыбуналском. И там, в дворе его м(и)л(ос)т(и) пана старосты волковыского не нашли, толко служебника его м(и)л(ос)ти пана  Конецкого. Мы тому служебнику его м(и)л(ос)т(и) оповедавшы показовали  и тот декрет чытат давали, так теж и Грыгорю Безпятому, который  се быт менил на тот час на местцу урадовом у Волковыску. Тот декрет оповедавши и копею, слово у слово списаную с тог(о) декрету, под печатми нашими и под печатми шляхты, стороны людей добрых, вышей мененых,  там же у дворе волковыйском на столе тую копею положили».

Который тот декрет суду трыбуналског(о), через пана Жыкгимонта Залеског(о) нам, судови, поданый, так теж и сознане возных, до книг справ судовых земскихъ  есть записано.

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Фонд 1785 «Слонімскі земскі суд». Вопіс 1. Адзінка захоўвання 11. Актавая кніга Слонімскага земскага суда за 1589–1590 гг. Аркушы 201 адв. (220) – 204 (225).

Па каталогу Гарбачэўскага – ВЦА № 7692; па каталогу Спрогіса – ВЦА № 7649.

[1] Закшэўскі Анджэй Б. Юрыдычна-адмiнiстрацыйны рэгiяналiзм у I Рэчы Паспалiтай // Беларусiка: У 3 т.- Менск, 1994.– Т.3.– С.20.

[1] Dąbkowski St. Stanowisko cudzoziemców w prawie litewskiem (1447–1588). – Lwów, 1912. Гл. таксама: Naworski Zbigniew. Indygenat w Prusach Królewskich (1454 – 1772) // Czasopismo Prawno-Historyczne.– 1983.– T. 35. Z.1.– S.31–58: rés.

[1] Pirmasis Lietuvos Statutas = Первый Литовский Статут: T.2. Ч.1: Тексты на старобелорусском, латинском и старопольском языках (Tekstai senąja balt., lot. ir senąja lenkų k.) / Redkol.: S.Lazutka (ats.red) ir kt.; Įvado [p.8–28], aut. S.Lazutka ir kt. – 1991.– 28 p. – Dalis teksto lygiagr. liet., rus – Bibliogr. išnašose.– / VU, Lietuvos MA Lietuvos istorijos inst.– V.: Mintis, 1983.– 428 p.

Роздел третий. Арт.3. «Держаней и честей чужоземцом не мають даваны быти. Тэж шлюбуем и обецуем, иж в землях наших того Великого князьства земль и городов, и мест, и которых-кольве дедицств, и держанья, и тэж которых-кольве врадов наших або честей и достойности жадному обчому, але только прирожоным а тубылцом тых земль наших Великого князьства и вышей мененого, не будем давати и потомки наши не будуть давати в держанье и в поживанье».

[1] Любавский М.К. Литовско-русский сейм. – М., 1900.– С.741.

[1] Статут Великого Князства Литовского 1566 года // Временник Императорского Московского Общества истории и древностей Российских.– М., 1855.– Кн.XXIII.– Отд.II (далей Статут ВКЛ 1566).– С.46–47.

[1] Ibidem. С.217–218.

[1] Prawa, konstytucje i przywileje Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego i wszystkich prowincji należących, na walnych sejmiech koronnych od sejmu wiślickiego roku Pańskiego 1347 aż do ostatniego sejmu uchwalone, w drukarni J.K.M. i Rzeczypospolitej, w Collegium Warszawskim Scholarum Piarum sumptem publicznym przedrukowane, roku Pańskiego 1733, Volumen secundem ab anno 1550 ad annum 1609, Acta reipublicae continens, Warszawa 1733 (далей: VL, II). – S.89–90.

[1] Статут Вялiкага Княства Лiтоўскага 1588: Тэксты. Даведнiк. Каментарыi / Беларуская Савецкая Энцыклапедыя iмя П.Броўкi.; Рэдкалегiя: I.П.Шамякiн (гал.рэд.) i iнш.– Мн.: БелСЭ, 1989 (далей: Статут ВКЛ 1588 г.).– С.118–119.

[1] Ibidem.

[1] Дружчыц В. Палажэньне Лiтоўска-Беларускай дзяржавы пасьля Люблiнскай вунii // Працы БДУ.– 1925. – № 6–7.– С.231–235.

[1] I.Lappo. Bandymas pavesti lenkui Vilniaus vyskupo katedra XVI a. pabaigoje // Praeitis. T.1. – Kaunas, 1930. – S.94–138.

[1] Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (далей: НГАБ). Ф.1785. В.1. Адзінка захоўвання 11. Дакумент 152. Аркуш 201 адв.– 204.– 07.X.1589 г.

[1] Статут ВКЛ 1588 г. – С.168.– Р.IV, арт.36, «О присязе старост замков и дворов наших господарских судовых»; с.168–169, Р.IV, арт.37, «О установенью через воевод, старост судовых, врядников их судовых гродских и о довоженью з ними справедливости».

[1] Гл. намінацыйны ліст на староства ваўкавыскае ад 08.ІІ.1582 г. «до живота» (НГАБ. КМФ 18.– Метрыка ВКЛ 67. Арк.135 адв.–137 адв.; Polski słownik biograficzny (далей: PSB). V. S.331–333).

[1] 31.X.1582 г. К.М.Дарагастайскi, староста ваўкавыскi, едзе ў замежнае падарожжа дзеля навучэння рыцарскiм навукам. Яго функцыi часова выконвае бацька (НГАБ. КМФ 18. Метрыка ВКЛ 67. Арк.200 адв.–201. «Лист до обывателев повету Волковыйского»).

[1] [Пазней – стольнiк трокскi. Атрымаў намінацыйны прывілей 6 верасня 1591 г. (Непалонiцы) (Метрыка ВКЛ 77. Д.313. Арк.282–282 адв.; Метрыка ВКЛ 78. Арк.91 адв.). Дэпутат Трыбунала ВКЛ ад Трокскага павета Трокскага ваяводства ў 1607 г. (РГЛТ. С.206; Zakrzewski Andrzej B. Sejmik trocki. S.216)].

[1] Дэкрэт трыбунальскага суда ў справе паміж шляхтай Ваўкавыскага павету і старостай ваўкавыскім Крыштафам Монвідам Дарагастайскім аб складанні прысягі на ваўкавыскае староства і прызначэнні ўраднікаў гродскіх ад 07.X.1589 r. (НГАБ. Ф.1785. В.1. А.з.11. Арк.201 адв.– 204).

Вядомы прывілей ад 14.IX.1592 г. Балцеру Весялоўскаму на ваўкавыскае войтаўства (Метрыка ВКЛ 76. Арк. 290 адв.–291 адв.).

[1] Wisner Henryk. Trzeci Statut i praktyka życia politycznego Wielkiego Księstwa Litewskiego w czasach Zygmunta III i Władysława IV // Czasopismo Prawno-Historyczne.– 1992.– T.44. Z.1–2. – S. 59–63: rés.

[1] Закшэўскі Анджэй Б. Юрыдычна-адмiнiстрацыйны рэгiяналiзм у I Рэчы Паспалiтай // Беларусiка: У 3 т.- Менск, 1994.– Т.3.– С.20.